بومی‌سازی در فضای مجازی

در برخی سایت‌ها می‌توان نشانی از فرهنگ یا نمادی از ملیت صاحبان آن یافت. وقتی وارد فرودگاه كشوری می‌شویم این نمادها را می‌بینیم وقتی فیلمی را تماشا می‌كنیم باز هم شاهد این پیام‌ها هستیم تا مدتی پیش تنها در فرودگاه و یا رسانه ملی همان كشور شاهد این نمادها بودیم یعنی یا به صورت واقعی و یا به صورت محدود از رسانه‌هایی با برد مشخص. اما امروز پدیده‌ای با نام جهانی‌شدن كه امروز نقش پر رنگ آن را شاهدیم ( اگرچه از مدت زمانی پیش در حال شكل گرفتن و رشد بوده است) حیطه انتقال این نمادهای ملی، قومی، محلی و در یك كلام بومی را به صورت چشم‌گیری افزایش داده‌است. یكی از این ابزار و در واقع مهمترین آن اینترنت بود كه از آن به عنوان فضای مجازی یاد می‌كنیم.
فضای مجازی ( اینترنت ) دارای پنج خصوصیت است كه آن را از سایر رسانه متمایز كرده است و به نوعی آن را خاص كرده است . دیجیتالی بودن ، تعاملی بودن ، هایپرتكست بودن ، واقعیت مجازی بودن و مركزی بودن بنا براین بومی شدن كه اصطلاحی است كه به دنبال جهانی شدن بیش از پیش مطرح شده است كمی در مورد آن متفاوت است.
اگر بخواهیم نظریه ای برای جهانی شدن وبه دنبال آن بومی شدن برای این فضا استفاده كنیم نظریه نسبیت گرایی[۱] را ترجیح می دهم .
نسبیت گرا ها معتقدند كه مرزهای فرهنگی كه در گذشته یك ملت را از ملت دیگر جدا می كرد ، امروز وجود واقعی ندارد . مرزهای فرهنگی از نظر آنها علائمی است كه به لحاظ زبانی و نژادی و اختصاصات ذاتی یك فرهنگ یك ملت را از ملت دیگر جدا می كند . و اگر چه این علائم در گذشته نقش تعیین كننده ای در شكل گیری شخصیت بومی یك فرهنگ و یك ملت داشته اند ، امروز نقش نسبی در این مرزبندی دارند . در مقایسه با افراط گرایان[۲] كه معتقدند یك همسان سازی كلی فرهنگی در حال وقوع است ، آنها بر این باورند كه یك شبكه ارتباطی بین ملت ها و فرهنگ ها به وجود آورده كه در هر منطقه تسهیل كننده تبادل معانی فرهنگی[۳] و كالا ها وهنجارهای اجتماعی شده است .
رابرتسون[۴] از در این زمینه از عام گرایی وخاص گرایی صحبت می كند و در كتاب جهانی شدنش اینگونه می گوید: " عام گرایی وخاص گرایی در دوره اخیر چیزی از نوع یك فرهنگ جهانی ، یا در حقیقت یك محور عمده در نحوه ساختار پذیری كلیت جهان است . به نظر من به جای اینكه قضیه را از این زاویه بنگریم كه عام گرایی تنها با اصول دارای مصداق كلی و خاص گرایی تنها با آنچه محلی است سر وكار دارد ، موضوع را از این زاویه مورد توجه قرار دهیم كه عام گرایی وخاص گرایی در سطح جهان به عنوان یك مجموعه واحد با یكدیگر مرتبط اند . لذا این دو به جهت عام بودگی توقع خاص بودگی از یك سو و توقع افزاینده عام بودگی ازسوی دیگر با یكدیگر پیوند خورده اند. این پدیده اخیر – خاص گردانیدن عام بودگی- مبین این اندیشه است كه عام باید در قالب جهانی- بشری انضمامیت پیدا كند؛ در حالیكه جریان نخست-عام گردانیدن خاص بودگی- متضمن انتشار گسترده این فكر است كه در حقیقت برای خاص بودن ، یكتا بودن و تفاوت ودیگر بودگی نهایتی نیست وبه قول بودریلارد هیچ وقت برای احیای اصل خود دیر نیست."
من در این چند سطر می خواهم براساس این تفكرات به این سوالات پاسخ دهم :
سوال اساسی : چگونه شبكه ای جهانی و بین المللی با عنوان اینترنت كه اساس آن بر بی تمركزی و بی مكانی است را می توان ملی كرد؟ آیا فضای مجازی كه خود نقش انكار ناپذیری در جهانی شدن دارد قابلیت بومی شدن دارد ؟ و یا چگونه شبكه بین المللی و جهانی اینترنت را می توان بومی كرد ؟
۱) فضای مجازی
فضای مجازی از دو مفهوم فضا[۵] ومجاز [۶] تشكیل شده است. پس بهتر است برای دركی روشن تر ابتدا به مفهوم واژگانی آن بپردازیم .
