مدیریت مصرف گاز، چالش پیش‌رو

بیشتر کارشناسان و صاحب‌نظران انرژی با اشاره به روند روزافزون توسعه صنایع و تداوم رشد اقتصادی به‌ویژه در کشورهای صنعتی و در حال توسعه، معتقدند این روند گاز طبیعی را به انرژی برتر جهان در قرن ۲۱ و جانشینی برای نفت مبدل خواهد کرد.
این انرژی ارزان قیمت، پاک و دوستدار محیط‌زیست، به‌علت پائین بودن هزینه‌های فراورش، پراکندگی منابع و ذخایر فراوان و همچنین روند رو به کاهش ذخایر نفت، در حال حاضر بیش از پیش توجه مصرف‌کنندگان انرژی را به‌خود جلب کرده، هر چند بازار جهانی گاز در شرایط کنونی به اندازۀ نفت پر رونق نیست. طبق پیش‌بینی‌ها در سال ۲۰۲۰ جهان روزانه به بیش از ۱۰۰ میلیون بشکه نفت خام نیاز خواهد داشت.
بسیاری از صاحب‌نظران انرژی بر این باورند که انرژی گاز از سال ۲۰۱۰ به‌عنوان دومین سوخت پر مصرف جهان پس از نفت خواهد بود، به‌طوری‌که تا سال ۲۰۲۵ میلادی ۷۰ درصد رشد تقاضا خواهد داشت و مصرف آن از ۹۵ تریلیون فوت مکعب به حدود ۱۵۶ تریلیون فوت مکعب در سال افزایش خواهد یافت و با این روند اقتصاد گاز جایگزین اقتصاد نفت خواهد شد.
مطالعات مراکز و مؤسسات تحقیقات بین‌المللی انرژی نیز نشان می‌دهد که سال‌های ۲۰۱۰ تا ۲۰۱۵ میلادی آغاز شکوفایی صنعت گاز خواهد بود.همچنین با توجه به روند نزولی ذخایر نفت خام کشف شده جهان و کاهش شدید ذخایر گاز برخی کشورها نظیر کانادا و آمریکا، وابستگی بیشتر آنها به بازارهای کشورهای اصلی دارای ذخایر گاز یعنی روسیه، ایران و قطر، تغییر و تحولات جدیدی در بازار عرضه و تقاضای این انرژی خواهد بود.به باور کارشناسان در سال‌های آتی، گاز و مایعات گازی نه تنها یکی از مهم‌ترین منابع تامین انرژی خواهد بود بلکه فراورده‌های فراوان آن نیز با توجه به رشد تصاعدی فناوری‌های فرآوری گاز، ارزش بسیاری خواهد یافت. ‌
● افزایش سهم گاز در سبد انرژی
بر این اساس، پیش‌بینی می‌شود مصرف جهانی گاز طبیعی به‌مراتب بیشتر از نفت و زغال سنگ رشد داشته باشد، لذا سهم گاز طبیعی در سبد انرژی مصرفی از ۲۳ درصد در سال ۲۰۰۰ به حدود ۲۹ درصد در سال ۲۰۲۰ افزایش می‌یابد. ظاهراً بیشترین رشد تقاضای گاز طبیعی مربوط به کشورهای در حال توسعه به‌ویژه آسیای جنوب شرقی و خاور دور با میانگین مصرف سالانه ۸ درصد خواهد بود. همچنین برآورد شده که میزان مصرف گاز در اروپا نیز تا سال ۲۰۱۰ به حدود ۴۳۶ میلیون تن معادل نفت خام برسد.
اروپا اکنون حدود ۲۰۰ میلیون تن گاز طبیعی تولید می‌کند که تا سال ۲۰۱۰ به ۱۷۸ میلیون تن معادل نفت کاهش می‌یابد. شرکت گاز پروم روسیه در سال ۲۰۰۶ بیش از ۱۴۰ میلیارد متر مکعب گاز به اروپا صادر کرد که حدود۳۰ درصد کل میزان مصرف گاز اروپا و ۴۰ درصد گاز وارداتی اروپا است. روسیه با ۲۲ درصد کل تولید گاز جهان، قدرتمندترین کشور صادر کننده گاز جهان است.
