جایگاه مصرف در فرهنگ عامه

فرهنگ عامه برآیند و ترکیبی است از آنچه یک قوم در طول تاریخ از آموزه‌های تاریخی، دینی، اجتماعی و ملی خود سینه به سینه از نسل‌هایش به ارث برده و به نسل‌های بعد منتقل می‌کند. عواملی همچون شرایط جغرافیایی (آب و هوا و اقلیم)‌، سیاسی (مشی حکام، قوانین و ...) و ترکیب جمعیتی قومی (تعامل یا انزوا)‌ بر فرهنگ عامه و هر آنچه به این عنوان برای آیندگان باقی می‌ماند، تاثیر بسزا دارد.
در کشور ما با توجه به نقش کلیدی، تاریخی و عمیقی که مذهب در طول سالیان ایفا کرده و دین و مذهب به عنوان محور و پایه بسیاری از تحولات در سطح زندگی فردی و اجتماعی محسوب شده و می‌شود، سایه تفکرات و آموزه‌های دینی در فرهنگ عامه مردم ایران همواره نمایان و هویدا بوده است.
برای بررسی جایگاه مصرف در فرهنگ عامه مردم ایران می‌توان از ۲ دریچه به این موضوع نگریست:
۱) آموزه‌های دینی و تفکرات مذهبی مردم درباره مصرف، قناعت، اسراف و تبذیر و ...
۲) ادبیات مکتوب و شفاهی موجود در مورد مصرف، پس‌انداز، صرفه‌جویی و غیره.
۱) تفکرات دینی و مصرف
دین مبین اسلام و کتاب آسمانی قرآن به عنوان منبع وحی، همواره سعادت بشر را در اعتدال و میانه‌روی در کلیه امور از جمله مصرف می‌داند. در این، مکتب خدمت به خلق و پرهیز از تجمل و افراط منزلت محسوب می‌شود و ضمن احترام به تلاش و فعالیت انسان اعتدال و میانه‌روی در امور، پایه بهزیستی مادی و معنوی است چنان‌که آیه شریفه ۶۷ سوره فرقان می‌فرماید: «آنان کسانی هستند که هرگاه انفاق کنند نه اسراف و نه سختگیری، بلکه در میان این دو اعتدال می‌ورزند.»
در آیه مذکور که بیانگر یکی از نشانه‌های بندگان خاص خداست، از یکی از شاخه‌های مهم اعتدال که مربوط به امور اقتصادی و زندگی اجتماعی است سخن به میان آمده که نقش مهمی در اصلاح زندگی و سامان یافتن مسوولان اجتماعی و خانوادگی دارد و آن رعایت اعتدال در مصرف است، یعنی انسان مسلمان در هزینه و مصرف نه اسراف می‌کند و نه سختگیری بلکه راه میانه را انتخاب می‌کند.
در قرآن کریم، در آیات متعدد از اسراف در مصرف و خرج نهی شده است به عنوان مثال «بخورید و بیاشامید ولی اسراف نکنید» (اعراف/ ۲)‌
امیرمومنان علی‌(ع) می‌فرمایند
آگاه باشید بخشیدن مال در جای ناروا، بریز و بپاش بیهوده و بخشش‌های این‌گونه، بخشنده را در دنیا بالا می‌برد ولی در روز رستاخیز به پایین می‌کشاند و در بین مردم او را محترم ولی در پیش خدا خوار می‌کند اعتدال در مصرف یکی از ویژگی‌های بندگان ممتاز الهی است که در میانه دو جنبه قرار گرفته است، جنبه نخست جنبه افراطی (اسراف و تبذیر)‌ و جنبه دوم تفریطی و سختگیرانه.
اسلام به دین اعتدال است و هرگز شایسته نمی‌داند که مسلمانان در سختی و رنج اقتصادی زندگی کنند. بلکه شایسته می‌داند با کار و کوشش و تدبیر، مشکل زندگی را به شیوه‌ای تبدیل کند که موجب وسعت در زندگی و آسایش شود.
پیامبر اکرم (ص)‌ همان‌گونه که از اسراف جلوگیری می‌کرد به موازات آن از سختگیری در زندگی نهی می‌فرمود.
۲) ادبیات مکتوب و شفاهی مصرف
ضرب‌المثل‌ها اشعار و باورها:
چیزی بخور، چیزی بده، چیزه بنه
طوری بخور که همیشه بخوری یا کم‌بخور همیشه بخور
پا را از گلیم خود فراتر مگذار بلندپروازی‌ مکن پا تو اندازه گلیمت دراز کن
آدم به کیسه‌اش نگاه می‌کند.
