معرفی انواع اوراق قرضه و سرمایه‌ای ـ بخش دوم

● اوراق قرضه(بدهی)
ابزار استقراضی یا همان ورقه قرضه، ورقه قابل معامله‌ای است که معرف مبلغی وام با بهره معینی است که تمامی آن یا اجزاء آن در موعد یا مواعد معینی باید مسترد گردد. برای ورقه قرضه ممکن است علاوه بر بهره، حقوق دیگری نیز شناخته شود .
▪ انواع اوراق قرضه (بدهی):
اوراق قرضه (بدهی) براساس مبانی گوناگون دسته بندی می شوند. مهم ترین مبانی عبارتند از:
نرخ بهره، سررسید، ماهیت وام گیرنده، میزان انتشار، نوع وثیقه، شدت قابلیت تبدیل و تسعیر(نوسانات)، نوع وابستگی وام گیرنده یا بدهی، هدف انتشار و نوع پولی که اوراق با آن پول انتشار می یابد.
اوراق بدهی براساس نرخ بهره به دو دسته زیر تقسیم می‌شوند:
ـ اوراق قرضه با نرخ بهره ثابت:
۱) اوراق قرضه رهنی:
اوراق قرضه ای است که به وسیله یک دارایی حقیقی تضمین می شود. در اوراق قرضه رهنی، ناشر دارایی اش را در رهن دارندگان اوراق قرضه می گذارد. دارندگان اوراق قرضه رهنی به هنگام ورشکستگی شرکت، نسبت به دارایی رهنی ادعای یکسانی دارند. همه اوراق قرضه رهنی سررسید یکسان ندارند.
۲) اوراق قرضه تضمین شده:
بعضی از اوراق قرضه به وسیله نهاد دیگری تضمین می شود.
۳) اوراق قرضه قابل تبدیل:
به منظور افزایش فروش اوراق قرضه بدون تضمین و اوراق قرضه تراز دوم، ناشران در بیشتر موارد این ابزارها را قابل تبدیل به دیگر دارایی ها - عمدتاً سهام عادی - می کنند.
۴) اوراق قرضه درآمدی:
اوراق قرضه درآمدی می توانند تحت شرایط خاصی، فراتر از پرداخت بهره از درآمد عملیاتی ناشر نیز برخوردار شوند.
۵) اوراق قرضه مسلسل:
اوراق قرضه‌ای است که براساس سری زمانی تقسیم شده و هر کدام زمان سررسید خاص و بهره ویژه ای دارند.
۶) اوراق قرضه با بهره صفر:
یک ابزار بدهی است که با تنزیل ارزش اسمی (برای مثال، اگر قیمت این اوراق ۱۰۰۰ ریال است و نرخ بهره ۱۰۰ ریال، قیمت این اوراق می‌شود ۹۰۰۰ ریال ) فروخته می شود. چنانچه از نام آن پیداست، به این ابزارها هیچ نرخ بهره ثابتی تعلق نمی گیرد. در عوض، به مرور که به سررسید نزدیک می شوند، ارزش بازار آن تدریجاً افزایش می‌یابد. در نهایت، در سررسید، ارزش اسمی این اوراق بازپرداخت می‌شود.
ـ اوراق قرضه با نرخ شناور:
گرچه هر ابزار کوتاه مدت نرخ معینی را پرداخت می کند؛ اما در هر دوره (عمدتاً سه ماهه)، این نرخ مورد تجدیدنظر قرار گرفته و به این ترتیب، این نوع استراتژی تأمین مالی ، ویژگی نرخ شناور را دارد. به طور کلی، این ابزارها، اوراق با نرخ شناور خوانده شده و به نام اختصاری " شناورها " معروفند. اوراق با نرخ شناور از جمله ابزارهای بدهی از نوع اوراق قرضه اند که نرخ آن‌ها به جای این که ثابت باشد، شناور است و ابزارهای بدهی بلندمدت سنتی را تشکیل می‌دهند. بانک‌ها نیز اوراق بهادار با نرخ شناور منتشر کرده و به آن گواهی‌های سپرده با نرخ شناور می گویند.
