نظام اطلاعات پژوهشی در اتحاد جماهیر شوروی

در انجام تحقیقات علمی و فنی، منابع غیركتابی و چاپ نشده [۱] هر روز ارزش اطلاعاتی بیشتری را در مقایسه با كتب و مجلات چاپ شده پیدا می كند. از جملهٔ منابع غیركتابی و چاپ نشده می توان گزارشهای پیشرفت و پایان كارهای تحقیقاتی، مشخصات طرحهای تحقیقاتی در حال اجراء، نتیجهٔ مطالعات و بررسیهای مؤسسات پژوهشی و مهندسی، پایان نامه های فوق لیسانس و دكترا و برنامه های كامپیوتری را نام برد.بهره گیری از منابع فوق با تمام اهمیتی كه در انجام تحقیقات علمی و فنی و نوآوریهای صنعتی دارد معمولا" به آسانی امكان پذیر نیست، زیرا منابع غیركتابی و چاپ نشده به علت توزیع محدود در دسترس عموم علاقه مندان قرار نمی گیرند و در نتیجه پژوهشگران و متخصصان رشته های مختلف از تحقیقاتی كه در موسسات پژوهشی دیگر انجام می شود بی اطلاع می مانند. در اتحاد جماهیر شوروی، برای رفع مشكل فوق و به منظور تمركز دادن به اطلاعات علمی و فنی یك مركز ملی برای گردآوری، تنظیم، ذخیره، بازیابی و اشاعهٔ اطلاعات غیركتابی و چاپ نشده تاسیس گردیده است.مركز مذكور كه به اختصار [۲] VNTIC نامیده می شود، از سال ۱۹۶۸ آغاز به كار نموده و اطلاعات علمی و فنی مورد نیاز پژوهشگران را در كلیه رشته های علمی گردآوری می نماید و در دسترس متقاضیان قرار می دهد، از جملهٔ این اطلاعات مشخصات و گزارش های پیشرفت و پایان كار كلیهٔ تحقیقات بنیادی، كاربردی و توسعه ای است كه در سرتا سر شوروی به اجراء در می آیند. با استفاده از نظام كامپیوتری، اطلاعات گردآوری شده بر حسب موضوع و یا رشتهٔ تخصصی تنظیم می شوند و به صورت بولتن های موضوعی چاپ و توزیع می گردند. گزارشهای پژوهشی و پایان نامه ها به محض دریافت در مركز مذكور به صورت میكروفیلم در می آیند و اصل آنها به فرستنده بازگشت داده می‌شود. پژوهشگران علاوه بر دریافت منظم بولتن های اطلاعاتی می توانند یك نسخه از پایان نامه ها و یا گزارشهای پژوهشی موجود در مراكز وابسته به VNTIC را به صورت میكرو فیلم و یا فتوكپی دریافت نمایند.نظام كامپیوتری كه برای ذخیره و بازیابی اطلاعات پژوهشی طرح شده است بنام[۳] Asinit معروف است و به وسیله این نظام می توان علاوه بر تهیه آمار و فهرستهای مختلف بولتن های اطلاعاتی را نیز تهیه نمود. درخواست متقاضیان برای دریافت اطلاعات مختلف نیز توسط این نظام تجزیه و تحلیل می شود و پاسخ لازم تهیه می گردد.
