روابط اجتماعی در فضاهای شهری

قوام و دوام جامعه به روابط اجتماعی و كمیت و كیفیت آن بستگی دارد. از همین رو برخی از صاحبنظران، جامعه شناسی را «علم روابط اجتماعی» نامیده اند. روابط اجتماعی اشكال متنوعی به خود می گیرد كه در قالب دو الگوی كلان روابط مبتنی بر «تفاهم» و روابط مبتنی بر «تضاد» قابل دسته بندی است. عوامل متعددی بر هر یك از الگو ها، روابط اجتماعی و كیفیت آن موثر است. در این میان فضاهای شهری به ویژه در دنیای جدید آثار متفاوتی را بر كیفیت و كمیت روابط اجتماعی بر جای گذاشته است. این موضوع را در گفت وگویی با سركارخانم دكتر نوین تولایی مورد بررسی قرار داده ایم.
خانم تولایی دارای دكترای شهرسازی از دانشكده هنرهای زیبای دانشگاه تهران است و هم اكنون استادیار گروه جامعه شناسی دانشگاه شهید بهشتی است.
از دكتر تولایی كتاب ها ،آثار و مقالات بسیاری در زمینه مسائل اجتماعی و شهری به چاپ رسیده كه از آن جمله می توان به مشكلات اجتماعی و نظریه جامعه شناختی، زیستگاه اشتراكی آرمانی در برنامه ریزی شهری، شكل شهر منسجم (در حال انتشار)، وندالیسم و نقش سازمان های غیردولتی، بوم شناسی شهری، فضای شهری و روابط اجتماعی و... اشاره كرد. متن كامل گفت وگو با دكتر تولایی را در ادامه می خوانید.
●منظور از روابط اجتماعی چیست؟
- روابط اجتماعی ارتباط بین دو نفر و بیشتر یا بین چند گروه را بیان می كند. این روابط می تواند صورت همكاری، تفاهم و دوستی داشته باشد و می تواند به صورت تضاد و تنش و كشمكش و گاه بی تفاوتی و همزیستی باشد. به بیان دیگر، روابط اجتماعی ارتباط و وابستگی متقابل انسان ها و جهت گیری رفتاری آنهاست كه می تواند در جهت دوستی یا دشمنی باشد.
● روابط در شهرهای بزرگ چگونه است؟
- روابط اجتماعی به عنوان یك فرایند در شهرهای بزرگ با وجود كثرت جمعیت و افزایش مداوم آن و همچنین با گسترش گروه های اجتماعی و سازمان های گوناگون پیچیده تر می شود. گاه گسترش این رویدادها به پیامدهایی منجر می شود كه بالقوه برای تمامی جامعه شهری مخرب است.
در این شهرها تعاملات انسان ها بسیار زیاد است و به همان نسبت كه جمعیت افزایش می یابد، ناهمگنی نیز زیادتر می شود. برخی از صاحبنظران به ابعاد مثبت این خصیصه اشاره می كنند كه بر طبق آن شهر «زمینه ای مساعد برای گونه های جدید زیستی و فرهنگی» ایجاد كرده و مردم «نه به دلیل همفكر و همگن بودن، بلكه به دلیل تفاوتشان از یكدیگر به حال هم مفید واقع می شوند» . سودمندی و كارایی در روابط بین افراد شهر به پیشرفته ترین شكل خود در قالب حرفه ها و مشاغل تخصصی متعدد قابل مشاهده است. تخصصی شدن بر پایه وجود بازاری گسترده، صورت می گیرد كه به نوبه خود بر تقسیم كار متكی است.
● روابط اجتماعی صمیمانه چگونه تحت تأثیر این ناهمگنی قرار می گیرد؟
- گفتیم كه شهر دربردارنده مردم مختلف با ویژگی های مشخص فرهنگی و عقیدتی متفاوت است. در شهر به علت افزایش تعاملات انسانی و اجتماعی، نوع جدیدی از قشربندی اجتماعی حاكم می شود كه وجه مشخصه آن تحرك بسیار بالاست. ناهمگنی باعث تحرك شدید ناشی از تغییرات پایگاه اجتماعی و اقتصادی افراد می شود. همین عامل باعث تغییر دائمی محل سكونت، محل كار و شرایط آن و درآمد و منافع افراد می شود، حفظ و اشاعه روابط صمیمانه و پایدار میان افراد كاری دشوار می شود، به همین جهت پایبندی شخص به سنت ها و عواطف كاهش می یابد.