۱-۱) مجاز :
طبق نظر دكتر عاملی مجاز گاهی در مقابل امر حقیقی معنا می شود ، گاهی به عنوان امری وهمی وخیالی فرض می شود و گاهی در مقایسه با واقعیت محسوس وبدن به كار برده می شود و برخی اوقات یك امر ذهنی در مقابل امری عینی تلقی می شود . همچنین استفاده یك لغت خارج از معنای اولیه را نیز مجاز می نامند .
پس فضا یا جهانی با خصلت مجازی در مقابل فضا یا جهان واقعی قرار می گیرد . كه فضای دوم نیز نام می گیرد . البته مجازی بودن به هیچ عنوان از تاثیر واقعیت نمی كاهد بلكه تنها واقعیتی را به شكل مجازی بازنمایی می كند چه بسا همپا و موازی با جهان واقعی . واقعیت مجازی تلاش می کند محیط های جدیدی خلق کند که تخیلی هستند ، قلمروهای خیال گونه ای که به شیوه هایی منحصر بفرد «واقعی» به نظر می‌رسند، اما به صورت مستقیم با جهان ، به صورتی که آن را درک می کنیم ارتباط ندارند.
۲-۱) فضا :
مفهوم فضا در مقابل مفهوم مكان به كار گرفته می شود . این دو مفهوم تفاوت های اساسی باهم دارند . اولین وجه تمایزی که در جریان مقایسه مکان و فضا برجسته است، سطح انتزاع این دو مفهوم است. فضا در مقایسه با مکان مفهومی بسیار انتزاعی و به سختی قابل تصور بوده به طوری که درک این مفهوم بدون واسطه درک مکان برای ما موجودات فیزیکی غیر ممکن است.(سایت تبیان) گل محمدی در كتاب جهانی شدن ، فرهنگ ، هویت به نقل از مورلی و رابینز[۸]دیگر تفاوت ها را اینگونه بیان می كند كه فضا عبارت است از همه جا ولی مكان جایی معین است .مكان محتوا دارد ولی فضا نوعی خلاء است . مكان دوبعدی است در حالیكه فضا سه بعد دارد . مكان قابلیت مرزبندی دارد اما فضا بی مركز ونا متناهی است . و از زبان هال [۹]می گوید ، مكان ها ثابت می مانند اما فضا می تواند در یك چشم به هم زدن تغییر كند و عوض شود .
بنابراین فضا مفهومی بسیار گسترده تر و پیچیده تری نسبت به مكان دارد وشاید همین ویژگی های فضا است كه باعث خاص شدن و به وجود آمدن دیگر خصوصیات فضای مجازی (اینترنت) شده است .
۲)بومی شدن
اصطلاح بومی شدن [۱۰] در ابتدا مدلی بود برای ژاپنی ها كه تكنولوژی های جدید را با شرایط محلی وفرهنگ محلی خود وفق می دادند تا هویت ژاپنی خود را همچنان پا بر جا داشته باشند. در واقع بومی شدن خلق محصولات و یا خدماتی است كه در بازار جهانی هست اما مناسب با فرهنگ محلی اختصاصی شده است [۱۱].
بومی شدن معمولا زمانی مطرح می شود كه با یك پدیده غیر بومی مانند تكنولوژی های جدید غربی مواجه باشیم . در این زمان سه راه برای مواجه با این پدیده غیر بومی داریم : اول اینكه نه تكنولوژی جدید را بپذیریم ونه فرهنگ وهنجاری كه همراه با این پدیده جدید از مبدا خودش آمده است . كه البته این راه در این برهه از زمان غیر ممكن است و حتی نمونه هایی كه در دوره های پیش این نوع مواجه را انتخاب كرده بودند با شكست مواجه شدند ؛ مانند چین در سال ۱۸۰۰ و یا ژاپن درسال ۱۵۰۰ كه هر دو مجبور به تغییر رویه شدند. دومین راه نیز پذیرش تكنولوژی جدید ومدرن شدن همچنین پذیرش فرهنگ همراه آن است . كه این راه نیز به فرهنگ بومی صدمه می زند و افراد جامعه را دچار بحران هویت و از خود بیگانگی می كند ؛ مانند تركیه در زمان آتاتورك . وسومین وبهترین راه برخورد با تكنولوژی های جدید پذیرش تكنولوژی و حركت به سوی مدرنیزاسیون است در عین اینكه فرهنگ سازی جدید طبق ارزش های بومی و فرهنگ حاكم بر جامعه صورت بگیرد ؛ مانند ژاپن یا سنگاپور .
