اسرار تاریخی اوقات فراغت

اوقات فراغت امروز طولانی تر از هر زمان دیگری است، چرا كه ساعات رسمی كار در كشورهای مختلف تقلیل یافته است. بنابراین هر یك از افراد جامعه، چند ساعتی را فارغ از كار در اختیار دارد كه باید برای استفاده از آنها طبق نظر، میل و امكانات خود برنامه ریزی كند. بدیهی است همان گونه كه استفاده صحیح از اوقات فراغت هم بر زندگی فرد و هم بر جامعه تأثیر مثبت خواهد داشت، باز هم تابستان دیگری در راه است و جمعیت جوان كشورمان كه نیازمند برنامه ریزی دقیق،كامل و منسجمی برای آتیه است تا سرنوشت درخشان جامعه اسلامی ایران را رقم بزنند.
در مصر و یونان قدیم، فقط طبقات بالا از امكان تفریح و سرگرمی برخوردار بودند. یونانیان به اوقات فراغت اهمیت زیادی می دادند و از آن برای ورزش، بازیهای قهرمانی و هنرهایی مانند نقاشی و تمرین سخنوری استفاده می كردند. بازیهای المپیك در ۸۸۴ سال قبل از میلاد مسیح به وسیله یونانیان ابداع شد. رومیان نیز از این اوقات برای ورزش، كسب آمادگی رزمی و شركت در جشنهای ملی و مذهبی سود می جستند. ایرانیان پیش از آنها اوقات فراغت خود را به اسب سواری، تیراندازی، شكار، درختكاری و شركت در مراسم و جشنها می گذراندند. پس از ظهور اسلام نیز ورزش و تفریحات سالم متناسب با احكام دینی مورد توجه و تشویق بود. پیشرفتهای علمی، فنی، هنری و ادبی مسلمانان، معلول استفاده صحیح و مناسب از اوقات فراغت خود بوده است.
در قرون جدید و با به وجود آمدن تمدن و زندگی شهری، كوتاه شدن تدریجی زمان كار روزانه، پیدایش مراكز و وسایل گوناگون جدید، اوقات فراغت و چگونگی گذران آن مورد توجه خاص قرار گرفت؛ به گونه ای كه در سالهای اخیر عده ای اظهار داشته اند كه اصولاً اوقات فراغت محصول جوامع صنعتی جدید است؛ چرا كه شرایط واقعی استفاده از اوقات فراغت، در این گونه جوامع آمده است. این عده معتقدند كه این اوقات فراغت است كه در شرایط غیر كاری فرصت پرداختن به اموری مانند اخلاقیات و ارزشهای اجتماعی را در این گونه جوامع فراهم می سازد و به همین دلیل مراكز ویژه ای، برنامه ریزی برای گذران اوقات فراغت را بر عهده گرفته اند.
اوقات فراغت در جوامع صنعتی با «ساعات خالی» در جوامع سنتی كاملاً متفاوت است. گذران صحیح اوقات فراغت بر بازدهی كار می افزاید و از این رو «صنایع تفریحاتی» در جهت متنوع تر كردن و پربارتر كردن اوقات فراغت و گذران آن، مانند هر رشته صنعتی دیگری بوجود آمده است.
● كاربرد و نقش:
معمولاً سه نقش عمده را برای اوقات فراغت بر می شمارند:
۱) «رفع خستگی»،
۲) «تفریح و سرگرمی»
۳) «ایجاد امكان برای بالا بردن سطح معلومات، مشاركت آزاد اجتماعی و پرورش استعدادها». تجدید قوا، گریز از ملال انگیز بودن زندگی روزمره، فرار از كارهای تكراری تحمیلی، ترمیم ضایعات عصبی ناشی از زندگی ماشینی، بدست آوردن نشاط و سرزندگی، ارضای صحیح و مناسب تمایلات پرخاشجویانه افراد و تقویت عواطف، از كاربردهای اوقات فراغت به شمار می روند كه در قالب دو نقش نخست قرار می گیرند.
● دیدگاه ها
▪ دیدگاه اسلام:
دین مبین اسلام به همه جنبه ها و امور زندگی انسانها توجه دارد. حدیث قدسی تقسیم شبانه روز به ۳ زمان كار، عبادت، خانواده و تفریح، بیانگر اهمیت برنامه ریزی و لزوم اختصاص قسمتی از شبانه روز به خانواده و تفریحات سالم و سازنده است. تفریح از دیدگاه اسلام، انسان را ازملالت كارهای یكنواخت زندگی رهایی می بخشد. پیامبر گرامی اسلام (ص) نسبت به یادگیری شنا، تیراندازی و سواركاری تأكید بسیار كرده اند. اسلام در مورد معاشرت و آمیزش با دوستان مؤمن معتقد است كه می توان قسمتی از اوقات فراغت را به این امر اختصاص داد.
