تصویر ساکت ماه روی آب می لرزد

● گزارشی از تمرین نمایش « تصویر ماه روی آب » نوشته و كارگردانی « محمد یعقوبی »
مدتی است كه تالار خورشید دیگر نمی درخشد. صحنه ای براساس شكل بیضوی اش جان نمی گیرد. صندلی ها نیستند و اتاق نور و صدا سوخته است. مدت ها است كه هیچ تماشاگری رنگ رخ خورشید را ندیده است.
حالا دیگر به جای نورافكن ها، چند مهتابی بی رنگ صحنه را روشن می كنند و محلی كه به همت گروه نرگس سیاه برای اجرا ساخته شد، مكان تمرین شده است. حال هر چند تالاری از تالارهای تئاترشهر كم شده است، اما یك پلاتوی دیگر برای تمرین ها اضافه شده است. در حال حاضر نیز محمد یعقوبی و گروهش از جمله كسانی هستند كه در تالار پلاتوی خورشید تمرین می كنند. محمد یعقوبی پشت میز نشسته و بازیگرانش دور تا دور مبل سه نفره ای ایستاده اند. هر چند نفر یك متن دارند و هر چند نگاه یا نیم نگاهی معطوف به كاغذ و دستی است كه آن را برای خوانش دیگران حفظ كرده است.
حالا آ نها نوشته ای را می خوانند كه حضورش پیام اجرای تازه ای از محمد یعقوبی را نوید می دهد. اهل تئاتر یعقوبی را با « شب بخیر مادر » مارشا نورمن می شناسند، هر چند بعدتر با « زمستان ۶۶ »، « رقص كاغذ پاره ها » و « یك دقیقه سكوت » حضورش به اثبات رسید. او از آن پس درگیر تجربه هایی است كه گاه نقطه صعود و گاه نیز باعث سقوطش شده اند.
یعقوبی با هر كدام از این اجراها، تجربه ای تازه را مرور كرد كه یا متكی به متن بودند و یا حول محور اجرا می چرخیدند. این نویسنده و كارگردان جوان در این باره می گوید: «همواره در اجراهای من متن و نمایشنامه در اولویت اول قرار داشته است. یعنی بیش از هر عنصری درگیر ساخت و پرداخت نمایشنامه به معنای واقعی كلمه هستم. به این مفهوم كه شاید بیش از ۷۰ درصد از زمان تمرین صرف پرداخت، بازنویسی و دوباره نویسی متن می شود.»
یعقوبی از جمله كارگردان هایی است كه بیشتر نوشته های خودش را به صحنه می برد و همان قدر كه او را به عنوان كارگردان می شناسند، بیشتر از آن در جمع نمایشنامه نویسان جایگاه و محبوبیت ویژه ای دارد. او درباره شیوه نوشتن اثر تازه اش چنین می گوید: «اولین نسخه نمایشنامه هایم با آخرین نسخه هایشان هیچ شباهتی ندارند. هرچند اكثر اوقات تم و موضوع اصلی و اولیه حفظ شده است.
اما ساختار، بستر روایی و شكل دراماتیك نمایشنامه هایم دچار تغییر و تحول شده اند.» نمایشنامه هایی كه او براساس شرایط موجود می نویسد. اكثر آثار یعقوبی با نگرشی كاملاً رئالیستی مسائل و مباحث نسل خودش را بررسی و مرور می كند. تا آنجا كه گاه نگاه واقع گرایانه اش، شانه به شانه تاریخ نگاری و ثبت وقایع می زند.
حال یا مثل « قرمز و دیگران » برشی از شرایط زندگی آدم های مختلف یك جامعه شهری است و یا مثل « یك دقیقه سكوت » به ثبت وقایع سیاسی و حوادث تاریخی اجتماع می پردازد و حالا با تجربه ای كه در « زمستان ۶۶ » و « رقص كاغذ پاره ها » از پرداختن به زیر لایه های زندگی خصوصی و خانوادگی انسان ها دارد، باز هم پا به خانه ای دیگر می گذارد و آدم های مختلف خانه ای را خلق می كند كه در چالش و كنشی تازه ایستاده اند. « تصویر ماه در آب »، تصاویری كوتاه از زندگی طولانی زنی است به نام آی سودا كه معنای تركی اسم نمایشنامه را هم به دوش می كشد.