● چشم‌انداز مصرف گاز در ایران
چشم‌انداز مصرف گاز در ایران نیز نشان می‌دهد که میزان تقاضای گاز طبیعی برای تزریق در میدان‌های نفتی، نیروگاه‌ها، صنایع، مصارف خانگی و تجاری، حمل‌ونقل و صادرات از طریق گسترده‌ترین شبکه خطوط لوله انتقال گاز فشار قوی در خاورمیانه با طول حدود ۲۶ هزار کیلومتر در ۴ خط سراسری با متوسط رشد سالانه ۸ درصد، در حال افزایش است و برآورد می‌شود تا سال ۱۴۰۰ به حدود ۳۹۱ میلیارد متر مکعب در سال افزایش یابد. اکنون یک سوم گاز کشور در نیروگاه‌ها مصرف می‌شود. مصرف گاز در بخش خانگی نیز اکنون به بیش از ۴۰۰ میلیون متر مکعب در روز رسیده است. ایران پس از آمریکا و کانادا، سومین مصرف کننده گاز جهان است. این آمار و ارقام، ضرورت سرمایه‌گذاری هر چه بیشتر و سریع‌تر در صنعت گاز را به خوبی نشان می‌دهد.
سرمایه‌گذاری در صنعت نفت ، گاز و پتروشیمی، اساساً به سرمایه فراوان و فناوری بالا نیاز دارد، از این‌رو اغلب کشورهای دارای ذخایر نفت و گاز با مشارکت سرمایه‌گذاران خارجی به اشکال مختلف مانند بیع متقابل و فاینانس، طرح‌های عظیم نفتی و گازی خود را راه‌اندازی کردند. سرمایه‌گذاری در این طرح‌ها با وجود بالا بودن میزان سرمایه‌گذاری، به لحاظ بازدهی سرمایه و میزان سوددهی، نسبت به طرح‌های صنعتی دیگر بهتر و مطمئن‌تر است. به‌ویژه سرمایه‌گذاری برای صادرات که در حال حاضر یکی از روش‌های متداول برای صادرات گاز به شمار می‌رود. این روش در مقایسه با خط لوله، انعطاف پذیری بیشتر و محدودیت‌ها و مشکلات کمتری دارد.
● ‌سهمی ناچیز از صادرات گاز
سهم ایران در بازار صادرات گاز، اکنون حتی به یک درصد هم نمی‌رسد، در حالی‌که برخی کشورها با داشتن ۲ درصد ذخایر گاز تا ۷ درصد سهم بازار صادرات این فراورده را در دست دارند. به‌عنوان مثال ترکمنستان که یکی از کشورهای صادر‌کننده گاز به ایران است، سالانه ۸ میلیارد متر مکعب گاز به ایران صادر می‌کند که از سال آینده به حدود ۱۴ میلیارد متر مکعب افزایش می‌یابد.
انتظار می‌رود، روند مذاکرات اخیر ایران با برخی کشورهای اروپایی برای صادرات گاز که در پی تفاهمنامه‌های اخیر هموار شده، برای جذب سرمایه‌گذاری‌های بیشتر خارجی فرصت‌هایی فراهم شود. برای صادرات گاز باید به این نکته توجه داشت که به کارگیری فناوری‌های فراوری گاز طبیعی در شرایط کنونی، بسیار حائز اهمیت است. میزان تجارت گاز در سال ۲۰۰۵ حدود ۱۴۲ میلیون متر مکعب بود که ۱۳ درصد این تجارت جهانی به بازارهای تک محموله اختصاص داشت.
پیش‌بینی می‌شود که تا سال ۲۰۲۰ عرضه گاز به ۲۵۰ میلیون تن متر مکعب برسد. ژاپن و آمریکا به‌ترتیب اولین و دومین وارد‌کننده گاز در سال ۲۰۱۰ خواهند بود. از میان ۸۰ کشور دارای ذخایر گاز، روسیه اولین و قطر سومین کشوری هستند که دارای بیشترین ذخایر گاز هستند. ایران نیز با ۱۶ درصد کل ذخایر گاز طبیعی و رتبه دوم جهان، به لحاظ تولید گاز طبیعی جایگاه چهارم و از نظر میزان مصرف گاز طبیعی در مقام سوم جهان است؛ بدین ترتیب سرمایه‌گذاری در صنعت گاز کشور از اهمیت و ارزش اقتصادی بالایی برخوردار است.