● اوراق سرمایه‌ا‌ی(مالکیتی)
اوراق سرمایه ای(مالکیتی) اوراقی هستند که افراد با داشتن آن‌ها سهامدار شرکت منتشرکننده این اوراق می شوند و به دو دسته‌ی زیر تقسیم می‌شوند:
۱) اوراق سهام عادی
۲) اوراق سهام ممتاز
▪ سهام عادی
سهام عادی نوعی دارایی مالی است که نشاندهنده مالکیت در شرکت است. از ویژگی‌های حق مالکیت: مسئولیت محدود سهامداران، حق رای کنترل شرکت، حق تقدم در خرید سهام جدید است. اگر شرکتی از منابع خارج از سازمان تامین سرمایه کند، سهام عادی در درجه دوم اهمیت درست پس از اوراق قرضه قرار دارد، از نظر ریسک و دوام نقش حیاتی ایفا می‌کند، چون صاحب آن مالک شرکت است، چون اگر زمانی شرکت ورشکست شود، سهام عادی موجودیت شرکت را تحدید نمی کند.
ـ ویژگی‌های اوراق سهام عادی
۱) مالکیت شرکت:
دارندگان هر دو نوع سهام عادی و ممتاز مالک شرکت هستند، اما از آن‌جا که دارندگان سهام ممتاز نسبت به اصل سود و سرمایه شرکت حق تقدم دارند، می‌توان گفت دارندگان سهام عادی مالک نهایی شرکت هستند و به اصطلاح باید پذیرای بیشترین ریسک سرمایه گذاری در شرکت باشند. اگر ریسک‌های مالی و تجاری باعث افت شدید سود هر سهم شده و یا اگر شرکت با زیان مواجه شود؛ قیمت بازار و ارزش ذاتی سهام عادی به شدت کاهش خواهد‌ یافت و اگر شرکت منحل شود پس از فروش دارایی‌ها و تسویه کلیه‌ی بدهی‌ها و بازپرداخت حقوق صاحبان سهام ممتاز، آنچه باقی می‌ماند به صاحبان سهام عادی می‌رسد و وقتی مالکیت سهام گسترده می‌شود که سهام آن به عموم مردم عرضه شود.
۲) مسوولیت محدود:
یکی از مهمترین ویژگی‌های سهام عادی این است که صاحبان آن دارای مسئولیت محدود هستند. به عنوان مثال، اگر شرکتی ورشکسته فروخته ‌شود و پول آن جوابگوی همه‌ی طلبکار‌ها نباشد؛ بستانکاران نمی‌توانند صاحبان سهام عادی را تحت پیگرد قرار دهند و مسئولیت آن‌ها منحصر به سرمایه‌ای‌ست که در شرکت گذاشته‌اند.
۳) کنترل شرکت:
یکی دیگر از ویژگی‌های شرکت‌های سهامی این است که سهام آن در دست افراد زیادی است و هیچ شخص بخصوصی نمی‌تواند کنترل فردی اعمال کند؛ پس اداره امور فعالیت‌های شرکت در دست مدیران و دامنه اعمال نفوذ صاحبان سهام عادی تا آن‌جاست که در مورد مسائل خاصی رای بدهند.
۴) حق رای:
دارندگان سهام عادی علاوه بر اینکه حق انتخاب هیئت مدیره شرکت را دارند؛ با اکثریت آرا می‌توانند اقدامات پیشنهادی شرکت را تایید یا رد کنند و هر سهم یک حق رای دارد. مانند پیشنهاد ادغام در یک شرکت دیگر و یا تغییر نمودار سازمانی شرکت که با اکثریت آرا صورت می‌پذیرد. برخی از شرکت‌ها در انتخابات هیئت مدیره از حق رای تجمعی استفاده می‌کنند؛ تعداد سهمی که فرد در شرکت دارد ضربدر تعداد اعضای هیئت مدیره شرکت برابر است با تعداد رای یک صاحب سهم.