۲- اهمیت اطلاعات علمی و فنی
اطلاعات علمی و فنی غیركتابی و چاپ نشده در پیشرفتهای علمی و نوآوریهای صنعتی از اهمیتی مشابه با نیروی انسانی، سرمایه گذاری و یا تجهیزات پژوهشی برخودار است. كمیت و كیفیت اطلاعات علمی و فنی كه در اختیار موسسات پژوهشی قرار دارد در كمیت و كیفیت فعالیت پژوهشی آنها و هم چنین در امكان پدید آوردن نوآوریهای علمی و صنعتی تاثیر بسزایی دارد. بهره گیری از اطلاعات و منابع غیركتابی می تواند در شروع، ادامه و یا تكمیل تحقیقات بسیار مفید باشد و از این راه به كوتاه شدن مدت اجرای یك طرح تحقیقاتی و دست یافتن به نتیجه نهائی كمك نمایند. همچنین استفاده از اطلاعات و منابع غیركتابی می تواند در جلوگیری از دوباره كاریهای غیر ضرور در امر تحقیقات موثر باشد و از این راه به بهره گیری صحیح از نیروی انسانی و اعتبارات پژوهشی كمك نماید. از آنجا كه منظور از منابع غیركتابی تنها گزارشهای پیشرفت و پایان كارهای تحقیقاتی نیستند و شامل اطلاعات در مورد طرحهای پژوهشی و پایان نامه ها نیز می باشد، بنابراین لازم است اطلاعات مربوط به تحقیقات در دست اجراء و پایان نامه های دانشگاهی به طور منظم و به هنگام به صورت نشریات و بولتن هایی در اختیار پژوهشگران و مسئولان و مدیران موسسات پژوهشی قرار گیرد تا از آنها بتوانند در برنامه ریزی تحقیقات و جلوگیری از دوباره كاری و ایجاد هماهنگی استفاده نمایند.در اینجا ممكن است این سئوال پیش آید كه با وجود مجلات و نشریات ادواری پژوهشی آیا نیازی به گزارشهای پیشرفت و پایان كارهای پژوهشی و مطالعاتی هست یا خیر؟ پاسخ این سئوال این است كه متاسفانه نتایج تحقیقات كه در مجلات و نشریات ادواری چاپ می شوند از دو عیب عمده برخوردارند: نخست اینكه به علت كثرت مقالات پژوهشی بخصوص در زمینه علوم بنیادی و محدودیت های چاپی نتایج تحقیقات معمولا" یك سال و یا بیشتر بعد از پایان تحقیق به چاپ می رسند و با توجه به مدت زمانی كه صرف تهیه مقاله و اصطلاحات آن می گردد و مدت زمانی كه صرف توزیع مجلات می شود فاصلهٔ زمانی بین پایان تحقیق و در دسترس عموم قرار گرفتن آن به دو سال بالغ می‌گردد. در ثانی به علت محدودیت صفحات مجلات علمی، نتایج تحقیقات به طور خیلی خلاصه و فشرده چاپ می شود و در نتیجه مقدار زیادی از اطلاعات ضروری و مهم كه در گزارش اصلی موجود است در مقاله حذف می گردد. از آنجا كه اغلب گزارشهای تحقیقاتی بخصوص در تحقیقات كاربردی و توسعه ای چاپ نمی شود و در دسترس عموم قرار نمی گیرد، لذا دسترسی به آنها غالبا" به علت عدم آگاهی پژوهشگران از موجودیت آنها ممكن نیست و كوششهای انفرادی در به دست آوردن آنها معمولا" بی نتیجه می ماند. این امر باعث شده است كه اكثر كشورهای پیشرفتهٔ علمی دولتها كوشش نمایند مراكز تخصصی را در سطح ملی جهت گردآوری ذخیره و بازیابی اطلاعات و اسناد پژوهش غیر كتابی و چاپ شده به وجود می آوردند, بدیهی است ایجاد چنین مراكزی در تمركز دادن به اطلاعات و اسناد پژوهشی كه در بخش دولتی تولید می گردد می تواند با موفقیت