سخنگو چه می گوید

واقعه تسخیر سفارت امریکا بخشی پیچیده از تاریخ معاصر ما است. فعالیت های این مرکز در حالی ذهنیت نیروهای جوان انقلابی را به خود مشغول ساخت که رد پای دولت امریکا در اکثر مشکلاتی که برای انقلاب نوظهور ما بروز می یافت، دیده می شد. شاه بعد از فرار از کشور به بهانه معالجه وارد امریکا شد و همزمان با این مساله ملاقاتی میان نمایندگان دولت موقت با یکی از مقامات بلندپایه امریکایی در الجزایر صورت گرفت و به شبهات و تحلیل های یک سویه دامن زد. با تسخیر لانه جاسوسی به دست دانشجویان پیرو خط امام(ره) و کشف اسناد جاسوسی، عمق توطئه های امریکا آشکار شد. روند این اقدام خود جوش دانشجویان گرچه برای مقابله با سیاست های این دولت پیشگیرانه به نظر می رسید تبعات و نتایج بسیاری در پی داشت. به فاصله یک روز از تسخیر سفارت، دولت موقت استعفا داد و مساله گروگانگیری ´´´ روزه دیپلمات های امریکا با بازتاب گسترده بین المللی روبه رو شد.
ارتباطات پیچیده حوادثی که پی در پی رخ می داد و ناگفته ها و خط کشی های مخالفان و موافقان این حرکت، با گذشت نزدیک به سه دهه، هنوز محل پرسش و بحث است. در این نوشتار کتاب «تسخیر» به عنوان اولین روایت مکتوب از درون سفارت امریکا مورد توجه قرار گرفته که راوی آن «معصومه ابتکار» مترجم و سخنگوی دانشجویان بوده است. در این کتاب ابتکار خاطراتش را گاه از زبان خودش و گاه از زبان همسرش «محمد هاشمی» که از دانشجویان پیرو خط امام(ره) در تسخیر سفارت بوده، نقل می کند. جست و جوی حقیقت و درک معنای حوادث تسخیر لانه جاسوسی در این اثر، مستلزم آن است که همه چیز را در ظرف زمانی خودش بسنجیم و به داوری بنشینیم. همان طور که حجت الاسلام موسوی خوئینی ها هم که پل ارتباطی این دانشجویان با امام(ره) بود، در مقدمه کتاب می نویسد؛« اگر شرایط سال وقوع حادثه بررسی شود و دیدگاه های مردم ایران به ویژه انقلابیون در مورد دخالت های امریکا در اوضاع داخلی کشور نظیر انجام کودتای سال ۱۳۳۲ که منجر به سقوط دولت دکتر مصدق و بازگشت شاه به ایران و تداوم حکومت دیکتاتوری شد، در نظر گرفته شود چه بسا هر داور بی طرفی این اقدام را در آن زمان به عنوان تنها راه دادخواهی دانشجویان در برابر دولت امریکا بداند.»
● اولین روایت مکتوب تسخیر لانه جاسوسی
پس از گذشت ۲۹ سال از جنبش دانشجویان پیرو خط امام(ره) در تسخیر لانه جاسوسی امریکا، کتاب «تسخیر» تنها روایت درونی از این واقعه است. خاطراتی که معصومه ابتکار از ´´´ روز زندگی در سفارت برای ما به تصویر می کشد، سال ها از ناگفته های ماجرای تسخیر بود. این کتاب برای اولین بار در سال ۲۰۰۰ و به زبان انگلیسی توسط یک ناشر کانادایی به چاپ رسید. به گفته ابتکار این خاطرات سال ها قبل نوشته شده بود اما موانع سیاسی و امتناع مستقیم و غیرمستقیم ناشران امریکایی، انتشار آن را به تعویق انداخت. او در مصاحبه های متعدد به ضرورت نوشتن این کتاب اشاره کرده و گفته است؛« من این کتاب را نوشتم چون ما هیچ آگاهی و پاسخی برای افکار عمومی دنیا نداده بودیم. تسخیر را می توان اولین بازگویی تاریخ و علت ماجرای ۱۳ آبان از زبان یک دانشجو دانست.»
