گوشواره عرش

ابومحمد حسن بن علی بن ابی طالب(ع)، امام دوم از ائمه اثنی عشر(ع)و چهارمین معصوم از چهارده معصوم(ع)، فرزند نخست علی بن ابی طالب(ع)از حضرت فاطمه(ع). تولد آن حضرت بنا به قول بیشتر مورخان در مدینه و روز سه شنبه۱۵ رمضان سال دوم هجری اتفاق افتاده است و این روز بنا به تقویم وستنفلد مطابق است با روز سه شنبه ۱۲ مارس سال ۶۲۴ م، در سال و روز تولد آن حضرت روایات دیگری نیز هست که در آن باره باید به کتب مفصلتر رجوع کرد.
امام حسن(ع)یکی از پنج تن آل عبا از اهل بیت رسول گرامی(ص) بود که آیه تطهیر انما یریدالله لیذهب عنکم الرجس اهل البیت و یطهرکم تطهیرا (۳۳،احزاب) در شأن ایشان نازل شده است. به روایت عایشه، رسول اکرم(ص) علی و فاطمه و حسن و حسین را زیر کساء خود جمع آورد و آیه تطهیر را تلاوت فرمود که اینها اهل بیت منند. در حدیثی دیگر فرمود که این چهار تن آل محمدند با هر کس در جنگ باشند من هم با او می جنگم و با هر که در آشتی باشند من نیز در آشتی هستم. نام حسن و نام حسین را خود حضرت رسول(ص) تعیین فرموده است و در گوش ایشان اذان گفته و برای ایشان عقیقه کرده است.
روایاتی هست که حضرت امیر(ع)نامهای دیگری بر این دو فرزند خود گذاشته بود ولی حضرت رسول(ص) آن نامها را تغییر داده است. ظاهراً نامهای حسن و حسین در عرب سابقه نداشته است و انتخاب این دو نام به ابتکار خود حضرت رسول(ص) بوده است. بنا به بعضی از روایات که منطقی به نظر می رسید حضرت امیر(ع) با وجود حضرت رسول(ص) و به احترام ایشان خود مبادرت به نامگذاری فرزندانش نکرده است و به همین دلیل روایاتی را که به موجب آن حضرت امیر(ع) در آغاز نامهای دیگری به فرزندان خود داده بوده است باید با احتیاط تلقی کرد.
گفته اند که نامهای حسن و حسین در میان عرب مرسوم نبوده است و آنچه بوده است حسن (به فتح حاء و سکون سین) و حسین (به فتح حاء) بوده است. ازهری گفته است که حسن نام تپه ای ریگی در دیار بنوتمیم بوده است و حسن و حسین به طور کلی به معنی کوه ریگی یا تپه ریگی بلند بوده است (لسان العرب ذیل حسن ). روایاتی هست که به موجب آن امام حسن(ع) شبیه ترین مردم به رسول خدا(ص) بوده است و روایاتی زیاد است که حضرت رسول (ص) این دو سبط خود را زیاد دوست می داشت و پاره تن خود و دو گل خوش بوی خویش می نامید. آنها را بر شانه های خود سوار می کرد و بر زمین خم می شد تا برو سوار شوند. در سجده اجازه می داد به پشت او بپرند و بازی کنند و به خاطر آن دو خطبه را قطع می کرد و از منبر به زیر می آمد. حسنین محبوبترین اهل بیت بودند. رسول اکرم(ص) ایشان را دو پسر خود و سید جوانان بهشت و زینت آن و دو گوشواره عرش خواند و نسل خود را از پشت آن دو معرفی کرد و در مباهله با نصارای نجران، علی و فاطمه و حسنین را با خود برد و به حکم قرآن(۶۱، آل عمران) حسنین را جان خود و پسران خود نامید.