▪ جامعه شناسی تفاهمی:
جامعه شناسان پایبند به این نظریه، برخلاف كاركردگرایان، به تقویت هنجارها و اخلاق اشاره ای نمی كنند. از نظر آنها، در جهان پول زده و مادیگرای امروزی كه آدمیان با اكراه و حتی بی اعتنایی با یكدیگر روبرو می شوند، گذران اوقات فراغت را نوعی گریز از واقعیت می دانند كه آدمیان در آن گرفتار آمده اند. در این دیدگاه، بسیاری از مردم پس از كار اوقات خود را صرف كارهای پر زرق و برق و مبتذل می كنند كه از این گونه كارها می توان به گردش بی هدف در خیابان، خریدن چیزهای پیش پا افتاده مثل آدامس و شكلات و تماشای ویترین مغازه ها و مانند آنها اشاره كرد كه به نوعی گذران اوقات فراغت هستند و هیچ هدف والایی در آنها دیده نمی شود.
▪ مكتب فرانكفورت:
از نظر این مكتب، تفكیك قدیمی بورژوایی مبنی بر اقلیم عمومی و خصوصی، در عصر جدید معنی ندارد. نظریه پردازان اولیه بورژوایی بر آن بودند كه آدمی در قلمرو عمومی به كارهای مشترك جامعه می پردازد و در قلمرو خصوصی با شركت در جریانهای فرهنگی هم تجدید قوا می كند و هم فرهیخته می شود. این تقسیم بندی و اشاره به قلمرو خصوصی در واقع همان مفهوم قدیمی جامعه شناسی دال بر به وجود آمدن اوقات فراغت جدید است. اما این دیدگاه می گوید گذران اوقات فراغت در قدیم با جریان فرهیخته شدن فرد رابطه داشته است. فرد در جریان این فعالیت به نوعی استقلال و بلوغ می رسید. اما در حال حاضر، وسایل ارتباط جمعی، امكان رسیدن به هر نوع بلوغ را از میان برده اند و او را به مصرف كننده صرف محصولات فرهنگی بدل كرده اند. حضور تلویزیون در خانه به معنای آن است كه صاحبان و متخصصان وسایل ارتباط جمعی، فیلمسازان و بازیگران به او دیكته می كنند كه اساساً چه چیز را واقعی بداند و چه چیز را غیر واقعی.
▪ جامعه شناسی آرایشی:
این دیدگاه معتقد است كه در دوران قرون وسطی مردم مستقیماً در جنگ شركت می كردند و خوی تجاوزكارانه و خشن خود را پنهان نمی كردند، اما در حال حاضر مردم این تمایلات را در خود پنهان می كنند. گذران اوقات فراغت و ورزش، جایگزینی برای همان خویهای سركوب شده ای است كه بر مردم تحمیل شده است. مردم اكنون خود از ریختن خون ابا دارند و آن را نشانه توحش می دانند، اما با لذت به تماشای فیلمی می نشینند كه در آن قهرمان فیلم دهها نفر را سلاخی می كند. به همین سبب از این نظر، ورزشی شدن و فراغتی شدن جامعه حاصل آرایش جدید نیروها در عصر حاضر است.
آنها اوقات فراغت را «برانگیخته شدن اشكال لذت بخش هیجان» تعریف می كنند. اكنون كه زندگی انسان به دست نیروهای عقلانی نهاده شده و افراد باید بر اساس قوانین دقیق كار كنند، گمان می رود كه اوقات فراغت دقیقاً همان ایامی است كه فرد می تواند نوعی هیجان «خود انگیخته بدوی غیر تأملی» را به ظهور برساند و به همین سبب اوقات فراغت تابع قاعده معمولی شدن و غیر معمولی شدن است و به همین سبب است كه بشر در عصر جدید، به طور مداوم در جهت تنوع بخشیدن به اوقات فراغت تلاش می كند، چرا كه از یك نوع اوقات فراغت خسته می شود و نیاز به تفنن دارد.
نظر آنها در مورد اوقات فراغت این تذكر را به ما می دهد كه روند فعلی گذران اوقات فراغت را با نظری انتقادی تر بنگریم. به عبارت دیگر نظر آنها مبین نوعی تنش سركوب شده است كه به این شكل بروز پیدا می كند و جلوه های آن را می توان به روشنی در تخریب مراكز ورزشی به وسیله طرفداران تیمهای رقیب، گلاویز شدنها و مانند آنها دید كه نشان دهنده همین تمایلات فرو خورده است و در هر صورت، ضرورت یك برنامه ریزی جامع را ایجاب می كند.