آنچه باعث پیوند معصومه ابتکار با جریان تسخیر لانه جاسوسی شد، تسلط اش بر زبان انگلیسی و انتخاب او به عنوان مترجم و سخنگوی دانشجویان بود و «خواهر مری» نامی بود که او در روزهای تسخیر به آن معروف شد. ابتکار در سه سالگی به همراه پدرش که برای ادامه تحصیل بورسیه گرفته بود راهی امریکا شد و در همان جا به مدرسه رفت و انگلیسی آموخت. پس از بازگشت به ایران و در روزهای پرفراز و نشیب بعد از انقلاب در رشته شیمی دانشگاه پلی تکنیک سابق درس خواند. فضای حاکم بر محیط دانشگاه و جامعه عامل اصلی حرکت دانشجویان به سوی سفارت شد و او که گزینه مناسب و مطمئن برای ترجمه صحبت های گروگان ها و روابط عمومی بود، سه روز پس از تسخیر سفارت به دانشجویان پیرو خط امام(ره) پیوست.
«۱۷ آبان نخستین روز حضورم در سفارت، به اعضای شورای مرکزی معرفی شده و قرار بر این شد به عنوان مترجم با آنها همکاری کنم.البته پیش از ورود به اتاق شورا صدای یکی از دانشجویان را شنیدم که بلند می گفت؛«بهتر است یکی از برادران مسوولیت این کار را برعهده بگیرد.» با وجود حس اعتمادی که امام خمینی به زنان دادند و به رغم نقش پویایی که زنان در انقلاب داشتند، هنوز گاهی- حتی در بین دانشجویان- جملات نیش داری شنیده می شد و ما را به عنوان زن از سایرین جدا می کرد. سیاست من از همان ابتدا در پشت دیوارهای سفارت این بود که جملات کنایه آمیز را نشنیده بگیرم و با خونسردی به وظیفه ام عمل کنم. آن روز دانشجویان جلسه طولانی دیگری برگزار کردند. سیاست ما برای افشاگری در مورد اسناد که هنگام اشغال سفارت کشف می شد، استفاده از برنامه های زنده تلویزیونی بود. اطمینان داشتیم این افشاگری به روشنی دوستان و دشمنان را مشخص خواهد کرد. چنین اسنادی به ایرانیان از روشنفکران گرفته تا زنان و مردان عادی کمک می کرد که مقاصد واقعی شیطان بزرگ را نسبت به انقلاب دریابند.»
ابتکار که هم اکنون عضو شورای شهر تهران است، سال ها به عنوان فعال سیاسی، روزنامه نگار، مولف، استاد دانشگاه و رئیس سازمان حفاظت از محیط زیست به فعالیت پرداخته است. درباره جریان تسخیر لانه جاسوسی به نظر او اگر ما نتوانیم به شرایط آن زمان به خوبی واقف شویم، حتماً در ارزیابی ها و قضاوت های خود دچار مشکل می شویم. در آن روزها «خواهر مری» و چند صد دانشجوی دیگر به این جمع بندی رسیدند که تسخیر سفارت کار درستی است و بعد هم مورد تایید امام و مردم قرار گرفت. تسخیر سفارت امریکا باعث وحدت و یک انگیزه در مردم شد و حتی امام لفظ «انقلاب دوم» را برای آن به کار بردند. او می گوید که آن هنگام فکر می کردیم که این اتفاق سه یا چهار روزه است و حداکثر باعث می شود امریکا برنامه ها و توطئه هایش را متوقف کند. ما فکر نمی کردیم که تحول عظیمی در مناسبات ایران با دنیا به وجود بیاید. این بحث از لحاظ بین المللی دارای اهمیت است و هنوز هم مناسبات ما تحت تاثیر این واقعه قرار دارد. معصومه ابتکار معتقد است بسیاری از جریانات سیاسی داخل کشور متاثر از ۱۳ آبان شروع شد، مانند تفاوت دیدگاه های طیف های سیاسی که بعد از آن بروز پیدا کردند و امروز تحت عنوان اصولگرا و اصلاح طلبند. تسخیر سفارت کاری بود که نه دنیای غرب روی خوش به آن نشان داد و نه همه کسانی که آن را به وجود آوردند، از آن دفاع کردند بلکه باید آن را در ظرف زمانی خودش ارزیابی کنند. او می گوید هیچ کدام از دانشجویان پیرو خط امام را نمی شناسد که از کرده خود پشیمان باشند ولی اکثر آنها نسبت به رخدادهای پس از این واقعه در عرصه بین الملل انتقاد جدی داشته اند. ابتکار بیگانه ستیزی و نفی سلطه آن را خط مشی دانشجویان پیرو خط امام می داند و می گوید؛« امریکا با انقلاب اسلامی ایران و حس استقلال طلبی ایرانیان کنار نیامده و حاضر نبود از منافع خود در ایران صرف نظر کند و ما را به عنوان یک کشور مستقل در عرصه جهانی بشناسد.