طبق تفاوت هایی كه در مورد فضا ومكان ذكر كردیم قاعدتا بومی شدن نیز در فضا و مكان متفاوت است .
۱-۲ ) بومی شدن در مكان :
با ذكر كلمه مكان این معنا هم رسانده می شود كه منظور جهان واقعی[۱۲] است . برای بومی شدن در جهان واقعی ابتدا باید عناصرو عینیت هایی كه نماینگر هویت های جمعی یك ملیت است را شناسایی كرد .
دكتر عاملی در رابطه با هویت اینگونه می گوید : "هویت همواره یك مفهوم ارتباطی بوده است. (بارت[۱۳]۱۹۶۹) به این معنا كه ما به وسیله تشابه ها وتفاوت ها یی كه با دیگران داریم شناخته می شویم هویت به ریشه های زندگی ، روش ها ، و منش هایی كه با آن زندگی می كنیم ، گره خورده است .منظور از روش های زندگی به قول میناگال وهمكاران او(۲۰۰۳) اموری است كه "خصیصه های خاص زندگی ما " را منعكس می كند . اموری مثل بنا ها، نظام شهری، هنر، آداب ورسوم اجتماعی، مذهب، نوع لباس پوشیدن، نحوه غذاخوردن، چگونگی گذران اوقات فراغت و خلق وخو های به روابط اجتماعی ، نمونه هایی است كه هویت یك جامعه را از جامعه دیگر ویا حتی هویت یك فرد را از فرد دیگر متمایز می كند ." بنابراین با باز سازی هویت در عناصری كه نماد هویت یك فرد یا یك اجتماع است می توانیم می توانیم بگوییم بازگشت به خویشتن انجام داده ایم . مانند به كار گیری سازهای غربی اما نواختن ملودی های شرقی وایرانی ، مثل ساختن بنایی جدید و با تجهیزات امروزی اما با الگو برداری از معماری سنتی ایرانی و یا استفاده از پارچه خارجی برای لباسی به سبك محلی و ...
محلی بودن ودر عین حال مورد پذیرش جهان واقع شدن حكایت از برخورداری از ارزش های جهانی است ویك نگاه جهانی دارد .
۲-۲ ) بومی شدن در فضا :منظور از فضا (فضای مجازی) در اینجا بیشتر اینترنت است . البته فضای مجازی صرفا اینترنت نیست ام اگر ما چیز دیگری با آن پنج خصوصیات پیدا كردیم میتوانیم آن را فضای مجازی بنامیم (مانند sms های موبایل) اما اینترنت بیشترین كاربرد را دارد .
اینترنت تشكیل شده از دو بخش:
۱) تكنولوژی
۲) محتوا. بومی شدن دراین دو مورد متفاوت است . باید متذكر شد كه منظور از تكنولوژی نوع استفاده از تكنولوژی است نه اینكه بخواهیم چیزی كه قبلا اختراع شده را دوباره با در نظر گرفتن شرایط محلی از نو اختراع كنیم .
۲.۱-۲) تكنولوژی :
مالكیت و مدیریت شبكه اینترنت در اختیار كشور های خاصی است كه میزبانی بسیاری از وب سایت های ما را به عهده دارد. یعنی برای دسترسی به اطلاعات موجود در این شبكه باید از مسیر های تعین شده وتحت حفاظت این میزبانان گذشت . با این وجود سودی قابل توجه از این مسیر به جیب میزبانان می رود و هم امتیازی دارند برای وادار كردن كاربران به آنچه آن ها می خواهند و یا تهدید به تحریم اینترنتی . علاوه بر این، كنترل آن ها تهدیدی است برای امنیت اطلاعات رد وبدل شده در این زمینه . با این شرایط ضرورت ایجاد یك دیتا سنتر[۱۵] كه توسط هر منطقه یا كشوركنترل و حفاظت شود احساس می شود . ویا حداقل با تكثر ، انحصار در این زمینه شكسته شود .
