جایگاه ایران در نقشه جهانی انرژی

«نفت و سیاست خارجی» عنوان ششمین پیش همایش از «همایش بین المللی صد سال نفت در ایران» بود که روز ۳۰ مهر در دفتر مطالعات سیاسی- بین المللی وزارت امور خارجه برگزار شد. در حالی که قرار است پیش از برگزاری همایش اصلی آن طی روزهای ۱۸ و ۱۹ آبان ماه در دانشگاه تهران، هشت پیش همایش با همکاری موسسه تحقیقات و توسعه علوم انسانی، دفتر مطالعات سیاسی و بین المللی وزارت امور خارجه، شرکت ملی نفت ایران، قطب علوم سیاسی دانشگاه شهید بهشتی، پژوهشگاه صنعت نفت، موسسه مطالعات بین المللی انرژی، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات اجتماعی جهاد دانشگاهی و ماهنامه تازه های انرژی برگزار شود، در ششمین پیش همایش آن سخنرانان بیشتر تاکید خود را بر نقش و جایگاه نفت و سیاست خارجی قرار دادند. سپس به بررسی معایب و مزایای این دو عامل مهم و اساسی بر منافع ملی و بین المللی و همچنین آینده آن برای امنیت انرژی جهان پرداختند. دکتر سیدرسول موسوی، دکتر عباس ملکی، دکتر فریدون برکشلی و دکتر علی بی نیاز از جمله سخنرانان این جلسه بودند که چکیده یی از سخنرانی آنان در قالب یادداشت در صفحه های ۲ ، ۳ و ۴ می آید.
رابطه سیاست خارجی و نفت در چه چارچوبی قابل تبیین است؟ جایگاه تصمیم گیری در مورد این موضوع چگونه می تواند باشد؟ آیا تصمیم گیری سیاست خارجی درنهایت باید براساس مسائل مربوط به نفت باشد، یا بازار نفت در چارچوب معیارهای خود تصمیم گیری می کند؟ در برخی موارد سیاست خارجی بر موارد کلان نفت تاثیر گذاشته و در بعضی موارد دیگر نفت در مورد خودش تصمیم گرفته و سیاست خارجی خودش را داشته و امنیت ملی و منافع ملی را هم تحت تاثیر قرار داده است. حال منظور از پاسخ به این سوال چیست؛ آیا این دو باید با یکدیگر به یک تصمیم برسند یا باید یک تصمیم بر تصمیم دیگر ارجح شناخته شود؟ پاسخ صریح من به این سوال این است که اساساً این سوال را جست وجو نمی کنم بلکه می گویم هر دو نهاد سیاست خارجی و نفت باید بتوانند کارهای خودشان را خوب انجام دهند تا درنهایت به یک هدف ذی قیمت دست یابیم.
در واقع سیاست خارجی باید بتواند آینده نزدیک را ارائه اطلاعات کند تا از آینده دورتر پیش بینی دقیق تر داشته و آنچه را در افق دورتر است مشاهده کند و آنگاه به دستگاه های ذی ربط منتقل کند تا دستگاه های دیگر نیز از آن بهره بهتری ببرند. اساساً امروزه بحث این است که آیا مطالعه آینده علم است یا نوعی سناریوسازی است؟ الان در بحث اینکه آینده علم است، مباحث زیادی مطرح می شود و همان طور که ما می توانیم از طریق ابزارهای علمی به عمق تاریخ دست یافته و آن را بهتر بشناسیم از طریق ابزارهای علمی نیز می توانیم آینده را بهتر و عمیق تر شناخته و برای خودمان برنامه ریزی کنیم.
در حال حاضر پنج فرآیندی که برای هر کشوری به منظور اینکه بتواند آینده خودش را پیش بینی کرده تا ببیند به کجا خواهد رفت،مطرح است مباحث دانایی، انرژی، جمعیت، سرمایه و فناوری هستند.
اولین مطلب در صحنه بین الملل این است که بدانیم سیستم بین الملل چیست، تحولات ما در صحنه بین الملل چیست، این تحولات دارد به کدام سمت و کجا می رود؟ این موضوعی است که برای زندگی روزمره هر کسی بدون اینکه خیلی با آن در تماس باشد، تعیین کننده است.
این مساله که سیستم بین الملل دوجانبه، چندجانبه، دوقطبی، چندقطبی، بی نظمی و... باشد تعیین کننده است و در آنجایی که بحث انرژی و آینده پیش می آید، می توان آینده هر کشوری را تخمین زد و این کار وظیفه دستگاه دیپلماسی هر کشوری است که بتواند آن را پیش بینی کرده و برنامه ریزی کند.
در واقع یک بحث کلیدی مطرح است و آن اینکه «آینده ساختنی است» و براساس آن باید پیش بینی کرد آینده خود را چگونه تعیین کنیم.
در واقع هر سیستم بین المللی به چندین خرده سیستم تقسیم می شود که باز هم ساز و کار تحولاتی و رفتاری این خرده سیستم ها مهم است. امروزه خرده سیستم های اقتصادی، انرژی و محیط زیست خیلی در سیستم بین المللی و تحولات آن تاثیرگذار هستند. ضمن اینکه بحث خرده سیستم امنیتی هم مطرح است.
الان چه سیستم انرژی وجود دارد و جایگاه کشورها را در کلان دنیا تعریف می کند و چه ساختار، رفتار و آینده یی دارد؟ اگر بتوانیم این سیستم بین الملل انرژی را تعریف کنیم و جایگاهمان را بشناسیم و برنامه هایمان را تعریف کنیم، آنگاه می دانیم آیا در ارتباط با تحولات بالای سیستم بین المللی همسو، هم جهت، موازی یا متقابل هستیم.