از یك سو انسان شهرنشین با ایجاد روابط اجتماعی گسترده با افراد ناهمگن در قالب سازمان های گوناگون این امكان را به دست می آورد كه ابعاد مختلف شخصیت خود را بپرورد و پایگاه اجتماعی به دست آورد و از سوی دیگر به دلیل این ناهمگنی، قیدهای خویشاوندی و همسایگی و احساسات ناشی از زندگی با یكدیگر تضعیف می شود یا از بین می رود. در شهرها تماس های ثانوی بر تماس های اولیه غلبه می یابد و به همین علت خصلت غیرشخصی، سطحی، ناپایداری و جزئی بودن روابط اجتماعی علاوه بر فرهیختگی و عقلانیت به انسان شهری نسبت داده می شود. تضعیف قید و بندهای خانوادگی و عاطفی می تواند خودكشی، جنایت، بزهكاری، فساد و اغتشاش را برای شهرنشینان به همراه داشته باشد.
● برای بازگرداندن روابط اجتماعی صمیمانه چه راه حلی را پیشنهاد می كنید؟
- گرچه پاسخ به این سئوال ابعاد گوناگونی دارد، اما آنچه كه در حوزه تخصصی بنده جای می گیرد ایجاد فضاهای شهری برای برقراری روابط اجتماعی- فرهنگی یا حفاظت از فضاهایی است كه این خاصیت یا ویژگی را دارند. در طول تاریخ، انسان ها همواره با ایجاد فضاهایی در شهر، نیاز ذاتی خود به برقراری روابط اجتماعی را برآورده كرده اند. ساختارهایی كه از نظر اجتماعی فعال بوده و امكان ارتباط چهره به چهره انسانی در درون جامعه شهری و در كالبدی سازمان یافته را فراهم آورده اند. در دنیای امروز فضاهای عمومی برای عبور و مرور وسایل نقلیه بر فضاهایی برای تماس ها و ارتباطات اجتماعی- فرهنگی غلبه كرده است. حتی جایگزینی فضاهایی برای آمد و شد، به بهای از دست رفتن بسیاری از فضاهای شهری سنتی با عملكرد مهم اجتماعی- فرهنگی منجر شده است، اما شهرها نیازمند فضاهایی هستند كه به روابط اجتماعی- فرهنگی مردم پاسخ گفته و عملكرد مناسبی داشته باشند.
●چه عواملی باعث شده اند كه در شكل گیری فضاهای شهرهای معاصر به ابعاد اجتماعی و فرهنگی كمتر توجه شود؟
- به طور كلی برخی از عواملی كه در شكل گیری فضاهای شهری معاصر ذكر كرده اند عبارتند از:
۱- وابستگی روزافزون به خودرو: در نتیجه استفاده روزافزون از خودرو، بزرگراه ها، معابر و پاركینگ ها به عنوان فضاهای عمومی بر شهر مسلط شده و «معنای فرهنگی» و «هدف انسانی» فضاهای شهری را تحت تأثیر قرار داده اند. مفهوم اجتماعی خیابان كمرنگ شده و به جای افراد پیاده، وسایل نقلیه در این فضا جای گرفته اند. طراحی بزرگراه ها، فضای وسیع و بدون شكل ایجاد كرده كه نتیجه آن ایجاد سطح وسیعی از فضاهای خالی و ملال آور همراه با آسیب های اجتماعی است. استفاده از راه های شبكه شطرنجی، ضمن جداسازی فعالیت ها و مكان ها باعث تسهیل و تسریع حركت سواره شده و اولویت سود و سرعت بر ابعاد انسانی را آشكار ساخته است.
