تحریم نفتی غرب

تحریم نفتی غرب قطعاً یكی از مهمترین تحولات سیاسی و اقتصادی جهان در دهه هفتاد میلادی است و اكثر مورخینی كه تقویم رویدادهای قرن بیستم میلادی را به رشته تحریر درآورده‌اند، از این رخداد به عنوان یكی از برجسته‌ترین وقایع جهان یاد كرده‌‌اند.
یكی از ابعاد اهمیت این واقعه، استفاده از نفت به عنوان یك ابزار سیاسی در روابط بین‌المللی بود پدیده‌ای كه تا آن تاریخ هرگز سابقه نداشته و پس از آن نیز به تصریح اكثر مورخین هیچگاه به وقوع نپیوست. موضوع تحریم نفتی غرب، از جمله نتایج چهارمین جنگ اعراب و اسرائیل بود؛ جنگی كه چون در روز عید یهودیان به وقوع پیوست به «نبرد یوم كیپور» مشهور شد و چون در ماه مبارك رمضان آغاز شد به «جنگ رمضان» معروف گشت.
●جنگ رمضان
جنگ رمضان بعد از جنگ‌های ۱۹۴۸ تشكیل اسرائیل، ۱۹۵۶ كانال سوئز، ۱۹۶۷ شش روزه، چهارمین جنگ عمده میان اعراب و رژیم صهیونیستی محسوب می‌شود. این جنگ روز ۱۴ مهر ۱۳۵۲ (هشتم ماه رمضان ۱۳۹۳ / ششم اكتبر ۱۹۷۳) با تهاجم نیروهای مشترك مصر و سوریه به اسرائیل آغاز شد و به مدت سه هفته به طول انجامید. ابتدا نیروهای ارتش مصر بانقب در زیر كانال سوئز و رخنه در دیوار دفاعی «بارلو» كه اسرائیل اطمینان فراوانی به استحكام ‌آن داشت، و سپس پل زدن بر روی كانال، از آن گذشته و با یك حمله سریع و شجاعانه وارد صحرای سینا شدند. همزمان با این عملیات، سوریها نیز با تعرض نظامی وسیع خود موفق شدند منطقه جولان را از اشغال صهیونیست‌ها آزاد سازند.
دو كشور عربی درگیر در جنگ، به تلافی شكست قبلی خود در جنگ ۶ روزه ۱۹۶۷ به نیروهای اسرائیلی تلفات و صدمات زیادی وارد آوردند. اما قوای اسرائیل كه در تنگنا مانده و ابتكار عمل را به كلی از دست داده بودند با كمكهای نظامی سریع آمریكا پیروزیهای اولیه مصر را به شكست مبدل كردند و نیروهای مصری را تا غرب كانال سوئز به عقب راندند. در پایان این جنگ منطقه جولان از سوریه و سینا از مصر، كماكان در اختیار صهیونیست‌ها باقی ماند.
چهارمین جنگ عمده اعراب و رژیم صهیونیستی سرانجام با تلاش سیاسی آمریكا و شوروی خاتمه یافت اما چند ماه پس از پایان این جنگ گلدامایر رئیس دولت اسرائیل تحت فشارها و مخالفت‌های داخلی به خاطر صدمات شدیدی كه در جنگ به رژیم صهیونیستی وارد شده بود، در ۲۱ فروردین ۱۳۵۳ از مقام خود استعفا داد.
●تحریم نفتی
دو روز پس از شروع جنگ یعنی روز ۱۶ مهر ۱۳۵۲، قرار بود جلسه‌ای با حضور وزیران كشورهای صادركننده نفت ـاوپك ـ و كمپانیهای بزرگ نفتی در وین تشكیل شود. دستور این جلسه تجدید نظر كشورهای عضو اوپك در بهای جهانی نفت و تصمیم جدی آنان برای افزایش قیمت و كاهش سقف تولید نفت به عنوان راهكاری در مبارزه با دولت‌های حامی اسرائیل بود.در ‌آن زمان بخش اعظم تولیدات اوپك روانه كشورهای صنعتی غرب می‌شد. در اجلاس وین نمایندگان كمپانی‌های نفتی غرب، خود را برای افزایش حداقل ۱۰درصد بر بهای نفت آماده كرده و بعضی از آنها در رایزنی‌های خود با هیأتهای نفتی اوپك اصرار داشتند كه افزایش بهای نفت از ده درصد فراتر نرود. اما این پیشنهاد با پاسخ یكپارچه اعضای اوپك رد شد. نمایندگان كمپانی‌ها در دومین جلسه مذاكرات وین،‌ با توجه به شرائط حاد جهانی پیشنهاد افزایش ۱۵ درصد بر بهای نفت را عنوان كردند كه به نظر خود آنها پیشنهاد سخاوتمندانه‌ای به نظر می‌رسید، ولی نمایندگان كشورهای صادر كنندهٔ نفت كه شرایط زمانی را درك می‌كردند حاضر به قبول این پیشنهاد نیز نشدند و در میان شگفتی نمایندگان كمپانی‌ها اعلام نمودند كه به نظر آنها قیمت نفت باید دو برابر بشود. نمایندگان كمپانی‌ها تشكیل جلسهٔ دیگری را برای اعلام نظرات نهایی خود خواستار شدند و سرانجام پیشنهاد اوپك را نپذیرفتند.
