ارزیابی خدمات دکومانتاسیون در بنگلادش

در این گفتار تاریخچه مختصر توسعه كتابداری و دكومانتاسیون در بنگلادش همراه با معرفی مهمترین كتابخانه ها و مراكز اسناد این كشور آمده است. تقریباً تمام كتابخانه ها و مراكز اسناد با مشكلاتی از قبیل كمبود جا، بودجه، ناكافی بودن تعداد كاركنان آموزش دیده و مجموعه های محدود روبرو هستند.
● موقعیت كشور بنگلادش:
بنگلادش (پاكستان شرقی سابق) در سال ۱۹۷۱ بعنوان یك كشور مستقل در نقشه سیاسی جهان ظاهر گردید. مساحت این كشور۹۹۸/۱۴۳ كیلومتر مربع و جمعیت آن ۹۰ میلیون نفر است. ۲۵% جمعیت كشور با سواداند. گروههای قومی آن عبارتند از: بنگالی (۹۸%) بیهاری و غیره. زبان مردم بنگلادش بنگالی، اردو و انگلیسی است. ۸۵% جمعیت بنگلادش مسلمان هستند. شرایط اجتماعی زندگی مردم تابع وضعیت اقتصادی، معتقدات مذهبی و زمینه های تربیتی و فرهنگی آنهاست.بنگلادش، كشوری است فقر زده و یكی از پرجمعیت ترین كشورهای جهان بشمار می آید. شغل عمده مردم بنگلادش كشاورزی است. نظام اداری این كشور مبتنی بر نظامی است كه انگلستان در هندوستان پایه گذاری كرده است. نظام آموزشی بنگلادش صد سال سابقه دارد. در بنگلادش۶۳۴/۴۳ دبستان، ۲۳۳/۹ دبیرستان، ۹ كالج پزشكی، ۳ كالج مهندسی و ۶ دانشگاه وجود دارد. در این كشور مجموعاً ۲۱۱ روزنامه و نشریه ادواری منتشر می گردد.
● موقعیت كتابخانه ها:
مفهوم كتابداری نوین در بنگلادش تازگی دارد، اما وجود كتابخانه ها در این ناحیه از شبه قاره جنوبی آسیا پدیده تازه‌ای نیست. اولین كتابخانه دانشگاهی (كتابخانه دانشگاه داكا) در سال ۱۸۴۱، تاسیس گردید. این كتابخانه در حال حاضر بزرگترین كتابخانه دانشگاهی كشور بشمار می آید. بعضی از كتابخانه های كالجها از نظر مجموعه بسیار غنی هستند و برخی از كتابخانه های مدارس نمونه و چند جانبی نیز زیر نظر دولت اداره می شوند. یكی از این كتابخانه ها در "داكا" ودو تای دیگر در شهرهای "چیتاگونگ[۱] " و "خولنا[۲]" قرار دارد. از جمله كتابخانه های دیگر بنگلادش، كتابخانه های بخشی یا محلی است (این كتابخانه های عمومی زیر نظر وزارت ورزش و امور فرهنگی اداره می شود). سه كتابخانه نیز متعلق به شورای فرهنگی بریتانیا و یك كتابخانه مربوط به آژانس ارتباطات بین المللی (كتابخانه سابق اداره اطلاعات آمریكا) و بیش از ۱۲۳ كتابخانه عمومی دیگر كه از كمك دولت برخوردار بوده و بعضی از آنها دارای واحدهای سیارند، در این كشور فعالیت دارند.
