تیردان ما پر از تیر است!

تاریخ تمدن بشری گواهی می دهد كه ایرانیان طی شش هزار سال عشق خود را به زیبایی نشان داده اند و در این راه خدمات بزرگی به تمدن و فرهنگ بشری كرده و «شیوه خاص ایرانی» را در هنر به وجود آورده اند. ایرانیان در رشته های متعددی طبع آزمایی و آثاری خلق كرده اند كه سرآمد روزگار خود بوده است.از جمله در رشته هایی چون: نقاشی و مینیاتور - خط و تذهیب - صحافی و تجلید - حجاری و گچ بری - چوب بری و منبت كاری - حكاكی عاج و استخوان - فلزكاری - سفال سازی - شیشه و بلور - منسوجات - فرش و قالی - كاغذسازی - آجركاری - كاشیكاری و ...
ایران به واسطه موقعیت جغرافیایی از سه تمدن و فرهنگ چین و هند و اروپا استفاده كرده و اندوخته هایی بر ادب و علم و هنر خود افزوده و در مقابل توانسته است آن تمدن ها را از فرهنگ خود بهره مند سازد. ایران در تمام طول تاریخ مدنی خود، شخصیت خود را حفظ كرده و توفان های سهمگین مانند حمله اسكندر مقدونی و هجوم قبایل مغول و تاتار و تاخت و تاز اعراب نتوانسته است او را محو یا به كلی تغییر دهد، بلكه پس از هر فاجعه هولناكی، سجایای اصلی خود را بازیافته و دوباره برپاخاسته و زندگی از نوآغاز كرده است.*(۱)از جمله رشته هایی كه ایرانیان به آن می پرداخته و آثاری بدیع خلق كرده و تأثیری شگفت در آن سوی مرزهای ایران برجای گذاشته بود، صنعت «صحافی و تجلید» بوده است.صنعت صحافی و تجلید ایرانی در عهد صفویه، نه تنها مورد تقلید صنعتگران تركیه قرار می گرفته، بلكه در ایتالیا و در میان صنعتگران ونیزی موبه مو تقلید می شده است. جالب آنكه از طریق تأثیری كه صنعت صحافی و تجلید ایرانی در ایتالیا برجای می گذارد، بسیاری از نقوش شرقی و موضوعات اختصاصی ایرانی به طرح های اروپایی راه پیدا كرد. از طریق ایتالیا بود كه صنعت صحافی و جلد سازی و طلاكوبی و تزیین جلد ایرانی به اروپا سرایت كرد و در ممالك آنجا مورد تقلید واقع شد.درباره اهمیت صحافی و تجلید در نزد ایرانیان باید گفت كه كار «خطاط» و «رسام» در تولید و فراهم آوردن كتاب و نسخ خطی با عمل صحاف تكمیل می شد. زیرا مسؤولیت حفظ اوراق كتاب از گزند زمانه و تهیه جلدی كه شایسته محتویات آن باشد به عهده صحاف بود.
بهترین موادی كه برای تجلید كتاب به كار می رفت «چرم» بود. بعدها «مقوا» نیز مرسوم شد ولی صحافان قدیم منحصراً برای جلد كتاب چرم را به كار می بردند. آنها طرح های زیبایی را با فشار بر روی چرم حك می كردند. گاه نیز طرح هایی با طلا بر روی چرم نقش می كردند، هر چند كه جلدها و صحافی های دوران تیموری و مكتب هرات در زیبایی و استحكام نظیر ندارند؛ اما در دوره صفویه بود كه جلد كتاب با اشتیاق زیادتری تزیین می شد.در این دوره صحافی و تجلید و چرم كاری به حد كمال خود رسید. در عهد صفویان تزیینات با دست و فشار دست اجرا نمی شد، بلكه به وسیله قالب های بزرگ مس و فولاد تهیه و عمل می آمد.از دیگر صنایع و هنرهای ایرانیان، قالی بافی است. عالی ترین قالی های ایرانی در دوره صفوی بافته شده است. در زمان شاه اسماعیل و شاه طهماسب، شهر تبریز یكی از مهم ترین مراكز صنعت و فن و از جمله قالی بافی بوده است. سایر مراكز قالی بافی عبارت بودند از : كاشان، همدان، شوشتر، هرات و اصفهان.هر قالی ایرانی یك اثر صنعتی كامل و تركیب متعادلی از طرح و رنگ و نقش بوده است.در آمریكا چندین نمونه عالی از قالی های ایرانی وجود دارد. دو نمونه معروف در موزه مترو پولیتن نیویورك است. یكی در مجموعه «آلتمن» و دیگری در مجموعه «بلومنتال». نمونه های عالی دیگر در مجموعه مایرون تیلور Mayron Taylor و پال گتی Paul Getty یافت می شود.