ذهبی در وصف حضرت (سیر اعلام النبلاء، ۲۵۳,۳) گوید: این امام (یعنی امام حسن) بزرگمنش و زیباروی و عاقل و متین و سخی و نیکوکار و متدین و متقی و با حشمت و از هر کس فاضلتر و پارساتر و فداکارتر بود. هرگز سخن دل آزار بر زبان نیاورد. به گفته همه مورخین، کسی جز سخن راست از او نشنید و بلاغت و تبحر او در قرآن وحدیث و کلام عرب و روانی طبع او تا جایی بود که معاویه شامیان و طرفداران خود را از بحث و احتجاج با آن حضرت برحذر می داشت. در حلم و اغماض وارث بر حق پدر بود.
نیز در وصف آن حضرت گفته اند که پانزده بار حج کرد و بیشتر آن را از مدینه تا مکه با پای پیاده طی کرد. درباره سخاوت آن حضرت نیز روایاتی آمده است. از جمله روایت محمدبن حبیب در امالی است که به موجب آن حضرت امام حسن(ع) دوبار هر چه داشت به فقرا داد (خرج من ماله مرتین) و سه بار اموال خود را با خدا به دو نیم کرد و نیمی را در راه او انفاق نمود.
پس از شهادت حضرت امیر(ع) مردم کوفه با امام حسن(ع) بیعت کردند. به روایت طبری نخستین کسی که با او بیعت کرد قیس بن سعد بن عباده انصاری بود و بنا به روایت مداینی نخستین کس که مردم را به بیعت امام حسن(ع) فرا خواند عبدالله بن عباس بود. این روایت با روایات دیگری که می گویند عبدالله بن عباس در حین شهادت حضرت امیر(ع) در کوفه نبود سازگار نیست.
از مجموع روایاتی که در طبری و کتب دیگر هست چنین برمی آید که امام حسن(ع) از همان آغاز از موافقت جدی و اطاعت لازم مردم کوفه مأیوس بود و طالب جنگ با معاویه نبود. چنانکه وقتی قیس ابن سعد به او گفت: بیعت می کنم به شرط پیروی از کتاب خدا و سنت رسول و قتال با حلال شمارندگان (محرمات).
امام فرمود: بیعت کن به شرط کتاب خدا و سنت رسول؛ زیرا مطالب دیگر به دنبال آن می آید و شرط قتال را ذکر نکرد. قیس ساکت شد و بیعت کرد. مردم نیز از همان آغاز متوجه این نکته بودند، چنانکه در روایتی در طبری از زهری آمده است که امام حسن(ع) هنگام بیعت اهل کوفه به ایشان گوشزد فرمود که شما باید به فرمان من گوش دهید و مطیع باشید و با آنکه صلح کنم صلح کنید و با آنکه بجنگم بجنگید. چون حضرت این شرط را فرمود مردم در شک افتادند و گفتند که این آن کسی نیست که شما می خواهید زیرا او جنگ نمی خواهد (طبری، دوره دوم، ۵) .
مردمی که چنین گفتند البته همه مردم نبودند زیرا اکثریت یاران او از همان زمان حضرت امیر(ع)در جنگ با معاویه سستی می کردند و دلشان با امام نبود. این مردم که این سخن را گفتند خوارج بودند که به امید جنگ با معاویه در سپاه امام حسن بودند و چون این سخن را از او شنیدند آن سخن را بر زبان آوردند.
چنانکه گفتیم امام حسن(ع)در زمان حیات پدر بزرگوار خود یعنی از جنگ صفین و قضیه حکمین به این طرف سستی و تزلزل رأی بیشتر مردم کوفه را در جنگ با معاویه به خوبی درک کرده بود و می دانست که مردم کوفه از سخت گیری علی(ع) در تقسیم بیت المال و از رفتار سخت او حتی با خانواده و خویشان خود در مورد اموال عمومی ناراحت هستند و با حسرت طالب معاویه اند که در بذل بیت المال مرزی شرعی و قانونی نمی شناسد و اصحاب خود را غرق مال و نعمت می کند و بزرگان را که در اطراف علی(ع)هستند با اموال گزاف می فریبد و از راه در می برد. عده کسانی که صرفاً اهل تقوی بودند و آرزویی بجز اجرای دقیق احکام الهی نداشتند در میان اصحاب حضرت امیر(ع)کم بودند و به تدریج کمتر می شدند. معاویه از سستی و تزلزل یاران علی(ع)جرأت و جسارت بیشتری به دست آورد و اطراف بصره و کوفه را به باد غارت گرفت و هرچند امیرالموٌمنین(ع) اصحاب خود را به جهاد و مقابله با دشمن ترغیب کرد چیزی جز سستی از ایشان ندید.