همچنین قریب ۱۵۰ كتابخانه تخصصی وابسته به سازمانهای مختلف دولتی، جوامع علمی، موسسات تحقیقاتی، انجمنهای حرفه ای و شركتهای مطبوعاتی، تجاری و صنعتی نیز وجود دارد كه تعداد آنها بسرعت رو به افزایش است. كتابخانه ملی بنگلادش هنوز طرحریزی نشده. یك كتابخانه جدید (كتابخانه ملی پزشكی) در سال ۱۹۷۵، تاسیس گردیده است. تنها مركز ملی استاد بنگلادش (Bansdoc) از سال ۱۹۶۳ آغاز بكار كرده است. از نظر آموزش كتابداری فقط دانشگاه داكا دوره های آموزشی در سطح فوق لیسانس دارد. انجمنهای كتابداری دوره هایی در سطح لیسانس برگزار می‌كنند و گواهینامه می دهند. تقریباً تمام كتابخانه ها با مشكلات متعددی از قبیل كمبود جا، كمی بودجه، ناكافی بودن كاركنان آموزش دیده و امكانات بسیار محدود خدماتی مواجهند، تنها چند كتابخانه از مجموعه غنی، اعتبار كافی و كاركنان تعلیم دیده برخوردارند.
ملاحظه زیر نشان می دهد كه اگر چه خدمات دكومانتاسیون در بنگلادش رضایتبخش نیست، اما با گذشت زمان روشنفكران، دانشمندان و متخصصان علوم تشنه اطلاعات شده اند و در نتیجه ضرورت تقویت كتابخانه ها و مراكز اسناد بیشتر احساس می گردد. مراكز زیر از مراكز اصلی تدارك خدمات اطلاعاتی در بنگلادش هستند.
● مركز ملی اسناد علمی و فنی بنگلادش:
مركز ملی اسناد علمی و فنی بنگلادش[۳] (Bansdoc) یك مركز ملی دكومانتاسیون است كه زیر نظر شورای تحقیقات علمی و صنعتی این كشور اداره می شود. این مركز به همه محققان و كاركنان فنی در سطح كشور سرویس می دهد و دستیابی آنان را به آنچه در موضوعات مورد نظرشان در سطح جهانی نوشته می شود، امكان پذیر می سازد. این مركز در جاده" نیوالفانت "[۴] در ۵ كیلومتری شهر داكا واقع است. نام (Bansdoc) در واقع از نام (Pansdoc) كه در شهر كراچی قرار دارد اقتباس گردیده است. در سال ۱۹۵۵، وزارت آموزش و پرورش پاكستان از یونسكو درخواست كرده كه در كار اجرای یك پروژه بمنظور ایجاد یك مركز ملی اسناد به آنان كمك كند.
یونسكو این درخواست را پذیرفت و در ژانویه ۱۹۶۵، یكی از كارشناسان خود بنام آقای ا ال گاردنر[۵] را به پاكستان اعزام داشت، تا بررسیهای خود را پیرامون تاسیس این مركز، در محل آغاز كند. كارشناس یونسكو گزارش مطلوبی تهیه كرده و توصیه نموده كه مركز ملی اسناد علمی و فنی پاكستان (Pansdoc) برای فراهم آوردن خدمات دكومانتاسیون در جهت صحیح در كشورتاسیس گردد. پنج سال بعد یعنی در سال ۱۹۶۲ ، یك شاخه از (Pansdoc) در پاكستان شرقی (بنگلادش فعلی) بمنظور برطرف كردن مشكلات فعالیت‌های تحقیقاتی و خدمات دكومانتاسیون در زمینه های علوم، تكنولوژی، تجارت و صنعت تاسیس گردید. از زمان پیدایش بنگلادش در سال ۱۹۷۱، این مركز بعنوان مركز ملی دكومانتاسیون بنگلادش و تحت نام (Bansdoc) بكار علم و تكنولوژی را برای مردم این كشور فراهم می آورد. این خدمات هم در سطح ملی است و شامل تهیه مدارك، تهیه كتابشناسی، ترجمه، تكثیر مدارك، خدمات ارتباطی، پاسخگویی به مراجعان، تهیه كتابشناسی از سمپوزیومهای علمی و غیره می شود.