ـ ماكس وبر:
جامعه شناسانی چون رایان ترنر تلاش كرده اند كه با استفاده از نظریه وبر، ابعاد گوناگونی همچون رسانه ها را مورد تجزیه و تحلیل قرار دهند. از این دیدگاه، فیلمهای تلویزیونی و سینمایی نیز الگویی برای مردم در این مورد هستند كه خود را چگونه مدرنیزه و دنیوی كنند. فرهنگ مصرفی جدید، درست با استفاده از همین امر است كه توانسته این همه در جامعه رسوخ كند. دهها انسان كه در خیابانها بدون هدف ویترین ها را تماشا می كنند و در كلاسهای یوگا و پرورش اندام و مانند آنها وقت می گذرانند و یا با نگاه كردن به فیلمها و سریالهای سینمایی و تلویزیونی نحوه رفتار و لباس پوشیدن آنها را الگوی خود می كنند، در واقع همین الگوهای دنیوی شده را مد نظر دارند.
مقوله دیگر وبر كه می توان با تفسیر آن به مفهوم اوقات فراغت تصریح بیشتری بخشید، تلاش وبر برای جدا كردن قلمروهای ارزشی است. وبر به تبعیت از كانت و با توجه به گسترش عقلانیت، قلمروهای نظری یعنی علم، قلمرو اخلاقی یا دنیای عمل و قلمرو زیباشناسی را از هم جدا كرده است. وبر این مقوله را تحت عنوان «تفكیك ارزشی» Value Neutrality معرفی می كند.
ـ استنلی پاركر :
وی معتقد است برای تعریف اوقات فراغت از ۳ طریق می توان اقدام كرد:
۱) بیست و چهار ساعت شبانه روز را در نظر بگیریم و آنگاه از میان آن، زمان غیر فراغت را استخراج كنیم كه شامل مواردی همچون كار، خواب، خوردن، برآوردن نیازهای فیزیولوژیك و مانند آنها خواهد بود. در اینجا مشكل این است كه چه چیزهایی را در این لیست قرار دهیم تا به این ترتیب به اوقات فراغت برسیم. مثلاً آیا نمی توان خوردن را در حالتی جامعه پذیرانه، جزو اوقات فراغت به شمار آورد؟ همین سؤال درباره مواردی مانند سفر برای كار و ملاقاتهای ضروری با دیگران نیز قابل طرح است.
۲) اوقات فراغت اساساً یك بخش از زمان نیست، بلكه یك كیفیت كار است، یا كیفیت مشخصی است كه در یك عمل مشهود است. این نوع تعریف بیشتر به وسیله نویسندگان متون فلسفی یا نویسندگان متون مذهبی ارائه شده و به عنوان «یك نقطه نظر و نگرش فكری و معنوی و روحی» تلقی شده است. بر اساس همین برداشت، بعضی از جامعه شناسان نیز بر كیفیت آزادی موجود در اوقات فراغت تأكید می كنند. مثلاً تورین كه اوقات فراغت را آزادی از قوانین و هنجارهای جامعه تلقی می كند.
۳) سومین دسته از تعاریف در واقع تركیبی است از دو مورد قبل. مثلاً یكی از تعاریف اوقات فراغت در این گروه این است: «اوقات فراغت زمانی است كه هر فرد از كار یا سایر وظایف آزاد بوده و ممكن است برای منظورهای مختلفی مانند استراحت ،سرگرمی، دستاوردهای اجتماعی یا رشد شخصی مورد استفاده قرار گیرد.» و نیز: «اوقات فراغت عبارت است از تعدادی از اشتغالات كه در طی آنها شخص از وقت آزاد خود به منظورهای مختلفی اعم از استراحت، سرگرمی، افزایش اطلاعات و معلومات و مهارتها و افزایش مشاركتهای داوطلبانه در زندگی اجتماعی، پس از فراغت از وظایف حرفه ای خانوادگی و اجتماعی استفاده می كند.» این تعاریف، دو عنصر مهم «زمانی كه در اختیار داریم» و در حد خود تعیین كننده است و همچنین «نحوه گذران این زمان» را مورد توجه قرار می دهند.ـ ژوفر دومازدیه:
دومازدیه معتقد است كه در دوران صنعتی جدید به عللی چند، پدیده ای به نام اوقات فراغت به وجود آمد كه در دوران قبل وجود نداشته است. بعضی از این علل عبارتند از: تقلیل ساعات كار؛ ارتقای سطح زندگی كارگران و مزدبگیران؛ زیادتر، متنوع تر و پیچیده تر شدن تفریحات؛ تثبیت فراغت و فعالیتهای فراغتی، نه تنها به عنوان حق هر فرد، بلكه به عنوان یك ارزش. از نظر وی، پدید آمدن مفاهیم فراغت و ایام فراغت با خصوصیاتی همراه بود كه آنها را از دیگر فعالیتها متمایز می كرد.