استفاده از دامنه های مخصوص با نام هر كشور یكی از راه های بومی كردن است. (بگذریم از اینكه همین دامنه ها نیز از طریق خطوط ارتباطی شبكه اینترنت خارج از كشور وصل می شود. ) دامنه .ir برای ایران می تواند به كاربران القا كننده هویتشان باشد . در فضایی بی حد و حصر كه از هر قومیت و ملیت و كشوری در آنجا حضور دارند عنصری كه نام كشور را به همراه داشته باشد، كشوری دارای مكان و مرز بندی مشخص ، جدای از هویت ملی و قومی بدون شك دیگر هویت ها را هم در ذهن ما تداعی خواهد كرد . هویت دینی ، هویت فرهنگی ، اجتماعی، هویت هنری، هویت شهری و دیگر هویت هایی كه هر فرد به صورت فردی واجتماعی می تواند داشته باشد .
۲.۲-۲ ) محتوا :
می دانیم كه اینترنت یك چند رسانه ای[۱۶] است . یعنی مانند ظرفی است كه پیام های متفاوت از جنس های متفاوت درون آن ریخته می شود كه در اختیار مخاطبانی به مراتب گسترده تر(از لحاظ زمانی ومكانی) و با اختیارات بیشتر قرار می دهد. محسنیان راد به نقل ازهنرز[۱۷] آغازبحث تأثیر رسانه ها در شکل گیری تصورات ذهنی مشترک را، از اواسط دهه ۱۹۸۰ و از هنگام حضور تلویزیون ماهواره ای (DBS) در منازل می داند که باعث گردید افراد ـ بدون دروازه بانی و مداخله دولت ها ـ بیشتر از گذشته درک کنند که چیزهایی فراتر از فرهنگ محلی[۱۸] آنها نیز وجود دارد، بدون اینکه با آن فرهنگ، هیچگونه ملاقات چهره به چهره ای داشته باشند . یکی از پیامدهای این امر، تقویت حس "ما" بودن [۱۹]یا همان هویت فرهنگی[۲۰] است . باید گفت با ایجاد هویت جمعی ، هویت فردی ومحلی از بین نمی رود ویا ضعیف نمی شود ما با هویت های همزمان و دو جهانی شدنمواجه شده ایم . جهان مجازی با تاثیر گرفتن از صنعت همزمان ارتباطات ، منشاء ظهور فرهنگ های آنی[۲۱] و به دنبال آن هویت های خلق الساعه شده است كه در دوره محدودی شكل می گیرد و با ظهور هویت های جدید به سرعت از بین می رود. این به وجود آمدن واز بین رفتن هویت های جدید می تواند به این دلیل باشد كه هویت ها پشتوانه ای ندارند وطبق مرزها و مكان ها شكل نگرفته اند .
هویت بر اساس مرز بندی ها در مكان شكل می گیرد نه صرفا مرز بندی سیاسی ، مرز های فرهنگی ، دینی ، شهری و ... نیز در این امر سهیم اند. وطبق این اظهارات در رابطه با هویت های همزمان باید گفت كه برای بومی ومحلی كردن محتوا در اینترنت و فضای مجازی باید مرزهایی كه در جهان واقعی وجود دارد به صورت مجازی در اینترنت باز سازی شود ونماد های هویت در آنجا مطرح شود ؛ تا بتوان هویت های مربوط به آن مرز ها را بازسازی كرد . همان طور كه گفتیم جهان مجازی در موازات با جهان واقعی در حركت است بنابراین با بازسازی هویت در جهان مجازی ، هویت ها در جهان واقعی هم تقویت می شوند .
دیگر اینكه درون فضای مجازی علاوه بر ترسیم مجدد مرزها ، فرهنگ محلی و فرهنگ اختصاصی هر گروه بازنمایی شود . در این مورد برخی سایت ها سعی كرده اند با اختصاص دادن بخش هایی از فضایشان به فرهنگ های local این امر را رعایت كنند . (مانند: Yahoo Asia) اما مشكلی كه وجود دارد این است كه مدیرت همچنان دست همان سایت یاهو می باشد . در این صورت چقدر امكان تولید و عرضه فرهنگ ناب محلی آسیایی امكان دارد وچقدر مرزهای آسیایی را برای ما ترسیم می كند ؟ راهی كه در این باره وجود دارد این است كه مدیریت های این قبیل سایت ها ویا حتی بخش های محلی به خود بومیان منطقه واگذار شود .
به نظر من مثلا یك سایت چینی باید مانند یك رستوران چینی كه در كشوری غیر از چین مثلا آمریكا واقع شده ، باشد . با وارد شدن به این رستوران با تمام وجود حس می كنیم كه در چین هستیم . بو ، دكوراسیون، نوع چیدمان ، غذا ، زبان ، چهره ،لباس و سایر چیزها باعث می شود كه دقایقی كه در این رستوران هستیم فراموش كنیم كه در چین نیستیم ؛ و با خارج شدن از این رستوران به فضای قبلی با فرهنگی متفاوت برمی گردیم ، در آنجا ما هم مانند بقیه وفرهنگ حاكم رفتار می كنیم . به نظر من این یعنی دو جهانی شدن یعنی هویت های همزمان یعنی داشتن فرهنگ محلی در كنار فرهنگ جهانی !