● شورای تحقیقات كشاورزی بنگلادش:
شورای تحقیقات بنگلادش[۶] (BARC) سازمان مركزی تحقیقات كشاورزی كشور است. این شورا كه زیر نظر وزارت كشاورزی بنگلادش اداره می شود، كلیه فعالیتهای تحقیقاتی كشاورزی، مؤسسات و سازمانهای مختلف تحقیقاتی از قبیل: مؤسسه تحقیقات برنج بنگلادش[۷]، موسسه تحقیقات كشاورزی[۸] و دانشگاه كشاورزی و غیره را هماهنگ می كند. كتابخانه شورای تحقیقات كشاورزی بمنظور تقویت خدمات مفید كتابخانه‌ای و دكومانتاسیون این قبیل مؤسسات در سال ۱۹۷۴، تاسیس گردید. این شورا، نیازهای اطلاعاتی محققین و كارشناسان تحقیقات كشاورزی را با انتشار یا اشاعه اطلاعات علمی، فنی و عمومی در زمینه تحقیقات كشاورزی از طریق كتابخانه تامین می كند.
اما بعلت كمبود ارز، ناكافی بودن دكومانتالیستهای ماهر، كمبود تجهیزات و غیره؛ كتابخانه در موقعیتی نیست كه بتواند خدمات دكومانتاسیون را در زمینه های مربوطه بطور مطلوب ارائه كند. در اوریل ۱۹۷۵ شورا طرح پروژه ای را تحت عنوان كتابخانه با مركز اسناد به (UNDP)[۹] (برنامه عمران ملل متحد) تسیلم كرد، اما این پروژه هنوز هم در (UNDP) تحت بررسی است. شورای تحقیقات كشاورزی بنگلادش بنابه پیشنهاد سازمان خواروبار كشاورزی جهانی، بعنوان مركز ملی اگریس[۱۰] و تعیین شده است. شورا در كار تهیه مقالات مختلف برای نشریه (Agriasia) كه بوسیلهIBA[۱۱] در فیلیپین منتشر می شود مشاركت دارد. امید می رود كه در آینده، شورا بصورت مركز مهم دكومانتاسیون كشور در زمینه كشاورزی درآید.
● كمیسیون انرژی اتمی بنگلادش:
كمیسیون انرژی اتمی بنگلادش (BAEC)[۱۲] مركز ملی تحقیقات در زمینه انرژی اتمی است كه زیر نظر شورای تحقیقات علمی و صنعتی بنگلادش اداره می شود. اداره مركزی این كمیسیون در داكاست و "دارای شعباتی نیز در "راج شاهی"[۱۳] ، " میمن سینگ[۱۴]" و "چیتاگونگ" است. اداره مركزی كمیسیون انرژی اتمی بنگلادش در داكا كتابخانه سودمندی برای استفاده دانشمندان ، محققین و سایر كاركنان این مركز دارد. این كتابخانه در سال ۱۹۶۵، تاسیس گردید و در حال حاضر خدمات محدودی را بصورت خدمات كتابشناسی، خدمات اطلاعاتی، تهیه فتوكپی و غیره برای مراجعان تهیه و تدارك می‌بیند. اگر چه در این كتابخانه بخش دكومانتاسیون بطور مستقل وجود ندارد و مسئوولی نیز برای آن در نظر گرفته نشده است، اما كتابدار، خدمات دكومانتاسیون را هم ارائه می دهد. خدمات دكومانتاسیون كتابخانه كمیسیون انرژی اتمی بنگلادش را می توان بشرح زیر خلاصه كرد:
۱) خدمات كتابشناسی: كتابخانه كتابشناسیهای مورد نیاز دانشمندان را بر اساس سفارش و دریافت حق الزحمه تهیه می كند.
۲) خدمات اطلاعاتی: كتابخانه خدمات اطلاعاتی مختلف، شامل اطلاعات خاص و عمومی در موضوعات علمی را جهت استفاده كنندگان و بویژه برای دانشمندان و محققین كه در مركز كار می كنند فراهم می كند.۳) خدمات فتوكپی: كتابخانه بر اساس درخواست نسخه های فتوكپی و زیراكس برای پژوهندگان و سایر استفاده كنندگان تهیه می كند. كتابخانه دو نشریه سالانه تحت عنوانهای "علوم هسته ای و كابرد آن"[۱۵] و "گزارش علمی سالانه"[۱۶] برای آگاهی دانشمندان و محققان منتشر می نماید.
