سفره ای که مادران زمین پهن می کنند

در ایران باستان، زنان به دلیل حس نگهبانی و محافظت و نگرانی نسبت به خانواده ها سفره را نذر ایزد بانوان می کردند و از آنان می خواستند تا حافظ و نگهبان خانواده هایشان باشند.
به دلیل اعتقاد به پاکی زنان و برکت یافتن محصولا ت کشاورزی این سفره ها تاکنون نقش زنانه خود را حفظ کرده است.
دسترسی زنان به مزارع باعث شده تا ارتباط آنها با مزارع نزدیک و نزدیک تر شود تا جایی که با نذر این سفره ها برای افراد مقدسی چون فاطمه الزهرا (س) وحضرت رقیه (س)، آنها را واسط فیض الهی قرار داده و از خداوند می خواستند تا به دست این افراد مقدس، مشکلا ت خانواده هایشان را رفع کنند و حافظ جان و مالشان باشند.
زنان به عنوان نخستین انسانی که کشت را برعهده گرفتند، دانه را شناختند و مسوولیت غذای خانواده را عهده دار شدند، توانستند پایه و اساس سفره های نذری و غذا را بنیان گذارند و با تبدیل گندم و جو به نان، کاچی، حلوا و رشته بتوانند این سفره ها را تا به امروز بسط و گسترش دهند.
در حقیقت با سیری در تاریخ ایران باستان می توان دریافت که سفره عامل گریستن و طلب کردن باران برای زمین خشک و برهوت و نماد مزرعه و باغ است که هنگام دروی محصول و چیدن میوه توسط زنان به دست آمده است.
ما هم برای اینکه نقش زنان در ادیان، اساطیر و مکتب های فلسفی و سفره های نذری را به دست آوریم به سراغ استاد «همایون سپهر» دارای دکترای جامعه شناسی ادبیات و مردم شناسی رفتیم و گفت وگویی را در این زمینه انجام داده ایم که می خوانید:
▪ آقای سپهر، سفره در سرزمینی مثل ایران که قدمتی دیرینه دارد و در تکامل اندیشه، تمدن و فرهنگ نقش اساسی داشته، از چه زمانی به وجود آمد؟
ـ از نظر باستان شناسان، جامعه شناسان و مورخانی چون گریشمن، ویل دورانت، لنسکی، چارلد، فریزر، پیدایش سفره به زمانی برمی گردد که زنان توانستند برای اولین بار کشت دانه های گندم و جو را بشناسند و موفق به پخت نان، ساخت سفال و کشف آتش شدند. از همان زمان بود که سفره به عنوان مرکز وحدت اعضای خانواده شکل گرفت.
در این راه چه کسانی نقش اساسی در پیدایش سفره و تکامل اندیشه و تمدن و فرهنگ داشتند؟
در این راه نقش ایزدبانوها مانند سپندارمز، ایزد بانوی زمین، آناهیتا، ایزدبانوی آب، خرداد و مرداد را نباید نادیده گرفت.
▪ اگر قرار باشد زنان را عامل پیدایش سفره های ایرانی بدانیم، باید سفره را نماد چه چیز دانست؟
ـ از آنجا که زنان ایرانی از ابتدای تمدن بشری کشت گندم را عهده دار شدند باید سفره های ایرانی را نمادی از مزارع بدانیم که تا امروز به صورت صور عزلی از باورهای دین کهن (زرتشتی) به باورهای جدید، اسلامی و شیعی تداوم و تکامل پیدا کرده است.
▪ در حقیقت این سفره ها تجلی چه دورانی هستند و چگونه تداوم پیدا کرده اند؟
ـ همه این سفره ها تجلی دورانی است که زندگی کشاورزی و باغداری توسط زنان و با استمداد از نیروهای ماورا»الطبیعی ایزدان و ایزدبانوها وجود داشته و تا امروز به صورت سفره های نذری تداوم یافته است.
▪ و پشتوانه این سفره ها...
ـ در حقیقت پشتوانه آنها قصه هایی است که جنبه مذهبی شان تداوم و بسط آن را تا امروز پشتیبانی و تضمین کرده است.
▪ سفره های نذری چطور؟
ـ قصه این سفره ها نیز مانند قصه سفره بی بی سه شنبه، بی بی هود و بی بی نور حکایت است که ارتباط قوی با کشت زنان در مزارع و تولید داشته و آنها را در طول تاریخ تداوم داده است.
▪ سفره های نذری را باید نماد چه چیز بدانیم؟
ـ سفره های نذری را می توان تمثیل و نمادی از بهشت دانست که از جهان معنوی بر سطح زمین آورده شده و در اتاق ها، زاویه ها و جوار امامزاده ها به صورت جمعی و مشارکتی تا امروز بسط و گسترش یافته است. حتی این تجلی را می توانیم در سفره های عقدکنان، مراسم ترحیم، هفت سین نوروزی، سفره حضرت فاطمه و رقیه (س)، امام حسن (ع)، امام زمان (عج)، حضرت ابوالفضل العباس (ع)، حضرت زینب (س)، موسی بن جعفر(ع)، حضرت خضر (ع)، علی اصغر (ع) و... نیز مشاهده کرد.
▪ برایمان جالب است بدانیم علت اینکه سفره های نذری تا به امروز نقش زنانه خود را حفظ کرده و این میراث و یادگار هزاران ساله را در دست خود نگه داشته چیست؟
ـ از آنجا که زنان در پیدایش تمدن نقش داشته و مسوولیت آن را در نگهبانی کشت و باغ حفظ کرده اند و حتی به عنوان فرد مسوول خانواده که پیوسته نگران و دلواپس اعضای خانواده بوده و در مراحل مختلف زندگی به موفقیت دست یافته اند، باید گفت که سفره های نذری نیز به همین دلا یل نقش زنانه خود را حفظ کرده است.
▪ آقای سپهر، نمادهای سفره های نذری را باید با چه چیزهایی مقایسه کرد؟
ـ به واقع می توانیم راز و رمز این سفره ها را با غزل های ناب حافظ همتراز کنیم و همان طور که نمادها با ایما واشاره ها و غزلیات حافظ، فاصله زمین تا جهان معنوی را طی می کند، سفره های نذری را هم می توانیم دارای نمادهای زمینی و معنوی بدانیم.

نویسنده : ارمغان جوادنیا

منبع : روزنامه مردم سالاری