شهادت حضرت علی(ع)به دست متعصبی قشری که در اثر گرفتاری به تعصب کورکورانه بهترین فرد روی زمین را شهید کرد بر دلسردی و نومیدی حسن مجتبی(ع)افزود و او از اینکه بتواند در چنین محیط آلوده ای با سپاهیان منظم و مصمم معاویه بجنگد مایوس شد. امام تصمیم خود را گرفت و خلافت را تحت شرایطی به معاویه بازگذاشت. شرایط صلح را به گونه های مختلف نوشته اند و مفصلتر از همه روایتی است که صدوق از کتاب الفروق بین الاباطیل و الحقوق تالیف محمدبن بحرالشیبانی نقل کرده است و مجلسی در بحارالانوار(۱۰۱,۱۰) آورده است. به موجب این روایت، حسن بن علی(ع)با معاویه بیعت کرد به این شرط که حسن او را (یعنی معاویه را) امیرالمومنین نخواند و پیش او شهادتی ندهد و معاویه شیعه علی را تعقیب نکند و ایشان را امان و زنهار دهد و بدی به ایشان نرساند و هرکه از ایشان صاحب حقی باشد آن حق را به او بازگرداند و یک میلیون درهم به فرزندان کسانی که در جنگهای صفین و جمل در رکاب علی(ع)کشته شده اند از خراج داراب گرد بدهد. ولی معاویه به هیچیک از این شروط وفا نکرد.
در فصول المهمة ابن الصباغ مالکی صلحنامه چنین آمده است: حسن بن علی با معاویه بن ابی سفیان صلح کرد به این شرط که ولایت مسلمانان را به او بسپارد و معاویه با مسلمانان به موجب کتاب خدا و سنت رسول عمل کند و معاویه کسی را پس از خود ولی عهد نکند و مردم در همه جا در امان باشند و اصحاب و شیعه علی برجان و مال و زن و فرزند خود در امان باشند و معاویه عهد و میثاق می بندد که در نهان و آشکار نسبت به حسن و برادرش حسین و اهل بیت رسول بد نیندیشد و کسی از ایشان را در جهان نترساند. به گفته طبری یکی از شروط امام حسن آن بود که آنچه در بیت المال کوفه موجود است در اختیار او باشد و این موجودی پنج میلیون درهم بود.
ابوالفرج اصفهانی در مقاتل الطالبین درباره وقایعی که منجر به صلح امام حسن(ع)با معاویه گردید روایتی مفصلتر از آنچه طبری و دیگران آورده اند نقل کرده است و نکاتی که در آن هست ما را به صحت آن مطمئنتر می سازد. بنابر این روایت، پس از بیعت مردم با امام حسن(ع)نامه هایی میان آن حضرت و معاویه رد و بدل شد و سرانجام هر دو طرف تصمیم به جنگ گرفتند. معاویه بخشنامه ای به اطراف فرستاد و در آن از قتل علی(ع)به خدا سپاس گفت و از اینکه در میان یاران علی تفرقه و نفاق افتاده است اظهار خرسندی کرد. در این نامه معاویه اعلام کرد که نامه های اشراف و بزرگان سپاه علی(ع)به او می رسد که از او برای خود و عشایر خود امان می خواهند. معاویه از مردم می خواست که همه با سپاه و سلاح به سوی او بروند زیرا خداوند اهل بغی و عدوان را هلاک کرده است. پس از آن معاویه با سپاه خود تا پل منبج حرکت کرد و امام حسن(ع)نیز آماده حرکت به سوی او گردید و حجر بن عدی را از پیش فرستاد تا مردم و کارداران را برای حرکت به میدان جنگ آماده سازد. بعد حاضران را فرا خواند و آنان را به جهاد دعوت کرد. کسی پاسخ نداد تا آنکه عدی بن حاتم مردم را ملامت کرد و خود روی به امام کرد و اطاعت خود را اعلام داشت. پس از او قیس بن سعد بن عباده و معقل بن قیس ریاحی و زیاد ابن صعصعه تیمی به پا خاستند و مردم را به جهت سکوتشان سرزنش کردند و آمادگی خود را اعلام داشتند.