۵) حق تقدم خرید سهام:
اگر شرکتی به سهام‌داران خود حق تقدم خرید سهام بدهد؛ آن‌ها می‌توانند در صورت انتشار سهام جدید درصد مالکیت خود را در شرکت حفظ کند. اگر سهامداران در مجمع عمومی شرکت حق تقدم خرید سهام را از خود سلب کند؛ شرکت می‌تواند سهام عادی جدید را به قیمت عادلانه بین عموم مردم عرضه کند. در این صورت افراد جدیدی صاحب سهام شرکت شده‌اند و درصد مالکیت سهامداران قبلی در شرکت کاهش می‌یابد.
۶) حق دریافت سود سهام:
پس از اینکه شرکت مالیات و سود سهام ممتاز خود را پرداخت کرد، می‌تواند باقیمانده را بعنوان سود سهام به صاحبان سهام عادی بپردازد. مقداری از این سود به حساب سود سنواتی منتقل می گردد؛ سود سنواتی یکی از مهمترین منابع تامین مالی شرکت برای دوره های بلند مدت شرکت است. پرداخت سود سهام نوعی توزیع سود خالص بین سهامداران است و سود پرداختی هزینه قابل قبول مالیاتی تلقی نمی شود (به عبارتی، مالیات به آن تعلق می‌گیرد). سود سهام پرداختی نمی تواند درآمد مشمول شرکت را کاهش دهد و امکان دارد سود سهام تقسیمی یک شرکت نسبت به سال قبل افزایش و یا کاهش داشته و یا اصلا پرداخت نگردد.
۷) سایر حقوق:
سهامداران عادی می توانند سهم خود را بفروشند یا به دیگری واگذار کنند. شرکت حق سلب این اختیار را ندارد و این نقل و انتقالات بر موجودیت شرکت اثر قانونی و حقوقی ندارد. صاحبان سهام عادی حق دارند دفاتر شرکت را مورد بررسی قرار دهند ولی این حق، محدود به اختیاراتی است که شرکت در اختیار عموم قرار می دهد.
۸) سر رسید:
سهام عادی دارای سر رسید نیستند و قابل بازخرید و قابل تبدیل نیز نمی باشند. اگر شرکت به میل و اراده منحل شود، مبلغ زیادی نصیب سهامداران می‌شود و اگر ورشکست شود شاید چیزی نصیب سهامداران نگردد .
۹) سهام مجاز و انتشار یافته:
تعداد سهامی که شرکت بدون تغییر اساسنامه یا اصلاح اساسنامه حق دارد منتشر کند سهام مجاز می‌گویند و آن تعداد از سهام که در دست مردم است را سهام منتشر شده می نامند. امکان دارد تعدادی ازسهام منتشر خود را بازخرید کند در این صورت سهام بازخرید شده را سهام خزانه میگویند.
۱۰) ارزش اسمی و صرف سهام:
ارزش اسمی هر سهم، رقمی است که روی هر برگ از سهام نوشته می شود؛ برخلاف اوراق قرضه و سهام ممتاز ارزش اسمی سهام عادی کاربرد چندان زیادی ندارد. برخی از شرکت‌ها ارزش اسمی خود را اعلان می‌کنند و برخی دیگر به هیچ وجه اعلان نمی‌کنند. صرف سهام نیز نشاندهنده مبلغی مازاد بر ارزش اسمی سهام است که شرکت در زمان فروش سهام عادی دریافت کرده است. در بخش متعلق به سرمایه شرکت مقادیر متعلق به ارزش اسمی و صرف سهام جداگانه نوشته می شود.
۱۱) ارزش دفتری هر سهم:
ارزش دفتری کل سهام عادی شرکت به طریق زیر محاسبه می شود: سرمایه حاصل از فروش سهام عادی با سود انباشته جمع و وجهی که بابت خرید سهام خزانه پرداخت شده از آن کسر می شود.