دومازدیه سه كاركرد عمده برای فعالیتهای فراغتی قائل است: «استراحت» كه نقش آن رفع خستگی، جبران فشارهای روحی و جسمی ناشی از هیجانات مداوم كار و انجام وظایف گوناگون است؛ «تفریح» كه نقش آن رهانیدن انسان از كسالت ناشی از یكنواختی انجام وظایفی در محل كار و خانه است و در نهایت «رشد شخصیت» كه از طریق افزایش معلومات و اطلاعات و افزایش مشاركت اجتماعی افراد حاصل می شود. لذا فراغت فرصت پرورش استعدادهای بدنی و ذهنی را برای فرد فراهم می كند.
● نهادهای اجتماعی و اوقات فراغت
▪ خانواده: شرایط شغلی افراد خانواده بر نحوه گذراندن اوقات فراغت اعضای خانواده اثر می گذارد. افرادی كه از یك كار سخت و فشرده روزانه به خانه بر می گردند، نمی توانند در آنجا افراد خلاق، فعال و پر از احساس باشند.
خانواده درنحوه گذراندن اوقات فراغت خود استقلال تام ندارد. هابرماس به رابطه بین كار و اوقات فراغت اشاره می كند و یادآور می شود كه هم قالب و هم محتوای نحوه گذراندن اوقات فراغت تا حد زیادی از میزان رشد و حیات كار صنعتی تبعیت می كند. علاوه بر تأثیرپذیری نحوه گذران اوقات فراغت از محیط شغلی، این امر به عوامل دیگری نیز وابسته است. پایگاه اجتماعی خانواده كه خود به موقعیت شغلی پدر بستگی دارد و تا حد زیادی حوزه رفت و آمدهای خانوادگی بیرون از محدوده خویشاوندان را نیز مشخص می كند. حتی می توان گفت كه استفاده از تعطیلات آخر هفته دقیقاً به میزان درآمد بستگی دارد. علاوه بر این، وجود مراكز متعدد تفریحی، علمی، هنری و آموزشی سبب می شود كه نقش خانواده در امر گذران اوقات فراغت تحت الشعاع قرار گیرد. حضور وسایلی مانند تلویزیون و ویدئو در خانه ها باز هم به نوبه خود بر این موضوع اثر می گذارد.
▪ مدرسه: یكی از نقشهایی كه برای نهادهای آموزشی و پرورشی بخصوص در جوامع پیشرفته در نظر گرفته شده، پرورش مهارتهای شاگردان برای گذران اوقات فراغت است. تقویت مهارتهای ورزشی از طریق ساعات بازی رسمی و ساعات غیر رسمی، ترتیب دادن مسابقات ورزشی میان كلاسهای مختلف و یا انجام فعالیتهای هنری مثل برپا كردن كلاسهای آموزشی هنری مانند كلاس نقاشی، موسیقی، خطاطی و مجسمه سازی، تشكیل گروههای دانش آموزی برای درست كردن منظم و مرتب روزنامه دیواری، تشكیل گروههای نمایشی، ترتیب دادن بازدید دانش آموزان از مراكز تفریحی و فرهنگی از جمله این اقدامات است.
▪ مراكز مذهبی: این مراكز با استفاده از نفوذ معنوی خود بر فكر و ذهن مردم و به خصوص جوانان، می توانندآنان را در امر گذران صحیح و مناسب اوقات فراغت یاری كنند. در كشورهای اسلامی همچون ایران، مساجد متناسب با امكانات خود در این مورد ایفای نقش می كنند. كلاسهای قرآن و عقیدتی، كلاسهای ورزش، كلاسهای آموزشی، كتابخانه و ارائه مشاوره های تحصیلی و خانوادگی از نمونه های بارز این امر است.