اندک‌اندک جمع‌ گردد وانگهی دریا شود ‌ اندک‌اندک خیلی شود و قطره‌قطره سیلی
جیک‌جیک مستانت بود، فکر زمستانت بود؟
پول سفید برای روز سیاه هست
غنی هر چه کریم باشد، سفره را بر سر راه نمی‌گسترد
خواری ز طمع خیزد و عزت ز قناعت
با عزت خود بساز و خواری مطلب (اوحدالدین کرمانی)‌
حریص به جهانی گرسنه است و قانع به نانی سیر (گلستان سعدی)‌
قناعتگر، به بادامی بسازد (باباطاهر)‌
زمستون اومد و فکر نمد کن
چو میوه سیرخوردی شاخه مشکن
چو باران رخت بارانی میفکن
ای شکم گرسنه به نانی بساز
تانکنی پشت به خدمت دو تا
و مثال‌های دیگر، نمونه‌هایی از جلوه‌های مصرف در فرهنگ عامیانه است.
● خرید به عنوان جلوه بارز مصرف در فرهنگ عمومی
از روزگاران دور و نزدیک، خرید و تهیه مایحتاج عمومی یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های فرهنگ مردم شناخته شده است. در گذشته به دلیل بسته بودن اقتصاد و محدود بودن مبادلات خرید و تهیه کالا بیشتر در جهت رفع نیازهای واقعی بود، در حالی که در دوران کنونی مشخصه برتر خرید و مصرف کالا، نمایش تمایز و تشخص اجتماعی بوده و اغلب راهی است برای کسب منزلت و نشان دادن موقعیت اجتماعی. آنچه عامل این تغییر مهم بوده، تغییر ۲ نوع نگرش انسان‌ها به زندگی پیرامون خود است. دگرگونی ارزش‌ها و الگو‌ها و اهمیت یافتن وجوه مادی زندگی که نتیجه نوعی گرایش و تفکر فردگرایانه و لذت‌طلبی است. این مساله باعث شد نه تنها هویت انسان‌ها بلکه گذران اوقات فراغت و سرگرمی و تفریح آنها به مصرف و خرید پیوند بخورد.
پیروی از الگوهای مصرف جوامع غربی باعث فردگرایی و جستجو و تلاش برای فخرفروشی و ایجاد فرهنگ مصرفی و مادی شده استهر چه مصرف بیشتر شود متضمن نوعی خوشبختی و تفاخر تلقی می‌شود. در حالی‌که در جوامع سنتی و مبتنی بر فرهنگ‌ها و باورهای غنی، اغلب افراد شادی و رضایت را در فعالیت‌های اجتماعی و در خدمت به اجتماع می‌یافتند؛ تبلیغات سرسام‌آور که حاصل آن مصرف هرچه بیشتر است، نشان می‌‌دهد که در زندگی مصرفی بیشتر سود و رضایت صاحبان کلان سرمایه مطرح است و نه بهره‌مندی مصرف کنندگان و تامین نیازهای واقعی آنان. از طرفی تفریح و سرگرمی یکی دیگر از ابعاد خرید و مصرف گوناگون و انبوه است، جاذبه‌های بازار که مملو از کالاهای متنوع و جدید است به طور مداوم نیازهای مصرفی جدید و اغلب کاذبی را به وجود می‌آورد. پیروی از الگوهای مصرف جوامع غربی باعث فرد‌گرایی و جستجو و تلاش برای فخرفروشی و ایجاد فرهنگ مصرفی و مادی شده است.
دغدغه انتخاب بهترین کالا در بین انبوه کالا‌ها و مارک‌ها‌ (Brands) و علائم معروف و فریبنده تجاری، همواره مصرف‌کنندگان تنوع‌ طلب را در برابر این سوال قرار می‌دهد که آیا بهترین کالا را خریده‌اند و اگر جواب خیر باشد، دنبال چه نوع کالایی با چه مشخصات و قیمتی بروند. در این صورت مصرف و خرید کالا دیگر جنبه واقعی خود را از دست داده و برای افراد اهمیتی اجتماعی و فرهنگی پیدا می‌کند. بعلاوه خریدهای زاید و غیر ضروری همواره سهم عمده‌ای از درآمد خانوار را می‌بلعد و نه‌تنها رضایت مصرف‌کنندگان را در پی ندارد، بلکه گاه ارزش‌های اجتماعی و اخلاقی مصرف‌کنندگان را نیز زیر سوال می‌برد.
● عملکرد و نقش زنان در مصرف
این نقش در ۲ جامعه سنتی و مدرن قابل بررسی است
۱) نقش زن در جوامع سنتی:
- همسر
- مادر
- تولیدکننده (کشاورزی، دامداری، صنایع‌‌دستی و خانگی)‌
- مصرف‌کننده (خوراک و پخت‌وپز، پوشاک و...)
- مدیریت منزل (پس‌انداز، قناعت به علت محدود بودن درآمد و...)