برای محاسبه ارزش دفتری هر سهم؛ ارزش دفتری سهام عادی را بر تعداد سهام در دست مردم تقسیم می کنیم. ارزش دفتری یک سهم عادی رابطه چندان زیادی با ارزش بازارآن ندارد اما اگر عملکرد شرکتی سودآور باشد و سود تقسیمی آن رقمی کمتر از ۱۰۰درصد باشد، ارزش دفتری هر سهم عادی افزایش خواهد یافت. سهام عادی از دیدگاه تامین مالی دارای نقاط ضعف و قوت هستند که در ادامه به هر دو مورد اشاره می کنیم:
ـ محاسن انتشار سهام عادی
۱) سهام عادی هیچگاه به سررسید نمی‌رسند.
۲) از آنجا که سود سهام عادی میزان مشخصی نیست، انتشار و فروش سهام جدید باعث خواهد شد که انعطاف پذیری مدیریت شرکت از لحاظ تامین سرمایه در آینده بیشتر گردد.
۳) شرکت الزام قانونی به پرداخت سود به سهامداران عادی خود ندارد، بنابراین انتشار آن ریسک مالی و ورشکستگی را افزایش نمی دهد.
۴) می توان به سرعت و بدون تحمل هزینه زیاد سهام عادی را منتشر و به بازار عرضه کرد.
۵) در اکثر شرکت‌ها با انتشار و عرضه سهام عادی جدید در مالکیت و کنترل شرکت تغییری صورت نمی‌پزیرد.
معایب انتشار سهام عادی
۱) هزینه خالص سرمایه متعلق به سهام عادی در مقایسه با سایر ابزار مالی بیشتر است.
۲) سود سهام عادی پس از کسر مالیات پرداخت می شود در حالی که بهره اوراق قرضه یک هزینه قابل قبول مالیاتی است (به عبارتی، مشمول مالیات نمی‌شود).
۳) شاید شرایط مندرج در اوراق قرضه به گونه‌ای باشد که میزان پرداخت سود سهام عادی را محدود کرده باشد که وجود این مسائل هزینه متعلق به سهام عادی را افزایش می دهد.
۴) اگر شرکتی که سهامش در دست افراد محدودی است، بخواهد سهام جدیدی منتشر کند در مسئله مالکیت و کنترل شرکت مشکلاتی به وجود می آید.
۵) انتشار سهام عادی جدید موقتا سود هر سهم را کاهش می دهد که بر قیمت سهام اثر منفی دارد.
▪ سهام ممتاز
زمانی که شرکت احتیاج دارد اشخاص سرشناسی وارد شرکت شوند و یا احتیاج به افزایش سرمایه داشته و در شرایط عادی کسی حاضر به خرید سهام نباشد، ممکن است سهام ممتاز منتشر کند. سهام ممتاز سهامی است که نسبت به سایر سهام رجحانی در نفع و یا سرمایه و یا سایر موارد داشته باشد اما در هر حال قیمت اسمی آنها از سایر سهام تجاوز نخواهد نمود.
سهام ممتاز گاهی اوقات نیز به عنوان سهم سودهای انباشته انتشار پیدا می‌کنند؛ در این حالت مبالغ سودهایی که تا کنون پرداخت نشده و انباشته گردیده‌اند، از درآمدهای آینده و پیش از پرداخت سهم سود به سهام عادی، به دارندگان سهام ممتاز تأدیه می‌شود.