بعد از آن كه یعقوبی كلمه تركی « آی سودا » را به عبارت « تصویر ماه در آب » ترجمه می كند، می گوید: «در نسخه ای كه به مركز هنرهای نمایشی ارائه شد، دلیل عنوان تصویر ماه در آب و رابطه اش با كلمه آی سودا را توضیح دادم. اما بعد به نظرم توضیح واضحات آمد. به همین دلیل در بازنویسی های بعدی نیز حذفش كردم. در واقع هر اثر و هر شخصیتی یك اسم و عنوان مشخص دارد. مثل این است كه كسی بپرسد چرا اسم من محمد و شهرتم یعقوبی است. حال اگر شیوه ای منطقی و زاییده از زیبایی شناسی اثر و انگیزه ای برای توضیح عنوان اثر در بستر دراماتیك نمایشنامه پیدا كنم، حتماً از رابطه اسم اثر تصویر ماه در آب با نام شخصیت اصلی داستان آی سودا صحبت می كنم. اما تا به حال در روند بازنویسی های متفاوتی كه داشته ام، این توضیح را از واضحات دیده و حذفش كرده ام.» یعقوبی نمایشنامه ذیل را از اول فروردین تا ۱۵ فروردین ۸۵ نوشته است و تاكنون نیز بیش از ۱۶ بار بازنویسی اش كرده است.
در واقع قرار بر این بوده كه «من طی شش ماهه اول سال ،۸۵ اجرای صحنه ای داشته باشم. در واقع نطفه های اولیه نمایش ذیل، همزمان با آغاز سال نو شكل گرفت. یعنی می بایست تا پایان پانزدهم فروردین نمایشنامه را تسلیم شورای نظارت و ارزشیابی بر نمایش می كردم. به همین دلیل نگارش نمایشنامه با آغاز سال نو شروع شد و دقیقاً تا شب چهاردهم هم نمی دانستم كه سرانجام چیست و اصولاً چگونه به پایان می رسد و باور كنید كه كاملاً ناخودآگاه، یعنی كاملاً شهودی شكل گرفت و به پایان رسید.»
گفتنی است كه گروهی از نمایشنامه نویسان پیش از آغاز نگارش اثر، ابتدا، میانه و پایان نمایشنامه شان را می دانند و به طرح كلی شان مشرف هستند و برخی نیز بدون آگاهی از ادامه اثر، شروع به نوشتنش می كنند. یعقوبی نیز.
«پیش از آن كه به نوشتن « تصویر ماه روی آب » مشغول شوم، هیچ اطلاعی از ادامه و پایان اثر نداشتم. اما تمرین های مداوم نوشتن باعث می شود كه در روند نگارش نمایشنامه، عناصر اثر یكی پس از دیگری خلق شده و در نهایت هم تصویری كلی و كامل از یك اثر خلاقه ارائه شود.» یعقوبی حضور بازیگرانش را بعد از نمایشنامه در اولویت دوم اجراهایش قرار می دهد و نوع حضور و فعالیت بازیگر را « یكی از عناصر اصلی برای انتقال مفهوم و شكل اصلی اثر، لازم و ضروری » می داند. وی در ادامه افزود: «یكی دیگر از عناصری كه در روند اجرا برای من حائز اهمیت است، توانایی ها و نوع انتقال و ارتباط بازیگران گروه است.
بازیگرانی كه تا به حال با این گروه كار كرده اند، به شكل اجرایی و شیوه های كارگردانی ام پی برده و همسو شده اند. هر چند من شخصاً گمان می كنم كه بازیگری در كارهای من نه تنها سخت و ناممكن نیست، بلكه سهل و بسیار آسان است. زیرا اصولاً نمایشنامه هایی كه من خلق می كنم، حاصل موقعیتی واقع گرا هستند كه آدم هایش به وضوح قابل لمس و درك هستند. همان طور كه پیشتر نیز گفتم من در روند تمرین، بارها متن را تغییر می دهم. به این معنی كه بازیگرها تا چند روز مانده به اجرا، مدام با دیالوگ ها و نگارش تازه ای از متن روبه رو می شوند. این به آن معنی است كه ما در روند اجرا، بارها و بارها متن را تحلیل می كنیم و اصلاً عمده ترین بازنویسی ها نیز به همراه بازیگرها صورت می گیرد.
به این مفهوم كه بازیگر نسبت به موقعیت نقش و توان فردی اش در ارائه آن، نقش را تحلیل كرده و دیدگاه هایش را جایگزین برخی از نگرش های نویسنده می كند. این تحلیل ها تا حدی پیش می رود كه بازیگرها به مرحله ای عمیق از همنشینی روانی با نقش می رسند. در واقع بازیگرها در اینجا مهمترین پل ارتباطی نمایشنامه و مخاطب به شمار می روند. شاید هم به همین دلیل است كه همواره با بازیگرهای ثابت و مشخصی كار می كنم. افرادی چون آیدا كیخایی یا فهیمه امن زاده كه پیشتر تجربه های متفاوتی در این زمینه داشته ایم و اصلاً پیش از آغاز تمرین ها به وضوح از شیوه كار و روند تمرین ها و تا حدی از نتیجه اجرا نیز آگاهی دارند.» بعد از گپی مختصر با یعقوبی، در زمان استراحت تمرین درخواست گپی كوتاه به بازیگر نقش « آی سودا » پیشنهاد شد، كارگردان هم آیدا كیخایی را معرفی كرد. او كه پیش از این در اكثر اجراهای محمد یعقوبی حضور داشته، اكنون نیز شخصیت اصلی داستان را خلق می كند.