۲) نقش زنان در جوامع مدرن
- همسر
- مادر
- تولیدکننده (متفاوت در مقایسه با جوامع سنتی)‌
- مصرف‌کننده (متفاوت)‌
- مدیریت منزل (مصرف، پس‌انداز و تامین درآمد به طریق مختلف)‌
از آنجا که جوامع سنتی ومدرن بیشتر از نظر جغرافیایی قابل تعریف هستند تا از لحاظ تاریخی، اکنون در برخی کشورهای مدرن، در کنار پیشرفت و تجدد مناطقی وجود دارد که سنت (از نظر نوع فرهنگ و نوع تولید اقتصادی)‌ در کنار مدرنیته مشاهده می‌شود.
کشور هند نمونه بارز این نوع جوامع است. در حال حاضر این کشور در کنار آداب و رسوم و فرهنگ سنتی و شیوه تولید غیر ماشینی (استفاده از گاو آهن در کشاورزی یا تولیدات صنعتی با به کارگیری ساده‌ترین ماشین آلات دستی)‌، یکی از پیشرفته‌ترین کشورهای صنعتی جهان محسوب می‌شود. در کشور ما نیز این مساله بخوبی نمایان است؛ یعنی تجدد و سنت در گوشه‌گوشه ایران زمین در فرهنگ و اقتصاد توام و همراه است.
براساس مطالعات مردم‌شناسی، در خانواده جوامع پیش از کشاورزی زنان و مردان تقسیم کار اجتماعی نزدیک به هم داشتند. مشارکت زنان در کار بیرون از خانه از میزان زیادی برخوردار بوده و هر آنچه تولید و سپس مصرف می‌شده به کمک زن و مرد صورت می‌گرفته است تا خودکفایی در خانواده تجلی یابد.
این مساله در جوامع کشاورزی و پس از آن، کم و بیش متفاوت است به طوری که نقش زنان در مدیریت منزل بارزتر شده و زنان علاوه بر وظیفه همسرداری و تعلیم و تربیت فرزندان (مادر)‌، در مصرف، پس‌انداز و تامین درآمد نقش برجسته‌ای دارند. در جوامع سرمایه‌داری زنان به عنوان جامعه هدف، همواره مورد تبلیغ رسانه‌ها قرار می‌گیرند. نقش این تبلیغات فریبنده و متنوع در تصمیمات خرید خانه بخصوص در زنان تاثیر مهمی دارد. اعمال سیاست‌های مصرف‌گرایانه که زنان هدف اصلی آنهاست، مسائل مختلفی ازجمله تجمل‌گرایی، تغییر جلوه‌های مصرف، تغییر ذهنیت نسبت به کالاهای بادوام، گرایش به مارک‌ها و علائم جدید و ایجاد نیازهای جدید مصرفی را در بر دارد. با این همه زنان عموما پیامگیران و مصرف‌کنندگان منفعلی نیستند و اغلب به نقش خود در ساماندهی الگوی مصرف و دیگر نقش های خانوادگی اهمیت زیاد قائل هستند.
● نتیجه
مصرف و تهیه کالا و مایحتاج همواره از دغدغه‌های انسان در طول تاریخ بوده است. بویژه در قرن حاضر که این موضوع به یکی از نتایج توسعه درون‌زای اقتصادی تبدیل شده و تبلیغات رسانه‌ای هم کمک زیادی به گسترش دامنه آن در بین مردم کرده است. ایجاد زندگی مصرفی بین شهرنشینان و روستاییان بخصوص مصرف کاذب که بر اثر پیشرفت‌های اقتصادی و فناوری حاصل است باعث نابودی امتیازات و جنبه‌های مفید و مثبت اجتماعی فرهنگی زندگی و حتی زیست‌محیطی در جوامع سنتی شده و همچنین تبعات و تنش های روزافزون روحی روانی را که حاصل افزودن و تحمیل بار گران اقتصادی هزینه‌های خانوار بر اثر ایجاد مصارف بی‌رویه و غیرواقعی به وجود آمده بر مصرف‌کنندگان تحمیل کرده است.
امروزه ملت ما و دیگر ملل کمتر توسعه یافته در برابر موج امحای فرهنگ‌های دینی و سنتی که بر اثر جهانی‌سازی (در زمینه‌های فرهنگ و اقتصاد)‌ که در دستور کار سرمایه‌داری جهانی قرار گرفته است با حفظ این فرهنگ‌ها در هر حوزه تمدنی و ایجاد نسبت بین فرهنگ و اقتصاد و سیاست که امری لازم به نظر می‌رسد، می‌تواند به مقابله برخیزد، بعلاوه مدیریت صحیح در بعد خرد (خانواده)‌ و کلان (سیاست‌های کلان اقتصادی)‌ نقش مهمی در سلامت فکری و جسمی افراد جامعه ایفا می‌کند.

محمد رئوف مرادی

منبع : روزنامه جام‌جم