كامل همراه باشد. ولی در گردآوری گزارشهای بخش خصوصی موفقیت چندانی نخواهند داشت. علت این امر بیشتر به خاطر حقوق و امتیازات انحصاری است كه موسسات خصوصی برای تحقیقات خود قائل هستند و مایل نیستند نتایج تحقیقات خود را كه با صرف هزینه های قابل توجهی به دست آورده اند به سادگی در اختیار دیگران قرار دهند. در كشور اتحاد جماهیر شوروی فعالیت موسسات علمی و فنی توسط دولت و براساس سیاستهای علمی و فنی دولت تعیین و هدایت می شوند و كلیه منابع علمی و فنی كشور در خدمت برنامه های مختلف دولت قرار دارند. از این رو نتایج حاصل از تحقیقات علمی و فنی نیز به دولت تعلق دارد و تمام تولیدكنندگان ومصرف كنندگان نتایج تحقیقات در نظام واحدی قرار می گیرند. هدایت و رهبری نظام متمركز در زمینه علوم و تكنولوژی در شوروی بر عهده كمیتهٔ دولتی علوم و تكنولوژی [۴] است كه وابسته به شورای عالی وزیران می باشد و اختیارات آن طوری است كه وزارتخانه های مختلف از آن تبعیت می كنند. یكی از سازمانهایی كه زیر نظر كمیتهٔ دولتی علوم و تكنولوژی قرار دارد مركز اطلاعات علمی و فنی است كه به اختصار VNTIC نامیده می شود. وظایف این مركز كه در جمهوریهای مختلف شوروی شعبه دارد به شرح زیر می باشد:
۱- ثبت كلیهٔ تحقیقات اعم از بنیادی، كاربردی و توسعه ای كه در موسسات پژوهشی، دانشگاهها، موسسات طراحی و مهندسی و آزمایشگاههای تحقیقاتی شروع می گردد.
۲- تهیهٔ برگه های اطلاعاتی آنها
۳- گردآوری نتایج تحقیقات و گزارشهای پیشرفت و پایان كارهای تحقیقاتی
۴- گردآوری پایان نامه های دانشگاهی و برنامه های كامپیوتری
۵- ذخیره و بازیابی اطلاعات و مدارك پژوهشی غیركتابی و چاپ نشده به طریقهٔ میكروفیلم و نوارهای مغناطیسی
۶- چاپ و توزیع بولتن ها و فهرست های موضوعی از اطلاعات و مدارك گردآوری شده
۷- تهیه مدارك مذكور به صورت میكروفیلم و یا فتوكپی برای متقاضیان
كلیه موسسات پژوهشی و دانشگاهها و آزمایشگاههای تحقیقاتی بر طبق قانون موظف هستند قبل از شروع به فعالیتهای پژوهشی اطلاعات لازم را جهت ثبت تحقیقات و تهیهٔ برگه اطلاعاتی به مركز اطلاعات علمی و فنی ارسال دارند. پس از دریافت شماره مخصوص ثبت تحقیقات، كلیه گزارشهای پیشرفت و پایان كارهای تحقیقاتی، مقالات علمی و پایان نامه ها و برنامه های كامپیوتری نیز جهت ذخیره و بازیابی به این مركز ارسال می گردند. تحقیقات مذكور شامل كلیهٔ تحقیقاتی است كه از بودجه وزارتخانه ها، موسسات و دانشگاهها تامین اعتبار می شوند. برگه اطلاعاتی هر طرح تحقیقاتی كه توسط مركز اطلاعات علمی و فنی تهیه می شود شامل عنوان طرح، خلاصهٔ طرح، مجری طرح و تاریخ شروع و پیش بینی تاریخ پایان طرح است و در موقع ارسال گزارشهای پیشرفت و یا پایان كار تحقیقاتی، برگه اطلاعاتی نیز می بایست همراه باشد. اطلاعاتی كه در روی برگه ها نوشته شده در حافظهٔ كامپیوتر جای می گیرد و با دریافت هر نوع گزارش پیشرفت و یا پایان طرح اطلاعات كامپیوتری نیز تكمیل می گردد و اصل گزارش پس از میكروفیلم شدن عودت داده می شود تا در محل مناسبی مثلاً در كتابخانه عمومی نگهداری شود. تمام اطلاعات و مدارك دریافتی پس از كنترل، رده بندی شده؛ توصیفگرهای مناسب به آنها داده شده و پس از كدگذاری با استفاده از نظام كامپیوتری ASINIT ذخیره و بازیابی می شوند.