سهم سودهای انباشته معمولاً به شکل پول نقد پرداخت می‌شود ولی در صورت توافق شرکاء دارای سهام ممتاز، در مقابل پرداخت سهم سود ( به صورت پول نقد) ، واگذاری سهام عادی و یا اوراق قرضه نیز میسر است. سهام ممتاز در دورة معینی و یا نسبت خاصی می‌توانند به سهام عادی تبدیل شوند که در اینصورت آنها را می‌توان سهام قابل تبدیل به سهام عادی (convertible preferred stocks) نامید. سهام ممتازی که قابل تبدیل به سهام عادی هستند، معمولاً سود سهمی (سهم سود) کمتری را دریافت می‌نمایند. بعضاً برای افزودن بر جاذبه سهام ممتاز علاوه بر پرداخت سهم سود به آنها ، این سهام را در سود باقی مانده برای صاحبان سهام عادی نیز شریک می‌سازند؛ بطوری‌که برای صاحبان سهام عادی سودی معادل با سود صاحبان سهام ممتاز ممکن است، تعلق گیرد و در سود باقیمانده دو گروه صاحبان سهام عادی و صاحبان سهام ممتاز بطور مساوی شریک باشند و یا صاحبان سهام ممتاز تنها در مبلغ معینی از سود باقیمانده شریک باشند و در همه سود باقیمانده، شرکت داده‌ نشوند.
صاحبان سهام ممتاز بر خلاف سهامداران عادی، عموماً نمی‌توانند در نشست‌های شرکت برای انتخاب هیأت مدیره رأی دهند، اما در شرایط ویژه، مانند پرداخت نشدن سهم سود صاحبان سهام ممتاز در دوره پیش‌بینی شده و یا رعایت‌نشدن بعضی نسبت‌های مالی از سوی شرکت، صاحبان سهام ممتاز می‌توانند در انتخاب بخشی از هیأت مدیره ‌شرکت ( مثلاً یک سوم اعضاء آن) دارای حق رأی باشند.
ـ نقاط قوت و ضعف سهام ممتاز از دیدگاه شرکت‌ها
نقاط قوت سهام ممتاز از دیدگاه شرکت‌ها عبارتند از:
۱) سهم سود سهام ممتاز بصورت درصد معینی از مبلغ اسمی آنهاست و یا برای هر سال معین سهم سود آنها با مبلغ معینی محدود می‌شود، در نتیجه در دوره‌هایی که سود شرکت افزایش پیدا می‌کند سهم سود صاحبان سهام عادی ، به‌دلیل تعلق بهره محدود به سهام ممتاز بیشتر بالا می‌رود.
۲) از دیدگاه شرکت‌ها سهام ممتاز در مقایسه با وام‌ها دارای ریسک کمتری هستند، زیرا در دوره‌هایی که سود شرکت کاهش می‌یابد و منابع مالی کمتری در اختیار شرکت قرار می‌گیرد، نپرداختن سود سهام ممتاز راحت‌تر از نپرداختن اصل و فرع وام‌های شرکت است. زیرا پرداخت اصل و فرع وام‌های اخذ شده از سوی شرکت قانوناً لازم است و تأخیر در این امر مشکلات متفاوتی را ایجاد خواهد کرد و حتی در صورت عدم‌پرداخت اصل و فرع وامها، ممکن است شرکت در آستانة ورشکستگی قرار گیرد در حالی‌که نپرداختن سهم سود ممتاز و یا به تأخیر انداختن پرداخت سهم سود سهام ممتاز، اینگونه خطرات یادشده را پدید نمی‌آورد. از این گذشته حتی در صورت وجود سود برای شرکت در سال معینی ، هیات مدیره ‌شرکت قادر است تصمیم به عدم توزیع سهم سود برای صاحبان سهام ممتاز یا عادی بگیرند.
۳) هزینه سهام ممتاز در مقایسه با هزینه سهام عادی کمتر است ( البته در شرایطی که شرکت سودآور باشد. برای نمونه، یکی از دلایلش اینست که نرخ سود سهام ممتاز ثابت است و اگر شرکت بیش از این نرخ، سودآوری داشته باشد، همان نرخ سود ثابت را به داراندگان سهام ممتاز می پردازد اما در مورد سهامداران عادی باید تمام سود را تقسیم کند.)