● نتیجه گیری :
طبق دیدگاه های نسبیت گرا ها جهانی شدن نمی تواند جامعه بشری را به سمت یكی شدن فرهنگی ببرد . با تكیه بر دیدگاه فیدرستون[۲۲] كه از طرفداران نظریه نسبیت گرا هست ، می توان از متمركز شدن فرهنگ های پراكنده [۲۳] كه منعكس كننده جهانی شدن فرهنگ های محلی است سخن گفت . فرهنگ های پراكنده در گذشته ، پیوند های خود را با فرهنگ های مركزی از دست می دادند ، ولی در پرتو جهانی شدن یك نوع متمركز شدن و منسجم شدن و مرتبط شدن و شبكه ای شدن فرهنگ های پراكنده به وجود آمده است . یعنی در واقع جهانی شدن تهدیدی برای فرهنگ وهویت محلی ما نیست؛( البته در صورتی كه ما از آگاهی كافی برخوردار باشیم و بتوانیم به انتخاب درستی دست بزنیم) بلكه به قول گیدنز[۲۴] جهانی شدن دلیلی برای بهبود هویت های فرهنگی محلی در قسمت های متفاوت جهان است اما برای ایجاد این بهبود و بازسازی هویت های فرهنگی محلی در جایی مانند اینترنت نیازبه هزینه وهمت زیادی است .
برای به دست گرفتن مدیریت ومالكیت مسیرهای ارتباطی و محتوایی درفضای مجازی احتیاج به سرمایه گزاری كلانی است همچنین همت والایی را برای بازنمایی درست وصحیح از فرهنگ و هویت بومی درفضای بی حد وحصری مانند اینترنت را می طلبد تا بتوان ما هم با خیالی راحت مانند گیدنز جهانی شدن را دلیل بهبود ، نه وارد كردن خدشه وایجاد بحران برای فرهنگ وهویت محلی ، بدانیم .

زینب‌سادات حسینی
دانشجوی مطالعات رسانه‌ها - دانشگاه تهران
پانویس:
۱.Relativism Theory
hyper-globalizer
cultural meaning
Robertson
virtual
John Suler
Morley & Robins
Hall
glocalization
http://www.wordspy.com/
real world
Barth
Minnegal
data center
multy media
Hannerz
local culture
we-ness
identity cultural
simultaneous cultures
Featherstone
diasporic culture
Giddens
كتابنامه :
جلیلی، سمیه ، ۱۳۸۲، مواجهه با غرب ، سایت كانون غیردولتی توتم اندیشه ،
رابرتسون ، رونالد ، ۱۳۸۰، جهانی شدن-تئوری های اجنماعی وفرهنگ جهانی ،تهران، نشر ثالث
سولر، جان ، چهارراه جهان مجازی ، ترجمه کامبیز پارتازیان ، سایت آینده نگرwww.ayandehnegar.org
عاملی ، س. ر،۱۳۸۲، دو جهانی شدن وهویت های همزمان آینده ، سایت ایران وجامعه اطلاعاتی ، www.iranwsis.org
عاملی ، س. ر،۱۳۸۴، زیرساخت ها و خصوصیات فضای مجازی ، درس مطالعات فضای مجازی
عاملی ، س. ر، ۱۳۸۲ ، جهانی شدن ها : مفاهیم ونظریه ها ، ارغنون۲۴
عاملی ، س. ر، ۱۳۸۴، هویت های فرهنگی قدیم و جدید ،رمزگشایی تمدنی ومعماری سنتی- مدرن و ملی- فراملی مهستان.
كمالی پور، یحیی، ۱۳۸۳، بومی كردن اینترنت ، سایت ایران وجامعه اطلاعاتی ، www.iranwsis.org
گل محمدی ، احمد ، ۱۳۸۱، جهانی شدن، فرهنگ، هویت ، تهران ، نشرنی.
محسنیان راد ، مهدی ،۱۳۸۳، جهانی شدن،فرهنگ وبازار پیام ، سایت ایران وجامعه اطلاعاتی www.iranwsis.ir
مومنی ، مینو ،۱۳۸۴، اینترنت ملی تنها با یك میلیارد دلار، سایت آینده نگر

منبع : مرکز پژوهشهای ارتباطات