در اجلاس فوق‌العادهٔ وزیران دارایی و نفت اوپك كه در ۲۹ مهر ۱۳۵۲ و در بحبوحهٔ جنگ‌های اعراب و اسرائیل، در كویت تشكیل شد، اوپك برای اولین بار به طور یكجانبه قیمت نفت را بین هفتاد تا هشتاد درصد نسبت به انواع نفت خام صادراتی افزایش داد و به موازات آن كشورهای عربی صادر كنندهٔ نفت (به استثنای عراق) صدور نفت به كشورهای حامی اسرائیل، و در رأس آنها آمریكا را تحریم كردند. تولید نفت كشورهای عربی با اعلام این تحریم تا ۲۵ درصد كاهش یافت و افزایش تولید در كشورهای دیگر صادر كنندهٔ نفت از جمله ایران، برای پركردن جای خالی نفت صادراتی كشورهای عربی كافی نبود. در نتیجه، افزایش بی‌سابقهٔ قیمت نفت كه در آغاز به نظر می‌رسید برای كشورهای مصرف كننده غیر قابل قبول و غیر قابل هضم باشد، با كاهش تولید و صدور نفت «جا افتاد» و حتی در بازارهای آزاد نفت اروپا، نفت به قیمت بیشتری فروخته شد.
پذیرش اولین افزایش یك جانبهٔ قیمت نفت از طرف كشورهای صادر كنندهٔ نفت، كه مطبوعات و رسانه‌های خبری غرب آن را اولین «شوك نفتی» خواندند، زمینه را برای دومین شوك نفتی فراهم ساخت و در كنفرانس وزیران نفت و دارایی اوپك، كه در اول دی ۱۳۵۲ در تهران تشكیل شد، اوپك تصمیم گرفت قیمت نفت را به حدود دو برابر بهای تعیین شده در ماه مهر افزایش دهد، كه در مقایسه با بهای نفت در نیمهٔ اول سال ۱۳۵۲ نزدیك به چهار برابر بود.
پس از این رویداد در تهران تبلیغات گسترده‌‌ای به حمایت از اقتدار اوپك و علیه رژیم صهیونیستی و حامیان غربی آن به راه افتاد. ولی حكومت شاه كه خود سازمان دهنده این تبلیغات بود، نه تنها در خفا قدمی در جهت تحریم نفتی غرب بر نداشت، بلكه با افزایش بی‌سابقه و غیر رسمی تولید نفت خود تلاش كرد تا به مقابله پنهان با نتیجه تصمیمات اوپك برخیزد. علاوه بر این ایجاد یك خط هوائی میان تهران و تل‌آویو برای ارائه خدمات فنی به هواپیماهای اسرائیلی و سوخت‌رسانی به جنگنده‌های اسرائیلی در فرودگاه تهران، ازخدمات مؤثر حكومت پهلوی به رژیم صهیونیستی در خلال جنگ رمضان بود. براساس گزارش مطبوعات اسرائیل و همچنین مندرجات اسناد سری و محرمانه لانه جاسوسی آمریكا در سال‌های پایانی دهه چهل و نیمه اول دهه پنجاه ۷۵ درصد نفت مصرفی اسرائیل یعنی حدود ۱۵۰ هزار بشكه در روز به وسیله ایران تأمین می‌شده است. دولت ایران از طریق نفت‌كشهائی با پرچم لیبریا نفت را به بندر اسرائیلی «ایلات» منتقل می‌كرد. چهره‌هائی مانند نیمرودی، ادموند روچیلد، و دیگر افرادی كه در روابط متقابل تهران و تل‌آویو فعال بودند، نقش مؤثری در حفظ و توسعه مناسبات پنهان حكومت شاه با اسرائیل داشته‌اند.