● موسسه ملی اداره امور عمومی:
كتابخانه موسسه ملی اداره امور عمومی (NIPA)[۱۷] در ساختمان نیپا در محوطه دانشگاهی "نیلخت"[۱۸] در ۲ كیلومتری داكا قرار دارد. این كتابخانه در سال ۱۹۶۱، بمنظور حمایت از كارآموزان و كمك به آنها تاسیس گردیده است. كتابخانه فاقد متخصص دكومانتاسیون است و خدمات دكومانتاسیون در كنار خدمات كلی كتابخانه و زیر نظر كتابدار ارائه می شود. مهمترین خدمات این كتابخانه بشرح زیر است:
۱)خدمات آگاهی رسانی جاری:[۱۹] این خدمات شامل تهیه و توزیع لیست انتشارات دریافتی (تازه‌های كتابخانه) میشود
۲) جستجوی اطلاعات گذشته نگر:[۲۰] از جمله خدمات دیگری است كه بوسیله كتابخانه ارائه می‌شود.
۳) تهیه كتابشناسی: كتابخانه براساس درخواست، كتابشناسیهایی به زبان انگلیسی برای متقاضیان در زمینه تخصصی مورد نظر تهیه می كند.
۴) خدمات تكثیر و نسخه برداری: این خدمات شامل تهیه فتوكپی، روبرداری، چاپ نشریات، خدمات میكروفرم خوانی وغیره می شود.
● بانك بنگلادش :
بانك بنگلادش كه بانك مركزی كشور است[۲۱] دارای یك كتابخانه غنی است كه در اداره مركزی آن در منطقه تجاری موتیج هیل[۲۲] داكا واقع شده است. كتابخانه همكاری مستمری با بانك بین المللی توسعه و ترمیم [۲۳]((IBRD دارد. كتابخانه بانك مركزی بنگلادش دارای یك بخش دكومانتاسیون، یك متخصص دكومانتاسیون و یك كمك دكومانتالیست است.خدمات كتابخانه بانك مركزی بنگلادش عبارت است از:خدمات آگاهی رسانی جاری، جستجوی اطلاعات گذشته نگر، تهیه كتابشناسیهای موضوعی، خدمات نسخه برداری، نمایه سازی مقالات روزنامه ها و ادواریها و نگهداری فایل بریده جراید درباره ۱۳۲ مطلب كتابخانه بطور دائم به كامپیوترهایی كه در بانك مستقر شده است دسترسی دارد. بطور كلی خدمات دكومانتاسیون در كتابخانه بانك مركزی بصورت روزآمدی سازمان داده شده است. انتظار میرودكه این خدمات در آینده نزدیكی افزایش یابد و زمانی برسد كه بخش دكومانتاسیون این كتابخانه به یك بخش جداگانه تبدیل گردد.
● موسسه مطالعه توسعه بنگلادش:
موسسه مطالعات توسعه بنگلادش(BIDS) [۲۴] یك مركز آموزشی و پژوهشی بویژه برای خدمات توسعه كشور است. در این مركز، یك كتابخانه با ارزش و یك بخش دكومانتاسیون وجود دارد كه سرپرستی آن بعهده یك متخصص ارشد دكومانتاسیون است. بخش دكومانتاسیون دارای تعدادی متخصص دكومانتاسیون و كارمند می باشد. این بخش خدمات لازم را برای كلیه متخصصان موسسه از جمله اقتصاددانان، جمعیت شناسان، مشاوران خارجی، مشاورین تحقیقاتی، گروههای تحقیق، بورسیه های مخصوص و غیره تهیه می بیند. میزان پاسخگویی به درخواستهای روزانه مراجعین رضایتبخش است. كتابخانه (BIDS) خدمات مختلف كتابشناسی، آگاهی رسانی جاری، نمایه سازی، اشاعه اطلاعات گزیده (SDI) و خدمات ترجمه را انجام می دهد و تقاضا برای اینگونه خدمات مرتباً رو به افزایش است.