پقانون اساسی در دوره گروگانگیری نوشته شد و تسخیر سفارت سپری بود برای جمهوری اسلامی که بتواند این قانون را بنویسد و اولین انتخابات مجلس و ریاست جمهوری را برگزار کند. یعنی تمام ساختارهایی که وجود نداشت و متزلزل بود در آن ´´´ روز شکل گرفت و مستحکم شد و کشور در آن هنگام به مرحله یی رسید که بتواند روی پای خود بایستد. قطعاً اگر در آن شرایط تسخیر سفارت به راه نمی افتاد، امریکا به هیچ وجه حاضر نبود از منافع خود در ایران بگذرد.» ابتکار به مناسبت سالگرد تسخیر لانه جاسوسی در وبلاگش می نویسد؛ «تصمیم دانشجویان پیرو خط امام تابع شرایط بسیار خاص و حرکتی استثنایی در زمان خودش بود و به هیچ عنوان تکرار پذیر و قابل الگوبرداری نیست. چند ماهی بیشتر از پیروزی انقلاب نمی گذشت و تحول بزرگی رخ داده بود و همه شالوده های نظامی، امنیتی، ساختارهای حکومتی، سیاسی و اقتصادی را دگرگون کرده و هنوز کشور ثبات و انسجام لازم را نداشت. در چنین شرایطی دانشجویان به آسیب پذیری بسیار زیاد انقلاب و کشور واقف بودند. دانشجویان در آن شرایط به این جمع بندی رسیدند که چاره یی جز مقابله جدی و ایجاد حرکتی موج آفرین ندارند.» طی این سال ها به تحلیل روایت ایرانی از این ماجرا کمتر پرداخته شده. ابتکار که برای اولین بار سکوت را شکست، در مقدمه کتابش می نویسد؛ «ایرانیانی که در این کار شرکت داشتند هرگز این فرصت را نیافتند تا روایت خود از این رخداد را در سطح جهان بازگو کنند. هیچ کس از آنها سوال نپرسید و جویای نظرشان نشد. می دیدیم که از داستان خویش حذف شده ایم و از بیرون به آن نگاه می کنیم.» و در ادامه می گوید؛«بر این باور بودم که هر آنچه روایت کرده ام نه تنها شرح رخدادهایی است که تجربه کرده ام، بلکه تلاش برای درک و قراردادن آن در متن و زمینه گسترده تر کشوری است که با ناآرامی های انقلاب دست و پنجه نرم می کرد.»
«همان شب اول تصمیم گرفتیم به همراه چند نفر از خواهران دانشجو سری به قسمت گروگان ها بزنیم. دانشجویان مسوول مراقبت از گروگان ها، آنها را به چند گروه تقسیم کرده بودند و از لحاظ امنیتی همه چیز کنترل می شد. وقتی به یکی از اتاق ها سرک کشیدم، یک نفر مرا صدا کرد. او گفت؛«هی، انگلیسی بلدی؟ بیا اینجا، یکی به من حقیقت را بگوید. شما کمونیست هستید مگر نه؟ روس ها به شما پول دادند که این کار را بکنید. درسته؟»
لبخندی زدم و گفتم؛«ما به هیچ وجه کمونیست نیستیم بلکه مذهبی هستیم.» به او گفتم «هیچ کس ما را برای این کار اجیر نکرده ، حتی دولت مان. فقط از ندای وجدان خود پیروی می کنیم.»
از او پرسیدم؛« آیا واقعاً این همه تبلیغات امریکا درباره خطر شوروی را باور می کنید؟ فکر نمی کنید این بهانه یی برای سرکوب همه نهضت ها، حتی نهضت های ملی یا مذهبی باشد؟» سرش را پایین انداخت و گفت؛ نمی دانم. نمی فهمم چطور ممکن است یک فرد مذهبی این کار را انجام دهد.»
در جریان بازتاب گسترده بین المللی این واقعه، بسیاری از صاحب نظران و روزنامه نگاران غربی مقالات متعددی نوشتند و بیش از ۴۰ عنوان کتاب به چاپ رساندند در حالی که در ایران هنوز تحلیلی جامع و عمیق در این باره وجود ندارد.

مینا شاهمیری
منبع؛
ابتکار، معصومه، تسخیر، ترجمه فریبا ابتهاج شیرازی، انتشارات اطلاعات، ۱۳۷۹

منبع : روزنامه اعتماد