۲- سیاست های منطقه بندی و كاربری زمین در طرح های نوسازی شهری: طرح های نوسازی به روابط اجتماعی بی توجه بوده و فضاهای شهری قدیمی و باارزش را از بین برده اند. منطقه بندی به عنوان ابزاری برای جدایی عملكردها، مانع از ساخت فضاهای شهری با عملكردهای متنوع است. این سیاست نظم عملكردها را جایگزین نظم فضایی ساخته و اهمیت نظم فضایی در عملكرد اجتماعی را نادیده گرفته است.
۳- عدم هماهنگی میان نهادهای دولتی و خصوصی در طراحی محیط های شهری عمومی: در شهر مدرن فضاهای جمعی جای خود را به عناصر خصوصی داده اند. در گذشته، فضاهای عمومی در ارتباط با ساختمان های خصوصی طراحی می شد، اما اكنون نهادهای دولتی و خصوصی بی ارتباط با هم، به این امر اشتغال دارند. سرمایه گذاری در مورد حفظ فضای عمومی كاهش یافته كه راه حل آن آشتی میان منافع عمومی و خصوصی است.
۴- گرایش معماران و برنامه ریزان شهری نوگرا به فضاهای باز: برنامه ریزان شهری معاصر تحت تأثیر نوگرایی، ابعاد انسانی و اصول فضاهای شهری سنتی را كنار گذاشته اند. فضاهای میان ساختمان ها به ندرت طراحی می شوند و ساختمان های مرتفع در فضایی وسیع و بدون شكل رها شده اند. گرایش افراد به استفاده از فضاهای شهری تغییر كرده، در حالی كه آنها می توانستند در فضاهای شهری، زیست اجتماعی داشته باشند. آرمان نوگرایان در مورد شكل های معماری عمودی یا برج ها كه سطح افقی كمی را می پوشاند، نشان می دهد كه منظر، فضای باز و استفاده از نور خورشید بیش از حیات اجتماعی اهمیت داشته است.● برنامه ریزان شهری برای مقابله با وضعیت كنونی فضاهای شهری چه دیدگاه هایی را ارائه داده اند؟
- برخی از برنامه ریزان با مطالعه تاریخی در جست وجوی یافتن ساختار شهری هستند كه باعث «توسعه انسانی» می شود و شهر را نهادی خاص برای انتقال میراث فرهنگی و اجتماعی تلقی می كنند. به نظر آنها وظایف برنامه ریزان شهری، بهزیستی انسان ها و ارتقای كیفیت فرهنگی آنها از طریق ایجاد فضاهای شهری مناسب برای ایجاد «همكاری» و «مشاركت» مردم است. به نظر این عده باید فعالیت ها را به سمت «اهداف عمومی» جهت داد نه كسب منافع ساده «شخصی».
آنها مسأله شهرهای معاصر را عدم توانایی برنامه ریزان شهری در ایجاد فضاهایی می دانند كه مردم بتوانند در آن زندگی كنند، گرد هم آیند و به فعالیت های اجتماعی خاص مشغول شوند، بدون آنكه سلامت نفس خود را از دست بدهند. به نظر آنها شهر باید نهادی برای دوست داشتن باشد و بهترین اقتصاد برای شهر، مراقبت از انسان و فرهنگ او تلقی شود. این دسته از برنامه ریزان بر همبستگی اجتماعی، تحرك فكر و اندیشه و اهمیت زیبایی شناختی در فضاهای شهری تأكید دارند و معتقدند فضاهای شهری باید امكانات همزیستی و مشاركت را برای زندگی جمعی پدید آورند.
در حال حاضر این مفاهیم در فضاهای شهری مدرن كمرنگ شده و فضاهای شهری گذشته اهمیت و عملكرد اصلی خود را از دست داده اند. بازارها، پیاده روهای تفریحی، میدان هایی كه در آن مراسم دسته جمعی انجام می شده و میدان های مذهبی (نظیر تكایا و حسینیه ها) از محتوای نمادین خود تهی شده اند. به عبارت دیگر، بی توجهی به طراحی فضاهای شهری، بیانگر بحران فرهنگی در جامعه است.
