از شغال‌آباد تا بهارستان

نامگذاری معابر در تهران به زمان شکل‌گیری خیابان‌ها و کوچه‌ها در پایتخت بازمی‌گردد. هرچند این رویه در طول زمان دستخوش اتفاقات مختلف شد اما نهادن نام افراد شاخص بر گذرگاه‌ها همیشه در پایتخت متداول بوده است. خیابان‌های تهران در گذشته تنها به نام افراد نامگذاری می‌شدند مانند خیابان جلیل‌آباد که بعدها به نام خیابان خیام معروف شد. علت انتخاب نام جلیل‌آباد برای این خیابان، سکونت جلیل‌خان، افسر قزاق، در این خیابان بود. در خیابانی که امروز آن را به نام فردوسی می‌شناسیم، امین‌السطان خانه داشت و به همین دلیل نام او بر این خیابان ثبت شده بود. هرچند بعدها نام سفرا بر آن گذاشته شد. سفارتخانه‌های آلمان، عثمانی و انگلستان در این خیابان قرار داشتند و به همین دلیل این خیابان به این نام معروف شد. خیابان فردوسی دستخوش تغییر نام‌های زیادی بوده و در یک دوره زمانی به این خیابان باغ‌ ایلخانی هم می‌گفتند چون ایلخانی، بزرگ ایل قاجار آنجا خانه داشت. رویه نام نهادن اشخاص بزرگ و بانفوذ بر معابر ادامه داشت تا اینکه در سال ۱۳۱۲ تصویب شد که چهار خیابان اصلی و بزرگ تهران به نام چهار شاعر بزرگ ایرانی درآید و از این رو خیابان فردوسی به چنین نامی درآمد. این مصوبه پس از اینکه رضاشاه تصمیم به عریض کردن خیابان‌ها به وسیله کریم‌آقا بوذرجمهری، کفیل‌ بلدیه تهران (کفیل شهرداری تهران)‌گرفت،‌ به اجرا درآمد و طی آن خیابان اسماعیل بزاز، مولوی نامیده شد. اسماعیل بزاز، دلقک معروف دربار رضاشاه بود که در این خیابان خانه داشت. همچنین خیابان جلیل‌آباد به نام خیام درآمد و در میان خیابان‌های اصلی تهران، معبری بی‌نام وجود داشت که نام سعدی را بر آن گذاشتند. این خیابان بی‌نام به قدری خلوت و خالی از آمد و شد بود که امنیت نداشت و هرکس از آن عبور می‌کرد، اموالش را می‌ربودند به همین دلیل این خیابان به نام «لختی» معروف بود. تهران در گذشته طبیعت بکری داشت و بسیاری از حیواناتی که امروز برای پایتخت‌نشینان ناآشنا هستند در این شهر زندگی می‌کردند، از این رو برخی از معابر به نام حیواناتی که در آن دیده می‌شد نامگذاری می‌شدند. محلی که اکنون میدان بهارستان در آن قرار دارد به علت وجود شغال، شغال‌آباد نام داشت یا دوشان‌تپه به علت تجمع خرگوش‌ها چنین نامی گرفته بود. با این وجود همچنان ۹۹درصد نامگذاری‌ها به مناسبت حضور افراد در آنجا بود که خیابان‌های امیریه و منیریه مثال مشخصی برای این موضوع است. به دلیل حضور منیر‌السلطنه، همسر ناصرالدین‌شاه این خیابان به نام منیریه و به خاطر سکونت کامران‌ میرزا، نایب السلطنه، خیابان امیریه نامگذاری شد. پس از میرزا محمدتقی‌خان، فردی لقب امیرکبیر را نگرفت تا اینکه ناصرالدین‌شاه چنین لقبی را به کامران‌میرزا داد. کامران‌میرزا باغی در شمال شهر داشت که آن محله کامرانیه نام گرفت و هم‌اکنون هم این نام باقی است. پایین‌تر از کامرانیه، محله‌ای بود که برای نخستین‌بار در ایران در آن زعفران کاشتند و به همین دلیل به زعفرانیه مشهور شد. در میان محله‌های شمالی تهران محله‌ای است که به واسطه املاک ناصر‌الدین