حال وقتی از او خواسته می شود كه «از نقش آی سودا بگوید»، پاسخ می دهد كه «من به هیچ وجه گفت وگو نمی كنم.» او حرف نمی زند؛ آی سودا سكوت كرده است. در نهایت نیز فهیمه امن زاده سكوتی كه آی سودا خلق كرده را می شكند. امن زاده درباره نقش خواهر در « تصویر ماه روی آب » می گوید: «نقش من در نوشته های اولیه یعقوبی، نقش یك دوست خانوادگی بود كه به بهانه ای وارد داستان های این خانواده می شود. اما حالا پس از بازنویسی های مكرر، نه تنها دیگر اثری از آن دوست نیست، بلكه شخصیت دیگری ساخته شده است.
حالا دیگر من نقش خواهر آی سودا را خلق می كنم.» امن زاده كه پیش از این نیز در آثاری چون « قرمز و دیگران »، « گل های شمعدانی » و نمایشنامه خوانی « از تاریكی » یعقوبی را همراهی كرده است، درباره شیوه خلق و رسیدن به نقش در « تصویر ماه روی آب » می گوید كه «كلیتی را راجع به نقش می دانم، تصویری از آن را در ذهنم خلق می كنم و مدام در پی یافتن و كشف نمونه بیرونی اش هستم. حال گذشته از این روند، در تمرین های یعقوبی، اتود حرف اول را می زند. این تمرین و تكرارها آنقدر ادامه پیدا می كند كه بعد از مدتی متوجه می شوید نقش در مخیله بازیگر ثبت شده و نقش بسته است.»
امن زاده كه بازیگری را از ده سالگی آغاز كرده، در نمایش « تصویر ماه روی آب » در مقابل امیرحسین حسینی ایفای نقش می كند. حسینی كه فعالیت حرفه ای اش را از سال ۱۳۷۴ آغاز كرده است، تاكنون در آثاری چون « شهر آدم، شهر حیوان »، « پیك نیك در میدان جنگ » و... ایفای نقش كرده است. او درباره شیوه كارش با یعقوبی می گوید كه «تقریباً جلسه دوم یا سوم تمرین بود كه این نقش را پذیرفتم. سیستم تمرین های یعقوبی بسیار جالب و جذاب است. فكر اثر ثابت است و شخصیتاً بر مبنای خاطرات و واگویه های نقش ها ساخته و پرداخته می شوند. در واقع كارها و پرداخت نقش های واقع گرا بسیار سخت است و احتیاج به تحلیل مداوم دارد. در واقع یعقوبی كاملاً مبتنی بر تحلیل است.
به همین دلیل بازیگر در روند تمرین كاملاً در دل نقش ذوب می شود. این دومین تجربه من با یعقوبی است، به همین دلیل بسیار با شیوه او آشنا هستم و اصولاً شیوه كاری اش را بسیار دوست دارم.» « تصویر ماه روی آب » كه در ۲۰ شهریور سال جاری روی صحنه می رود، شامل ۱۱ بازیگر است كه از آن جمله می توان به آیدا كیخایی، فهیمه امن زاده، امیرحسین حسینی، رژین صدرزاده و... اشاره كرد. در طول این اجرا، الهام خداوردی در سمت دستیار كارگردان قرار دارد. فرانك كلانتر و سامان پورسلیمانی نیز مدیران صحنه یعقوبی هستند.
موسیقی « تصویر ماه روی آب » را آیدین كیخایی خلق می كند و منوچهر شجاع نیز طراح صحنه نمایش ذیل است.
در نهایت اینكه « تصویر ماه روی آب »، شكلی نو از شیوه های اجرایی یعقوبی را دربرمی گیرد. صحنه هایی كوتاه، در حد چند دقیقه كه پشت هم قطع می شوند و در فضای خالی بین این صحنه ها صدایی در زیر متن در حركت است؛ صدای راوی همه قصه ها. روایتی پر از فراز و نشیب از زیرلایه های زندگی خصوصی زنی به نام « آی سودا ». آی سودا، یك ماه دیگر به حرف می آید.

مهیار رشیدیان

منبع : روزنامه شرق