● كتابخانه دانشگاه داكا:
كتابخانه دانشگاه داكا كه بزرگترین كتابخانه بنگلادش است، خصوصیت یك كتابخانه دانشگاهی را دارد. این كتابخانه قبل از پیدایش كشور بنگلادش فعالیتهایی را در زمینه خدمات دكومانتاسیون آغاز كرده است، اما هنوز هم فاقد بخش دكومانتاسیون است وفقط دارای بخشی برای تكثیر و نسخه برداری است. هیچ متخصص دكومانتاسیون یا كمك دكومانتالیستی را در اختیار ندارد و تنها دارای یك متخصص نسخه برداری است. اگرچه قبلاً پیشنهاد شده بود كه پستهای سازمانی برای رئیس و معاون بخش دكومانتاسیون در نظرگرفته شود، اما انجام این پیشنهاد تاكنون به تعویق افتاده است. بخش نسخه برداری كه با ماشینهای مدرن مجهز است، خدمات عكسبرداری، تولید میكروفیلم، چاپ میكروفیلم و خدمات سمعی و بصری را تهیه و تدارك می بیند.
● دفتر اطلاعات و آمار آموزشی بنگلادش:[۲۵]
این دفتر سازمان جدید التاسیسی است كه بعنوان مركز ملی اسناد و مركز گردآوری و پخش اطلاعات[۲۶] در زمینه آموزش و پرورش فعالیت دارد.
● مركز اسناد و كتابخانه ملی پزشكی:[۲۷]
مركز اسناد و كتابخانه ملی پزشكی بنگلادش در سال ۱۹۷۴، تاسیس گردید. این مركز نقش مهمی در زمینه ارائه خدمات بهداشتی ایفا می كند و خدمات خود را به پزشكان و متخصصان رشته های وابسته به پزشكی كه بطورمستقیم یا غیرمستقیم به كار آموزش و پژوهش و مراقبتهای بهداشتی اشتغال دارند ارائه می كند.
● مسائل و مشكلات دكومانتاسیون:
عمده ترین مشكلات دكومانتاسیون در بنگلادش عبارتند از:
۱. عدم آگاهی سیاستگذاران از اهمیت دكومانتاسیون
۲. ناكافی بودن مواد و منابع اطلاعاتی مانند كتب ، نشریات ادواری و غیره.
۳. ناكافی بودن وسایل و تجهیزات تكثیر و نسخه برداری.
۴. كمبود نیروی انسانی آموزش دیده و نارسا بودن امكان تربیتی
۵. در حداقل قرار داشتن وضعیت شغلی كاركنان خدمات اطلاعاتی
۶. محدودیت اعتبارات مالی.
۷. ناكافی بودن تعداد كتابخانه ها و مراكز اسناد.
۸. ناكافی بودن علاقه استفاده كنندگان خدمات دكومانتاسیون.
با توجه به موارد فوق، می توان گفت خدمات دكومانتاسیون به این دلیل نتوانسته است در مقام پاسخگویی به نیازهای اطلاعاتی كشور بطور رضایتبخشی عمل كند كه برنامه‌ریزان آگاهی كافی درباره خدمات دكومانتاسیون ندارند و به تبع آن، هنگام تنظیم برنامه های دولت توجه كمتری به این امر مبذول می دارند. بنابراین، لازم است كه سیاستگذاران را نسبت به اهمیت مساله آگاه ساخت. برای تفهیم بیشتر و معرفی خدمات اطلاع رسانی و نتایج مطلوبی كه از آن بدست خواهد آمد، لازم است كه كار گردآوری و گردش مواد و مدارك مختلف نظیر كتاب ، مجله، پروانه ها ی ثبت اختراع و گزارشها بقدر كافی افزایش یابد. امكانات تربیت نیروی انسانی چه در داخل و چه در خارج كشور فراهم گردد. شرایط شغلی كاركنان خدمات اطلاعاتی بهبود یابد، زیرا در حال حاضر بعلت وجود شرایط شغلی نامطلوب و حداقل دستمزد، افراد واجد شرایط با بی میلی به این حرفه روی می آورند. باید اعتبارات مالی كافی به مراكز اسناد اختصاص داده شود، زیرا بودجه كافی لازمه هر برنامه توسعه است.