▪ دولت: دولتها با توجه به اختیارات و امكانات وسیعی كه در اختیار دارند و همچنین با توجه به توسعه كاركردهایی كه از گذشته برعهده داشته اند و انتظارات جدیدی كه مردم از آنها دارند، هم می توانند و هم باید در برنامه ریزی برای بهبود و غنی تر كردن نحوه گذران اوقات فراغت مردم خصوصاً جوانان، نقش عمده ای ایفا كنند. این امر ناشی از این واقعیت است كه حتی در كشورهای غربی كه فردگرایی اساس فلسفه سیاسی آنهاست نیز، مداخلات دولت در شئون مختلف زندگی اجتماعی گسترش یافته است. حكومتها در بسیاری از فعالیتهای خصوصی نیز كه جنبه و اهمیت عمومی دارند، مداخله می كنند. در واقع حكومتها، گذشته از تأمین نظم اجتماعی كه كاركرد دائمی آنها بوده است، نقشهایی را كه نهایتاً به تأمین رفاه عمومی می انجامند، بر عهده گرفته اند.
● شیوه ها و وسایل:
در همه جوامع، متناسب با شرایط و امكانات، راهكارها و وسایلی برای گذران اوقات فراغت در نظر گرفته می شود. شیوه ها و وسایل گذران اوقات فراغت به این صورت یاد شده است: ورزش و بازیهایی كه به پرورش جسمانی مربوط می شود (امكانات این قبیل فعالیتها عبارتند از: باشگاههای ورزشی،
ـ زورخانه ها،
ـ پاركها،
ـ گردشگاهها،
ـ پلاژها و پیستها،
ـ اردوگاههای برون شهری و استادیومهای ورزشی
ـ مراسم و فعالیتهای سنتی(امكانات این قبیل فعالیتها عبارتند از: مساجد، زیارتگاهها، تكیه خانه ها، مراكز فرهنگی، اتحادیه ها و انجمنهای خانه و مدرسه ، كافه ها و قهوه خانه ها، زورخانه ها)ـ فعالیتهای فكری برون زا (همچون كلاسهای هنری و فنی، مجالس سخنرانی، نشستهای سیاسی و اجتماعی، گالریها و كارگاههای هنری، مراكز و خانه های فرهنگی) و فعالیتهای ذهنی درون زا (مانند نمایشگاهها، باغ وحشها، اتحادیه ها و انجمنهای ادبی، تالارهای نمایش، كتابخانه ها، رسانه های گروهی، اماكن مذهبی و مراكز جهانگردی).
● چاره اندیشی
جوانان در مورد چگونگی گذران اوقات فراغت، خواستها و گرایشهایی متفاوت از پدران و مادران خود دارند. بعضی از این تفاوتها طبیعی و ناشی از تفاوتهای سنی و مقتضیات آن است. جوانان علاوه بر نیازهای زیستی اولیه، نیازهای ثانویه ای مانند احتیاج به محبت، نیاز به معناجویی برای زندگی، نیاز به تعلق خاطر به گروه جمع متجانس با خود، نیاز به امنیت، نیاز به احساس ارزشمندی و موفقیت، نیاز به نوآوری، نیاز به همدلی و همدردی، نیاز به احساس كمال و تعالی و پیشرفت، نیاز به پذیرفته شدن توسط گروه همسن و سال و نیاز به شناخت ارزشهای اخلاقی را دارند كه در مجموع، آنها را در شرایط خاص روانی، رفتاری ، فكری، تصوری و عاطفی قرار می دهد. در این میان خصوصیات خانوادگی، تعلیمات مدرسه، رسانه ها و گروههای همسن و سال وجود دارد، نیاز جوانان به برخورداری از اوقات فراغتی مناسب را كه در آن بدون ممانعت های رسمی ، شغلی و خانوادگی بتوانند به بخشی از نیازها و امیال خود پاسخ مناسب بدهند، بسیار مهم تلقی می شود.
این امر از طریق سرمایه گذاری در خدماتی كه امكان استفاده و لذت بردن از مسافرت، ورزش و پرداختن به امور هنری فراهم سازد ، عملی می شود.
نتیجه تلاشها می تواند به امور ذیل بینجامد: تقاضا برای بازنشستگی زودرس، اشتغالات نیمه وقت، استقبال جوانان از فرصتهای مطالعاتی و همچنین تقاضا برای تقلیل ساعات كار كه در صورت عملی شدن می تواند به توزیع كار میان تعداد بیشتری از نیروهای آماده به كار منجر شود. البته این راه حل را باید به عنوان یك چاره اندیشی دراز مدت تلقی كرد، زیرا اوقات فراغت نمی تواند مشكلات كسانی را كه در حال حاضر بیكار هستند، در كوتاه مدت حل كند.

علی تركاشوند

منبع : روزنامه ایران