شاه، به نام صاحبقرانیه معروف بود چون او لقب سلطان «صاحبقران» را داشت. حسن‌آباد که امروز با وجود تغییر نامش همه آن را به همین نام می‌شناسند باغی بوده است که یوسف مستوفی‌الممالک به پسرش میرزا حسن مستوفی‌‌الممالک هدیه داده بود و به همین دلیل این منطقه حسن‌آباد نام گرفت، نامگذاری‌هایی که نام افراد ذی‌نفوذ را در آنها می‌توان دید ولی از سکونت آنها در آن نقطه خبری نیست. مثال‌های دیگری هم می‌شود زد که یکی از آنها مهرآباد است. این منطقه مهریه مادر دوست‌علی‌خان معیرالممالک بوده است. رویه نامگذاری‌ها بعد از فروپاشی قاجار تغییراتی کرد و مناسبت‌های ویژه نیز به عنوان نام خیابان‌ها در نظر گرفته شد مثل ۲۸ مرداد که به مخبر‌الدوله تغییر نام یافت. آرام- ‌آرام در این دوره مناسبات سیاسی بر نامگذاری معابر سایه انداخت طوری‌که خیابان بزرگ، اصلی و تازه‌احداث شهرمان که امروز آن‌را با نام آزادی می‌شناسیم به نام روزولت درآمد و قبل از آن با ورود سران متفقین به تهران، خیابان میرزاکوچک‌خان، استالین نام گرفت. این مناسبات بین‌المللی تا جایی پیش رفت که تکه خیابانی به نام چرچیل معروف شد و با ورود ملکه انگلستان به ایران نام بلوار کشاورز به بلوار الیزابت تغییر کرد. البته زمانی که این تغییر نام رخ داد، بلوار کشاورز، چنین نامی نداشت و تهرانی‌ها آن را بلوار آب کرج می‌شناختند. در نظر گرفتن نام شهر‌ها اتفاق دیگری بود که در نامگذاری معابر رخ داد و چندین خیابان به نام آذربایجان، کاشان،‌ قزوین و ... به وجود آمد. درست همزمان با این اتفاق برخی شهر‌ها و کشورهای دنیا هم به عنوان نام معابر تهران در نظر گرفته شدند؛ مثل لس‌آنجلس و پاریس. کم‌کم‌ با افزایش جمعیت پایتخت، خیابان‌هایی محل زندگی گروه‌های خاص قرار گرفت و این موضوع دلیلی برای نامگذاری این گذرگاه‌ها شد، مثل خیابان ارامنه و خیابان کلیمی‌ها. سکنی‌گزینی صاحبان مشاغل مختلف هم چنین موضوعی را رقم زد و کوچه‌هایی مثل مقنی‌باشی، جراح‌باشی و جارچی‌باشی شکل گرفت. نکته جالب در برخی نامگذاری‌ها، جایگزین شدن معابر موازی است، به عنوان مثال پس از احداث خیابان ولیعصر (عج)، خیابان شریعتی به عنوان جاده قدیم شناخته شد چون قبل از احداث خیابان ولیعصر(عج) تنها جاده‌ای بود که به شمیران می‌رفت. این اتفاقات پس از ساخت جاده مخصوص کرج هم افتاد و بزرگراه فتح به جاده قدیم کرج معروف شد. تا این دوره زمانی تنها نامگذاری وجود داشت اما کم‌کم تغییر نام هم صورت گرفت و پس از پیروزی انقلاب اسلامی این تغییرات روند جدیدی به خود گرفت. هم‌اکنون نامگذاری معابر بر عهده شورای شهر و به‌طور تخصصی بر عهده «کمیسیون نامگذاری معابر» این شوراست. هرچند «معصومه ‌آباد» در کسوت رئیس این کمیته، آماری درباره نام خیابان‌های تکراری و گذرگاه‌های فاقد نام ندارد اما برخی آمارها نشان می‌دهد، هم‌اکنون در پایتخت ۱۶۳ گذرگاه به نام نسرین و ۱۷۰ معبر به نام نسترن وجود دارد. با افزایش جمعیت و به دنبال آن افزوده شدن معابر، یافتن نشانی، سخت و سخت‌تر می‌شود و در این بین کمیته نامگذاری در شورای شهر نقش ویژه‌ای برعهده دارد.

منبع : روزنامه وطن امروز