قدیمی ترین نمونه موجود قالی ترنجی با مناظر شكار است كه در موزه «پولدی پزولی» Poldi Pezzoli در میلان ایتالیا نگهداری می شود و تاریخ بافت آن ۹۲۹ هجری است، نام بافنده آن نیز «غیاث الدین جامی» است.قالی بزرگ ترنجی مسجد شیخ صفی اردبیل كه هم اكنون در موزه «ویكتوریا و آلبرت» لندن قرار دارد، برطبق كتیبه روی آن، به دستور «مقصود كاشانی» به عنوان هدیه به مقبره مذكور بافته شده است (۹۴۶هـ)از مشهورترین قالی های ایرانی، قالی هایی است كه نقش گل و برگ نخلی و شكل ابر به سبك چینی دارند. این نوع قالی ها را به اشتباه به اصفهان نسبت می دهند در حالی كه متعلق به شرق ایران و به هرات هستند. تصویر این نوع از قالی ها در آثار نقاشان بزرگ هلندی و اسپانیایی قرون شانزده و هفده میلادی دیده می شود. در زندگی روزانه ایرانیان، باغ نقش عمده ای داشت. نقاشان ما نیز در آثار نقاشی و مینیاتور اغلب مناظر باغ می كشیدند. نقش باغ در اوایل دوره صفوی در طراحی قالی ها مرسوم شد. یك گروه جالب از قالی ایرانی، دارای نقش باغ هستند. در این نوع از قالی ها، سطح قالی به قطعات مستطیلی كه دارای درخت و گیاه است و جوی آب آنها را از هم جدا كره تقسیم شده است. این نوع قالی ها، به «قالی خیالی» موسوم و به قالی «بهار خسرو» نیز معروف بودند. قدیمی ترین نمونه از این نوع كه با نخ نقره و طلا بافته شده، در مجموعه «فیگدور» در وین واقع است كه در زمان شاه عباس بافته شده است.فرآورده های صنعت منسوجات ایران نیز در قدیم به نقاط بسیاری از دنیا صادر می شده است. در اغلب موزه های معتبر اروپا و آمریكا پارچه هایی وجود دارد كه اثر صنعتگران و هنرمندان ایرانی است. در كلیسای سنت ویكتوریا دستمالی نگه داری می شود كه با اسلوب ساسانی بافته شده است. پارچه های دیگری از دوره ساسانی را در موزه «كوپریونیون» نیویورك و در خزانه كلیسای بزرگ «سانس» sens نگهداری می كنند. در موزه «لوور» پاریس یك پارچه ابریشمی محافظت می شود كه متعلق به سال های حدود ۲۰۰ هجری و كار استادان خراسانی است. در آن سال ها مرو و نیشابور شهرهای معتبری در نساجی بوده اند. پارچه یادشده به نوشته ای منقوش است با نام «امیرمنصور بختكین».در برلین، ماستریخت، لندن، نیویورك، وین، پاریس، رم، ونیز، مادرید، مسكو و بسیاری از مراكز مهم جهان آثار متعددی از قالی و گلیم و پارچه و مینیاتور و سفال و سرامیك و شیشه و بلور و فلز و انواع دست ساخته های حیرت آور اساتید ایرانی با احترام و تكریم حفظ و نگه داری می شود.در موزه مترو پولیتن نیویورك، یك قطعه كمیاب زربفت وجود دارد كه در آن طرح گل و غنچه و برگ نخل به شیوه هنر دوره تیموری كار شده است.*(۲)با این همه، در دوره صفویه است كه عصر طلایی نساجی و بافندگی ایران شروع می شود.علاوه بر كارگاه های بافندگی یزد و كاشان، شاه عباس كارگاه های دیگری تأسیس كرد. به خصوص در اصفهان كه پارچه های اعلا و منسوجات برای زندگی روزانه بافته می شد. در موزه مترو پولیتن نیویورك پارچه های ابریشمی تاریخ دار از زمان شاه عباس موجود است كه روی آنها نام بافنده یعنی «حسین» و تاریخ ۱۰۰۸ هجری ثبت شده است.در موزه كوپریونیون دو قطعه پارچه ابریشمی عالی وجود دارد كه روی آن منظره ای از داستان لیلی و مجنون دیده می شود. این پارچه ها از آن روی اهمیت دارند كه نام بافنده آنها «غیاث» روی آن نقش بسته است. مخمل ها و زربفت های زمان شاه عباس صفوی از عالی ترین و زیباترین پارچه هایی است كه تاكنون جهان به خود دیده است. یك مجموعه نفیس و بی نظیر از عالی ترین منسوجات ایرانی مربوط به اواخر دوره صفویه هم اكنون در گنجینه موزه متروپولیتن نیویورك محافظت می شود.*(۳)در این نوشتار از میان رشته های متعددی كه ایرانیان در آنها سرآمد روزگار خویش بوده اند تنها به چند نمونه اشارات مختصری داشتیم و با ذكر نمونه های اندكی از حضور گرانسنگ و بی بدیل آن در مراكز فرهنگی بین المللی، شأن اندیشه و هنرپیشینیان خود را مرور كردیم.
ناگفته آشكار است كه پرداختن به نگارگری و مینیاتور، سفال، خط و تذهیب، فلزكاری، شیشه و بلور، كاشیكاری، گچ بری و حجاری، چوب بری و منبت كاری و ... مشحون از یاد آوری های غرورانگیز و سرشار از اطلاعات ضروری برای درك و فهم هر چه ژرف تر فرهنگ و تمدن ایرانی است. این نوشتار به اختصار اشارات اندكی به انعكاس و هنر و صنعت ایرانی در عالی ترین سطوح فرهنگی جهان داشته و زمینه ای فراهم می آورد تا به مباحث تحلیلی و تحقیقی با نگرشی جدی تر بپردازیم. می خواهیم بسترساز رمزگشایی های شوق آفرین و راهگشا باشیم. برای دستیابی به «شیوه ایرانی» در میان ملل امروز جهان دستمان پر است. سلسله جبالی دست نایافتنی از هنرمندان بزرگ و صنعتگران ماهر در پس زمینه ذهنی، تاریخی و فرهنگی ما حضور دارند. آنها با گذشت قرون و اعصار همچنان به درخشش خود در فرهنگ بشری ادامه می دهند، تیردان ما پر از تیر است!
*(۱): m.s.Dimand دكتر دایماند، رئیس قسمت خاورمیانه ای موزه متروپولیتن نیویورك.
*(۲): همان مأخذ
*(۳): همان مأخذ
*احمدرضا دالوند

منبع : روزنامه ایران