توجه به فضاهای شهری سنتی با مقیاس كوچك كه طی صدها سال حضور خود را به عنوان مكان ارتباطات ثابت كرده اند، می تواند درس های فراوانی برای ایجاد فضاهای شهری كنونی در شهرها داشته باشند. لازم است فضاهایی با شكل معنی دار و تعریف شده با عملكرد های اجتماعی و فرهنگی كه امكان ملاقات ها و ارتباطات اجتماعی را فراهم آورد، از اهداف اصول طراحی شهرها به شمار آید. ضروری است كه نوعی بازنگری بر این نحوه تفكر داشته باشیم كه قائل به وجود تضاد میان سرمایه گذاری برای ماشین و انسان است. اگر جامعه بخواهد برای زندگی انسان ها در شهر ارزشی قائل شود، باید بتواند میان این دو فضا آشتی ایجاد كند.
●انتظار می رود این نوع فضاهای شهری چه ویژگی هایی داشته باشند؟
فضای شهری وسیله ای است برای برقراری ارتباطات اجتماعی كه افراد از طریق آن، اطلاعات، ارزش ها، احساسات یا رفتار مورد نظر را به یكدیگر انتقال می دهند. ظاهر محیط های شهری و عوامل متحرك در آن- خاصه مردم و فعالیت های آن- استفاده كنندگان از فضا را تحت تأثیر قرار می دهد. یكی از صاحبنظران شهری به نام كوین لینچ معتقد است كه فضا باید هویت قابل ادراك داشته باشد، قابل شناسایی، به یاد ماندنی، واضح و نمایان باشد. این ویژگی ها در ایجاد حس مكان مؤثر است و می تواند میان مردم و مكان ها احساس تعلق به وجود آورد. اجزای قابل شناسایی محیط باید طوری ترتیب داده شوند كه از نظر ذهنی یك ناظر معمولی بتواند آنها را به هم پیوند دهد و الگوی آنها را در زمان و فضا بیابد. بنابراین، «خوانایی» ارزش زیادی در شناخت محیط شهری دارد و منشأ امنیت خاطر و ارتباط با جامعه است. به منظور شناخت ویژگی های فضایی، باید رابطه متقابل بیننده و آنچه را كه دیده می شود، در نظر گرفت. از این رو، لازم است تا مواردی را در طراحی فضاهای شهری ملحوظ داشت:
۱- اشیای نمایان: اشیای خاصی كه تك هستند یا ارزش والا و معنی داری برای مردم دارند، مانند بناهای تاریخی و عناصر نمادین.
۲- قلمرو: تقسیم محیط به زمان و فضای خاص، مثل قلمرو عمومی و خصوصی، حریم ها، مناطق آزاد، مناطق پرازدحام و خلوت.
۳- ارزش و معنا: محیط باید معنادار باشد. معنای محیط را می توان از طریق آزمون ها، مصاحبه ها و یا توصیف مردم از ارزش ها و معانی مختلف محیط دریافت.
از نظر كالبدی، فضا یك زمین خالی محدود و هدف دار است كه اشیا را به هم پیوند می دهد. اما این فضا وقتی محتوای فرهنگی و معنی بیابد «مكان» نامیده می شود. خصوصیت مكان هم اشیایی را كه دارای مصالح، شكل، بافت و رنگ هستند و هم روابط فرهنگی ناشی از استفاده انسان ها در طول زمان را شامل می شود. مردم به نظام های نسبتاً پایداری نیاز دارند كه بتوانند در آن فرهنگ، اجتماع و شخصیت خود را رشد دهند. وظیفه برنامه ریزان شهری ایجاد مكانی است كه بهترین تناسب را میان زمینه فرهنگی، كالبدی، نیازها و انتظارات استفاده كنندگان فراهم آورد. برنامه ریزان شهری برای ایجاد این مكان ها نیاز به بررسی زمینه تاریخی، اطلاع از نیازهای جامعه برای پاسخگویی به آنها، آگاهی از سنت های گذشته در ساخت این مكان ها و قابلیت انعطاف برای تغییر در حال و آینده را دارند.