در تهیه برگه اطلاعاتی طرحها و پایان نامه ها از متن اصلی گزارشها و پایان نامه ها به ندرت استفاده می شود. طبقه بندی موضوعی طرحها و پایان نامه ها معمولاً در دو سطح نسبتاً كلی انجام می گیرد.در سطح اول كه رشته های اصلی را می پوشاند، شامل ۳۳ موضوع و در سطح دوم كه رشته های تخصصی را در بر می گیرد شامل ۵۰۰ موضوع می باشد. این تقسیم بندی بیشتر به منظور جدا كردن و بایگانی اسناد پژوهشی به كار می رود. در بازیابی اطلاعات معمولاً از توصیفگرهای اصطلاحنامه ها و در تهیهٔ آمارها و اطلاعات مورد نیاز پژوهشگران و موسسات پژوهشی از سایر مشخصات طرحها، گزارشات و پایان نامه ها استفاده می شود.به منظور آگاه نمودن جامعهٔ علمی و صنعتی از نتایج تحقیقات و طرحهای پژوهشی جدید، بولتن های موضوعی و كتابشناسیهای مختلف تهیه و به طور منظم و به هنگام در اختیار استفاده ‌كنندگان قرار می گیرد.به منظور سرعت عمل در تهیهٔ بولتن ها و سایر انتشارات و كاهش هزینهٔ چاپ آنها، بجای ماشین نویسی و یا حروف چینی از روی نسخه های اصلی، از برگه های اطلاعاتی آنها استفاده می شود و انتشارات فقط در رشته های اصلی (سطح اول تقسیم بندی موضوعی) تهیه می گردند. بعضی از نشریات نیز تركیبی از رشته های اصلی هستند مثلاً مجموعه:The Physical & Mathematical Sciences كه شامل تحقیقات در رشته های فیزیك، ریاضی و نجوم می باشد. هم چنین چكیده نامه های مربوط به هر مجموعه به طور منظم تهیه می‌گردد و فهرست آنها نیز هر دو سال یكبار به مجموعه اضافه می گردد و در سراسر كشور توزیع می شود. از میكروفیلمهای گزارشات و یا پایان نامه ها نیز برای تهیهٔ نسخه های اضافی برای متقاضیان استفاده می شود. هزینه های این كار تنها شامل هزینهٔ نسخه برداری و هزینه های پست می باشد كه توسط متقاضی پرداخت می شود. متقاضیانی كه بیشترین استفاده را از این تسهیلات به عمل می آورند به شرح زیر می باشند:
۱- موسسات پژوهشی
۲- سازمانهای طراحی و توسعه
۳- موسسات صنعتی و كشاورزی
۴- دانشگاهها و موسسات آموزش عالی
۵- وزارتخانه ها و موسسات دیگر
براساس مطالعات مستمر نیازهای اطلاعاتی پژوهشگران در رشته های مختلف بررسی می شود و از این بررسی ها در اصلاح و بهبود نظام گردآوری و اشاعه اطلاعات پژوهشی استفاده می گردد. نظر به كمیت بسیار زیاد مدارك پژوهشی تولید شده و كثرت تقاضا برای دریافت اطلاعات، نظام كامپیوتری خاصی بنام ASINIT به وجود آمده كه از سال ۱۹۷۳ به مرحلهٔ استفاده در آمده است. این نظام قادر است اعمال زیر را انجام دهد:
۱- تهیه فهرستهای مختلف از مدارك ذخیره شده براساس توصیف گرها و سایر مشخصات آنها
۲- تهیهٔ اطلاعات لازم جهت چاپ در بولتن ها، مقاله نامه ها، چكیده نامه ها.
۳- تهیهٔ پاسخهای لازم به سئوالات و درخواستهای متقاضیان.