● پیشنهادات:
۱) شبكه اطلاع رسانی بویژه در زمینه علوم انسانی و علوم اجتماعی تقویت شود.
۲) منزلت اجتماعی و موقعیت شغلی دكومانتالیستها در جامعه افزایش یابد.
۳) مردم از اهمیت خدمات اطلاع رسانی آگاه شوند.
۴) امكانات تربیتی و آموزشی بنحوی تدارك دیده شود كه دكومانتالیستها را با تكنیكهای مختلف كار از جمله كاربرد تكنولوژی در خدمات دكومانتاسیون آشنا سازد. به دانشجویان درك و آگاهی لازم در مورد اهمیت و نقش حیاتی مدارك بعنوان خوراك اصلی همه فعالیتهای توسعه و نیز مهارتهای لازم در طرح‌ریزی، راه اندازی و اداره نظام دكومانتاسیون در زمینه مختلف را بدهد.
●● نتایج:
بنگلادش كشوری است در حال توسعه، كتابخانه ها و مراكز اسناد این كشور اگر چه از نظر محتوی و مدیریت ضعیفند، اما به لحاظ از خود گذشتگی مردمش، آینده درخشانی را برای آنها می توان پیش‌بینی كرد. كتابداران و دكومانتالیستها با منابع بسیار محدود به حل مشكلات دكومانتاسیون پرداخته اند. علی رغم بسیاری از موانع، آنان (دكومانتالیستها) تلاش كرده اند كه خدمات كتابخانه ها و مراكز اسناد را گسترش دهند. دیری نخواهد پائید كه بنگلادش بتواند بر مشكلات خود در زمینه دكومانتاسیون فائق آید.

Serwar Hossain, "Documentation Services in Bangladesh An Evaluation".
International forum on Information and Documentation. Vol.۷, No.۱, ۱۹۸۲, P.۲۶-۲۹
۱. Chittagong
۲. Khulns
[۳] Bangladesh National Scientific and technical Documentation Center (BANSDOC)
[۴] ‌New Elephant
[۵] Mr. A.L. Cardener
[۶] Bangladesh Aagricultural Research Council (BARC)
[۷] Bangladesh Rice Research Institute
[۸] Agricultural Research Institute
[۹] United Nations Development Programme (UNDP)
[۱۰] Information system for the Agricultural Science and technology
[۱۱] Agricultural Information Bank for Asia
[۱۲] Bangladesh Atomic Energy Commission (BAEC)
[۱۳] Rajshahi
[۱۴] Mymensingh
[۱۵] Nuclear science and Application
[۱۶] The Annual scienctific Report
[۱۷] National Institute of Public Administration
[۱۸] ‌Nilkhet
[۱۹] Current Awareness services
[۲۰] Retrospective Information search
[۲۱] Bangladesh Central Bank
[۲۲] Motijheel Comercial Area
[۲۳] International Bank for Reconstruction and Development (IBRA)
[۲۴] Bangladesh Institute of Development Studies
[۲۵] Bangladesh Bureau of Educational Information and statistics
[۲۶] Clearing-house
[۲۷] National Medical Library and Documentation Center
نوشته: سرور حسین
ترجمه محمدنقی مهدوی

منبع : فصلنامه علوم اطلاع رسانی