● آیا می توانید به نمونه هایی از این گونه فضاها كه به گسترش روابط اجتماعی شهری منجر می شود اشاره كنید؟
از معمول ترین فضاهای شهری پرجاذبه در مراكز شهرهای ایران، بازار است. بازارها معابری سرپوشیده هستند كه در آن پیوستگی و نحوه محصور كردن فضاها، سادگی شكل، حفظ تناسبات، تقارن، هنر پیوند تقاطع ها، مقیاس انسانی و حفظ عابران در مقابل شرایط نامساعد اقلیمی، محیطی امن و دلپذیر برای حضور انسان فراهم آورده است. بازار در طول رشد خود اندام های حیاتی شهر یعنی دكان ها، مساجد، مدارس، كاروانسراها و سایر عناصر را به هم پیوند داده و این ساختار در ارتباط با محله های مسكونی اطراف، همبستگی زندگی اجتماعی، اقتصادی و مذهبی را فراهم می آورده است. طراحان این فضای شهری برای نیاز ها و ابعاد مختلف انسانی، یعنی بعد جسمی، علمی، اخلاقی و زیبایی شناختی او ارزش قائل بوده، میان آنها ارتباط برقرار می كرده و به بازار معنایی بیش از مكانی برای رفع نیازهای مصرفی می بخشیده اند. شكل برخی از دكان ها رابطه چهره به چهره فروشنده و خریدار با كالاهای پشت ویترین دكان ها را همچنان حفظ كرده است.
بازار با ایجاد وحدت و رابطه میان عناصر و عملكردهای مختلف، شبكه ای قوی از روابط اجتماعی ایجاد می كند. صحن مساجدی كه در طول بازار قرار دارند، علاوه بر كاربری ارتباطی حداقل یك بار در روز می تواند افراد مختلف بازار را برای انجام فریضه دینی مشترك جمع كرده و آنها را در فضایی مقدس قرار دهد.
از دیگر فضاهای با اهمیت از نظر اجتماعی و فرهنگی میدان های سنتی نظیر حسینیه های شهر یزد هستند. این میدان ها فضاهایی با عملكردهای متنوع هستند. مهم ترین این عملكردها انجام مراسم جمعی مذهبی است كه به علت نوع، تراكم و شدت رابطه اجتماعی از سایر فعالیت های آن متمایز است. انجام مراسم مذهبی شامل هنر نمایش و موسیقی، شعرخوانی و سخنرانی است كه وسیله ای برای نمایش استعدادها و قابلیت های افراد محله می باشد. این فعالیت ها نشان می دهد كه مردم برای حفظ رابطه اجتماعی، آداب و رسوم خاصی ایجاد كرده اند. آداب و رسوم رفتار فرهنگی قابل پیش بینی است؛ هنجاری است كه مورد قبول قرار گرفته، سابقه طولانی دارد و حفظ آن ارزشمند است. مراسم مذهبی علاوه بر افزودن جنبه تقدس به فضای شهری، باعث گسترش رابطه میان افراد محله، ساكنان محله های مجاور و سایر نقاط شهر می باشد. این نوع فعالیت مهم و مكرر كه با منافع مشترك همراه است، منجر به نوعی سازماندهی اجتماعی می شود. اعتقادات مذهبی به وسیله آداب و رسوم دوره ای تقویت می شود و سازوكاری برای برقراری روابط صمیمانه و ابراز هویت گروهی است كه افراد از این طریق انسجام خود را با جامعه حفظ می كنند.
عملكردهای دیگر میدان های سنتی، گذران اوقات فراغت، ملاقات روزانه، تبادل اخبار و اطلاعات، آموزش های غیررسمی، انتقال تجربیات و انجام امور خیریه و كمك رسانی است. این فضاها مكانی برای فعالیت های جمعی شناخته شده كه افراد در هر رده سنی، وضعیت تحصیلی و با هر شغل و درآمدی از آن استفاده می كنند و با نیروی كار، صرف وقت و قبول هزینه های مالی در حفاظت از آن مشاركت دارند.

منبع : روزنامه همشهری