۴) برای سهام ممتاز وعده معین سررسید پیش‌بینی نمی‌گردد، اما برای ایجاد انعطاف در تصمیمات هیأت مدیره حکمی در قرارداد فروش این نوع سهام قرار می‌گیرد تا به موجب آن هیأت مدیره بتواند در صورت صلاحدید صاحبان سهام ممتاز را دعوت به فروش سهام خود با قیمت معینی نماید. قیمت بازخرید سهام ممتاز از سوی هیات مدیره عموماً در سطح نازل‌تری نسبت به قیمت اولیه آن‌ها قرار ندارد بلکه برای جلوگیری از ضررهای محتمل دارندگان سهام ممتاز و تشویق سرمایه‌گذاری فعالان در بازار مالی بر روی سهام ممتاز اغلب اوقات قیمت بازار خرید سهام ممتاز طبق دیدگاه‌های هیات مدیره در سطح بالاتری نسبت به قیمت اولیه و زمان انتشار آنها تثبیت می‌شود. این امر شرکت را از نظر سرمایه‌گذاری قابل اطمینان و سودده می‌سازد.
۵) مدیریت شرکت انتشار دهنده سهام ممتاز در حالی‌که به سرمایه بیشتری دسترسی پیدا می‌کند، از کاهش قدرت کنترل سهامداران عادی بر روی شرکت جلوگیری می‌نماید.
۶) سهم سود سهام ممتاز از هزینه‌ها محسوب نمی‌شود و موجب کاهش مبلغ معروض مالیات نمی‌گردد، اما تا زمانی‌که درصد سودآوری سرمایه ‌شرکت بیش از درصد بهره پرداختی به صاحبان سهام ممتاز باشد، انتشار سهام ممتاز سبب افزایش سود شرکت خواهد شد.
نقاط ضعف سهام ممتاز از دیدگاه شرکت‌ها عبارتند از:
۱) برای آندسته از شرکت‌هایی که فروش و درآمد آنها حالت ثابت نداشته و از افت‌وخیزهای دوره‌ای برخوردار است، انتشار سهام ممتاز ، یک هزینه ‌ثابت به‌دلیل پرداخت سهم سود ایجاد خواهد کرد که در شرایط مشخص و ثابت‌نبودن درآمدها سبب مشکلاتی برای مدیریت شرکت خواهد شد .
۲) انتشارسهام ممتاز در مقایسه با گرفتن وام ، برای شرکت‌ها هزینه بالاتری دارد. علت این امر آنست که اولاً سهم سود سهام ممتاز از درآمدهای شرکت کم نمی‌شود و ماهیت هزینه ندارد و از سوی دیگر، درصد سودی که به سهام ممتاز پرداخت می‌گردد، از درصد بهره‌ وام‌های شرکت بیشتر است.
۳) قراردادهای مربوط به انتشار و فروش سهام ممتاز اغلب دارای احکام و شرایطی هستند که موجب محدودیت‌ برای مدیریت شرکت می‌شوند. برای مثال، مدیریت شرکت در خصوص توزیع ننمودن سهم سود دچار مشکل می‌گردد و نمی‌تواند براحتی سودهای حاصله را برای سرمایه‌گذاری‌های آتی تقسیم نکرده و محفوظ نگهدارد و در نتیجه بعضی از فرصت‌های سرمایه‌گذاری ممکن است از دست برود. از این گذشته انتشار سهام ممتاز چندان مورد پذیرش سهامداران عادی نیست، چراکه احتمال کاهش ارزش بازار سهام عادی وجود دارد. این حادثه سبب می‌شود که ریسک سهامداران عادی افزایش پیدا کند و بنابراین انتظارات آنها افزایش یابد و در نتیجه هزینه تأمین رضایت آنان که اغلب به شکل توزیع سود سرانه است، روبه گسترش بگذارد.

تدوین:
داود سورانی ـ کارشناسی ارشد علوم اقتصادی دانشکده اقتصاد دانشگاه تهران ـ خبرنگار اقتصادی سرویس مسائل راهبردی ایران

منبع : خبرگزاری ایسنا