پس باید از تمام توان و امکانات موجود جهت ترغیب سرمایه‌گذاران داخلی و خارجی برای سرمایه‌گذاری در بخش‌های بالا دستی و پائین دستی گاز به‌ویژه از طریق قراردادهای بیع متقابل و فاینانس استفاده کرد. براساس اصل ۴۴ قانون اساسی سرمایه‌گذاری در بخش بالا دستی نفت و گاز فقط بر عهده دولت است و به هیچ شرکت خارجی قابل واگذاری نیست. اتخاذ دیپلماسی انرژی فعال و مستقل در جذب سرمایه‌گذاران خارجی و صاحبان فناوری، می‌تواند بسیار مؤثر باشد.‌
● سرمایه‌گذاری رقبا در میادین مشترک
سرمایه‌گذاری قطر در میدان مشترک گازی پارس‌جنوبی بی‌سابقه و نگران‌کننده است. برداشت از این میدان مشترک گازی که حدود ۳۶ درصد کل گاز قابل استحصال ایران را شامل می‌شود، قطعاً در بلندمدت به ضرر ایران خواهد بود. ما باید سرمایه‌گذاری در میدان‌های گازی مشترک به‌ویژه میدان گازی پارس‌جنوبی که یکی از بزرگترین میادین گازی ایران است را به سرعت افزایش دهیم. ایران با قطر در میدان مشترک گازی پارس‌جنوبی، با ترکمنستان در میدان مشترک گازی گنبدلی، با کویت در میدان مشترک گازی آرش و با عربستان سعودی و عراق در میدان‌های مشترک جنوبی، دارای میدان مشترک گازی است.
رفع برخی ملاحظات و تنش‌های سیاسی و کاهش فشارهای ناشی از دیپلماسی سیاسی و اتخاذ یک دیپلماسی انرژی مستقل جهت تقویت منافع ملی، حضور فعال در نمایشگاه‌ها، کنفرانس‌ها و اجلاس‌های بین‌المللی انرژی به‌منظور افزایش توان چانه زنی‌های اقتصادی و تعامل و رایزنی با شرکت‌های قدرتمند نفتی و گازی و نیز دستیابی به دستاوردها و فناوری‌های نوین نفت و گاز، افزایش توانمندی پیمانکاران در بخش فاینانس، تشکیل و تقویت کار گروه‌های تیمی، حمایت از ایجاد و تقویت بخش خصوصی در صنعت گاز، جذب و انتقال فناوری‌های نوین صنعت گاز، ایجاد رقابت بین صنایع بالادستی و پائین دستی گاز، یکپارچه‌سازی‌ مدیریت تولید انرژی، برنامه‌ریزی جهت صادرات گاز به کشورهای جنوب شرق آسیا به‌ویژه کره ، ژاپن، هند، پاکستان، چین و کشورهای حوزه خلیج فارس، یکپارچه‌سازی‌ مدیریت تولید، تشکیل و عضویت در اتحادیه گازی اوجک به‌منظور ثبات بازار گاز و امنیت عرضه آن و... نیز می‌توانند در راهبرد توسعه صنعت نفت و گاز کشور مؤثر و مفید باشند؛ به‌ویژه تأسیس سازمان اوجک که توسط ۴ کشور ایران، الجزایر، روسیه و ونزوئلا پیشنهاد شد. این ۴کشور ۴۲ درصد بازار صادرات و ۷۳ درصد ذخایر گاز طبیعی جهان را در اختیار دارند.
۳حوزه منطقه‌ای، برون منطقه‌ای و بین‌المللی، بازارهای بالقوه صادرات گاز ایران محسوب می‌شوند. کشورهای حوزه خلیج فارس، سوریه، لبنان، آذربایجان، ارمنستان، ترکیه و پاکستان، بازار مصرف منطقه‌ای گاز ایران به شمار می‌روند. چین و هندوستان نیز در حوزه بازار برون منطقه‌ای و اروپا هم می‌تواند به‌عنوان پر مصرف‌ترین بازار بین‌المللی گاز ایران باشد؛ به‌ویژه در شرایط کنونی که بحران انتقال گاز روسیه از اوکراین به اروپا، دو چندان شده است و ایران می‌تواند با رویکرد واقع گرایانه و تدوین دیپلماسی انرژی، از این فرصت حداکثر استفاده را ببرد.
شرکت گاز پروم روسیه در حال حاضر، حدود یک پنجم گاز مصرفی اروپا را تامین می‌کند.در سال‌های اخیر درخصوص احداث خط لوله صلح و صدور گاز طبیعی با کشورهای هندوستان، پاکستان، چین، عمان، مالزی، اسپانیا، ترکیه، اتریش، سوئیس و فرانسه توافقاتی به عمل آمد که این توافقات هنوز اجرا نشده است.
به‌عنوان مثال براساس تفاهمنامه اخیر با شرکت ادیسون اس.پی.آ سوئیس با اجرای طرح هیدروکربوری در ایران و تمرکز بر تولید و صادرات گاز طبیعی، زمینه اجرای طرح صادرات گاز ایران به اروپا از طریق ترکیه و خط لوله ناباکو بیشتر فراهم شد. ساخت پایانه مایع‌سازی‌ گاز با ظرفیت سالانه بیش از ۱۰ میلیارد متر مکعب گاز طبیعی نیز از دیگر مفاد مورد توافق در این تفاهمنامه است.

جعفر اسحاقی

منبع : روزنامه همشهری