۴- تهیهٔ نسخه از گزارشات و پایان نامه ها
۵- تهیه فهرستهای موضوعی
۶- تهیهٔ آمارها و اطلاعات آماری مورد نیاز
۳- نتیجه گیری
با توجه به اینكه در كشور وسیعی مانند اتحاد جماهیر شوروی با استفاده از یك نظام متمركز در زمینه اطلاعات علمی و فنی توانسته اند پیشرفتهای قابل توجهی در رشته های علمی و فنی به دست آورند، چنین به نظر می رسد كه ایجاد نظام مشابهی در ایران نیز ضروری باشد. البته منظور از ایجاد نظام متمركز در زمینه اطلاعات علمی و فنی این نیست كه موسسات و سازمانهای علمی و اجرائی از ایجاد مراكز اسناد علمی و فنی بی نیاز باشند و كارها همه در یك جا متمركز گردد، بلكه به عكس منظور این است كه تعیین خط مشی و هماهنگی اطلاعات علمی و فنی در یك جا صورت گیرد و هر سازمان به تناسب احتیاج خود به ایجاد مراكز اسناد بر طبق نظامی هماهنگ اقدام نماید. بنابراین در مورد اطلاعات پژوهشی سه نوع فعالیت ضروری است نخست آنكه شورای پژوهشهای علمی كشور و شوراهای تخصصی وابسته به آن می بایست خط مشی و اولویت های پژوهشی كشور را تعیین نموده و نظام اطلاعات علمی و فنی را هماهنگ سازند. دوم اینكه مركز مدارك علمی در موسسه تحقیقات و برنامه ریزی علمی و آموزشی می بایست در زمینهٔ گردآوری، ذخیره و بازیابی اطلاعات پژوهشی طور جدی درگیر شود و مدارك پژوهشی غیركتابی را به شرح زیر تهیه نموده و در دسترس متقاضیان قرار دهد:
۱- اطلاعات اساسی به منظور شناخت موسسات علمی و پژوهشی كشور،
۲- اطلاعات مربوط به طرحها و برنامه های پژوهشی موسسات علمی و پژوهشی كشور،
۳- گزارشات علمی موسسات پژوهشی كشور،
۴- پایان نامه های فوق لیسانس و دكترای دانشجویان ایرانی داخل و خارج از كشور،
۵- مقالات علمی و پژوهشی كه در مجلات چاپ می گردد،
۶- نتایج كنفرانسها و سمینارهای علمی در كشور،
۷- پروانه های ثبت اختراع و سایر نوآوریهای علمی فنی در كشور،
۸- اطلاعات مربوط به كاركنان، بودجه و تجهیزات موسسات پژوهشی كشور،
۹- اطلاعات مربوط به سایر مراكز مدارك علمی در كشور،
سوم اینكه وزارتخانه ها و سازمانهای علمی و اجرائی كشور هر كدام در زمینهٔ فعالیت خود می‌بایست به ایجاد مراكز مدارك پژوهشی اقدام نمایند، از قبیل:
۱- مركز مدارك كشاورزی
۲- مركز مدارك فرهنگی و هنری،
۳- مركز مدارك پزشكی،
۴- مركز مدارك صنعتی (البته صنایع بزرگ هر كدام باید مركز مدارك خاص خود را داشته‌ باشند).
۵- مركز اسناد سیاسی،
۶- مركز اسناد حقوقی،
۷- مركز اسناد نظامی،
۸- و سایر مراكز اسناد و مدارك.
[۱] منظور از منابع غیركتابی و چاپ نشده نشریاتی است كه یا تعداد نسخ آن محدود است (مثلا" كمتر از صد نسخه) و یا توزیع آن محدود است و در دسترس عموم قرار ندارد.
[۲] All Union Centre for Information on Sciene and Technclogy
[۳] Automated System for Information on Science and Technology.
[۴] State Committee of USSR Council of Ministers on Science and Technology
علی اكبر بیهقی
رئیس مركز مدارك علمی

منبع : فصلنامه علوم اطلاع رسانی