در چنین شرائطی تبلیغات ضد صهیونیستی محافل خبری و سیاسی ایران در جریان اجلاس اوپك در تهران و ۴ برابر شدن بهای نفت، بسیار مضحك می‌نمود. با این همه چهار برابر شدن قیمت نفت آن هم در عرض سه ماه، وحشت زیادی در كشورهای مصرف كنندهٔ نفت، اعم از كشورهای صنعتی و پیشرفته و ممالك جهان سوم به وجود آورد، زیرا در این تاریخ روزانه در حدود سی میلیون بشكه نفت در كشورهای عضو اوپك استخراج می‌شد كه بیش از نود درصد آن به بازارهای غربی صادر می‌گردید. تولید نفت كشورهای غیر عضو اوپك (به استثنای شوروی و كشورهای كمونیست كه نفت تولیدی آنها در كشورهای بلوك شرق مصرف می‌شد) در این تاریخ از پانزده میلیون بشكه در روز تجاوز نمی‌كرد كه كمتر از نصف تولید روزانه اوپك بود. به این ترتیب بیش از شصت درصد انرژی مورد نیاز جهان از طرف كشورهای عضو اوپك تأمین می‌گردید. مردم كشورهای وارد كنندهٔ نفت در زمستان ۱۳۵۲ با سختی‌های زیادی روبه‌رو شدند كه به مشكلات رفت و آمد و صف‌های طویل در برابر پمپ‌های بنزین و سرد خانه‌ها به علت كمبود مواد نفتی و صرفه‌جویی در مصرف گازوئیل دستگاه‌های حرارتی از آن جمله بود.
از سال ۱۳۵۳ كشورهای بزرگ صنعتی و كمپانی‌های نفتی غرب تلاش كردند تا از یكسو وحدت داخلی اوپك را در هم بشكنند و از جانب دیگر با تمهیدات اقتصادی خود زیانهای ناشی از افزایش بهای نفت را تخفیف دهند. این تمهیدات بر سه اصل زیر استوار بود:
۱ـ افزایش تدریجی قیمت محصولات صنعتی و كالاهای آمریكائی و اروپائی كه افزایش قیمت نفت را به تدریج خنثی می‌نمود. به طوری كه كشورهای صادر كننده نفت در سال‌های آخر دهه ۱۹۷۰ مجبور می‌شدند كالاهای صنعتی و فراورده‌های كشاورزی مورد نیاز خود را به چندین برابر قیمت قبل از افزایش قیمت نفت خریداری نمایند.
۲ـ صرفه‌جویی در مصرف نفت، از طریق استفاده بیشتر از منابع دیگر انرژی مانند نیروی اتمی و زغال سنگ و تبدیل اتومبیل‌ها و ماشین‌های پرمصرف به اتومبیل‌ها و وسائل كم مصرف.
۳ـ توجه به كشورهای دیگر دارای منابع نفتی كه عضو اوپك نیستند مانند مكزیك و كمك به استحصال هر چه بیشتر نفت از این كشورها و همچنین سرمایه‌گذاری در منابع جدید نفتی مانند دریای شمال انگلیس كه با افزایش قیمت نفت، صرف هزینه برای استحصال نفت از این منابع مقرون به صرفه بود.
با اتخاذ چنین تدابیری بود كه سهم كشورهای عضو اوپك در بازارهای نفت تحت كنترل قرار گرفت.
اقدام دیگر دولتهای غربی، سرازیر كردن سلاحها و جنگ‌افزارهای تولیدی خود به كشورهای خاورمیانه با هدف جمع‌آوری دلارهای نفتی این كشورها بود. به موجب آمارهای موجود حدود ۴۰ درصد از بودجه برنامه‌های ۵ ساله عمران پنجم (۱۳۵۲ـ ۱۳۵۷) ایران نصیب ارتش و خرید جنگ‌افزار شد.
در این مدت درآمدهای نفتی ایران از ۸/۴ میلیارد دلار در ۱۳۵۲ به ۵/۱۸ میلیارد دلار در ۱۳۵۳، ۹/۱۸ میلیارد دلار در ۱۳۵۴، ۵/۲۰ میلیارد دلار در ۱۳۵۵ و ۷/۲۰ میلیارد دلار در ۱۳۵۶ رسیده بود.
واردات گسترده اسلحه در كشورهائی مانند ایران و عربستان، سبب باز گرداندن دلارهای نفتی به غرب گردید. علاوه بر این آمریكا در میان كشورهای غربی با توسعه عملیات اكتشافات و استخراج نفت در داخل تلاش كرد تا با اثرات اقدام اوپك به مقابله برخیزد.
از جمله اقدامات غربیها به طور اعم و آمریكائی‌ها به طور اخص برای مبارزه با اوپك، نفوذ در این سازمان وا یجاد اختلافات سیاسی میان اعضا با هدف تأثیرگذاری بر تصمیمات اقتصادی آنها بود. این راهكار سبب شد تا سازمان كشورهای صادر كننده نفت ـ اوپك ـ نتواند طی سه دهه پس از پایان تحریم نفتی، منشأ اقدام جدید و مؤثری علیه غرب شود.

منابع:
ـ پژوهه صهیونیت، مركز مطالعات فلسطین.
ـ هفت خواهران نفتی، انتشارات امیركبیر، آنتونی سمسون.
ـ نفت، تنها و آخرین شانس خاورمیانه، انتشارات امیركبیر، نیكلاسركیس، مترجم: دكتر ارسلان ثابت سعیدی.
ـ سقوط، مجموعه مقالات نخستین همایش بررسی علل فروپاشی سلطنت پهلوی، مؤسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی.

منبع : موسسه مطالعات وپژوهش های سیاسی