آنچه الان در سطح دنیا خرده سیستم انرژی را تعریف می کند، در نهایت رابطه تولیدکنندگان و مصرف کنندگان انرژی است که در چه ساز و کارها و سیستم هایی رابطه شان تعریف می شود.
زمانی در اوپک، رابطه صرفاً رابطه تولیدکنندگان است برای تاثیرگذاری در سیستم انرژی جهانی از طریق برقراری تعادل میان توزیع و تولید نفت که این سیستم ناقص است و... الان جهان انرژی فاقد یک نظام سیستماتیک است و ما سیستم واحد انرژی نداریم و به صورت متفرقه وجود دارند که عبارتند از اوپک، G۸ یا هشت کشور صنعتی برتر دنیا، منشور انرژی اروپا و آژانس بین المللی انرژی. برای تنظیم جایگاه انرژی در جهان، کشورهای مختلف در درون این سیستم های متفاوت و بعضاً متکثر دارند بازی می کنند و ما می بینیم برخی از بازیگران خارج از اوپک هم می توانند بازی های خاص خودشان را داشته باشند. یا بعضاً شاهد کشورهایی هستیم که به عنوان مصرف کننده و خارج از سیستم اوپک دارند وارد بازی می شوند. حتی روسیه نیز خواهان عضویت در اوپک به عنوان بازیگر جدیدی که از ذخایر نفتی برخوردار است، شده است.
بدون استثنا تمام ارقام موید این نکته است که تا سال ۲۰۲۵ عطش دنیا به انرژی در حال افزایش است. چنین سیستمی چالش های متعددی دارد. در واقع وقتی نیاز به یک ماده در حال افزایش باشد و وقتی خود این ماده در حال کاهش باشد، باعث چالش می شود.
مسائلی مانند ژئوپولتیک، تغییر الگوی مصرف انرژی، گرم شدن زمین، امنیت و... مولفه هایی هستند که سیستم آینده را تغییر خواهند داد.
در چنین سیستمی که ما فاقد یک نظم در آن هستیم و مولفه های تاثیرگذار این سیستم را طراحی می کند، ما در اسناد جمهوری اسلامی ایران و اینکه در آینده تا چه حد به این مساله توجه شده است، نگاهی می اندازیم. سند چشم انداز ۲۰ ساله نگاه خاصی به انرژی ندارد و در برنامه چهارم صرفاً جایگاه ایران را ترسیم می کند اما در برنامه پنجم توسعه مسائلی در حال شکل گیری است. در واقع در برنامه پنجم نگاه به درآمدهای نفتی عوض می شود و به عنوان سرمایه یی ملی که دارای ارزش افزوده است، دیده می شود که این ارزش افزوده باید تبدیل به سرمایه گذاری در کشور شود. نگاه سند چشم انداز ۲۰ساله به آینده در سطح ملی نگه داشته شده و در واقع بعد داخلی دارد. در سطح منطقه یی نیز تنها به سقف قیمت نفت در صندوق ذخیره ارزی که بالای ۱۰۰ دلار یا کمتر، ۷۰ دلار یا بیشتر اشاره شده است. ولی در بخش اولویت های سیاست خارجی و سیاست های کلی ناظر بر برنامه ریزی به ارتقای نقش مدیریتی ایران در توزیع و ترانزیت انرژی و... اشاره شده است که عمدتاً ترانزیت گاز را در برمی گیرد.
در واقع باید گفت در برنامه پنج ساله ما در خصوص پیش بینی آینده انرژی با یک خلأ روبه رو هستیم که باید ابتدا جایگاه خودمان را در ارتباط با امنیت انرژی بشناسیم و آینده را مشخص کنیم وگرنه ضرر خواهیم کرد. در جمع بندی این بحث می توان گفت آنچه الان ما مشاهده می کنیم، در اسناد آینده گرایانه ایران نسبت به شکل گیری سیستم های انرژی آینده در دنیا برنامه یی نداریم. یعنی این سیستم ها مثل اوپک، G۸، آژانس بین المللی انرژی و منشور انرژی اروپا در حال شکل گیری است و شاه بیت همه این بحث ها امنیت انرژی است. یعنی اساس آینده سیستم انرژی، تعریف امنیت انرژی است که بحث امنیت انرژی هر کشوری کجاست. مصرف داخلی ایران از انرژی در حال افزایش است، اگر سهم صادرات مان را هم به دلیل فرسودگی و کاهش منابع نفتی از دست بدهیم دیگر در اوپک از قدرت چندانی برخوردار نخواهیم بود و جایگاه امروز را نخواهیم داشت. ایران از لحاظ ژئوپولتیک می تواند مهم ترین نقش را در جایگاه امنیت بین الملل انرژی داشته باشد که لزوماً نمی تواند سهم ما در اوپک مهم باشد بلکه بخشی از آن در اوپک است و سهم بیشتر ما در انرژی افزوده است. در سندهای چشم انداز، جای سیستم آینده نگری خالی است. در واقع رابطه «نفت و سیاست خارجی» در چارچوب تعریف جایگاه کشور ایران در امنیت انرژی بهتر متبلور می شود.

دکتر سیدرسول موسوی
مریم مهدوی اصل
سخنرانی مدیرکل دفتر مطالعات سیاسی - بین المللی وزارت امور خارجه در پیش همایش «نفت و سیاست خارجی».

منبع : روزنامه اعتماد