امام آماده قتال شد و از کوفه بیرون آمد و عبیدالله بن عباس را با دوازده هزارتن از پیش فرستاد و وصایائی به او فرمود و خود نیز حرکت کرد تا به ساباط مدائن رسید. در آنجا خطبه ای خواند که از مضمون آن میل به مصالحه استشمام می شدو مردم با شنیدن این خطبه به یکدیگر نگاه کردند و گفتند که گمان ما این است که او می خواهد با معاویه آشتی کند و امر خلافت را به او تسلیم کند. او کافر شد! پس به سراپرده او ریختند و آن را غارت کردند و مصلا (سجاده) او را از زیرپایش کشیدند و عبایش را از دوشش برداشتند. در این میان جمعی از اطرافیانش او را احاطه کردند و از دست حمله کنندگانش بازداشتند ولی او را به سخنانی که گفته بود ملامت کردند و به ضعفش منسوب داشتند. پس از آن مردی به نام جراح بن دسنان گفت: الله اکبر، ای حسن! تو نیز مانند پدرت مشرک شدی! و با آلتی که در دستش بود زخمی بر ران او زد و آن حضرت شمشیر خود را به او حواله کرد و هر دو به زمین افتادند. در این میان مردم جمع شدند و جراح بن دسنان را گرفتند و کشتند و امام را بر روی تختی تا مداین بردند و امام نزد والی آنجا به نام سعد (یا سعید) بن مسعود ثقفی (عم مختار بن ابی عبیده ثقفی) به معالجه پرداخت تا خوب شد.
چنانکه از این روایت ابوالفرج برمی آید، اطرافیان امام حسن بر سه دسته بودند. گروهی که اکثریت با آنها بود همانها بودند که چون امام دعوت به جهاد فرمود ساکت شدند و عدم رضایت خود را با این سکوت اظهار کردند. گروه دوم دوستان وفادار او بودند ولی این دسته نیز چون خطبه او را در ساباط مدائن که بوی آشتی می داد شنیدند او را بر ضعفی که نشان داده بود ملامت کردند. گروه سوم کسانی بودند که با شنیدن این خطبه به خشم آمدند و او را مشرک خواندند و یکی از ایشان می خواست او را بکشد و این گروه سوم که در اقلیت بودند همان خوارج بودند که به امید جنگ با معاویه با امام بیعت کرده بودند و چون تردید او را دیدند او را هم مانند پدرش مشرک خواندند و دست به غارت اموالش زدند. دسته اول در برابر جسارت این گروه کوچک اقدامی نکرد و فقط شیعیان خالص او از او حمایت کردند آنهم با سرزنش و ملامت! بنابراین امام حسن(ع)میان گروهها و دسته هایی که هواها و آمال و اهداف گوناگونی داشتند گرفتار شده بود و نمی توانست با وسایلی که منطبق بر امر دین و احکام الهی باشد همه این گروهها را راضی سازد و متوجه شد که در برابر کسی قرار دارد که در رسیدن به اهداف خود از هیچ وسیله و واسطه ای ابا ندارد و معاویه از این راه مسلماً بر او غلبه خواهد کرد و اگر این غلبه در اثر جنگ باشد نتیجه آن برای او و خانواده اش و اصحاب و شیعیان بسیار گران تمام خواهد شد و به همین جهت تصمیم به مصالحه گرفت.
بنا به روایت ابوالفرج در مقاتل الطالبیین ، معاویه، عبیدالله بن عباس را که امام او را در مقدمه لشکر فرستاده بود با یک میلیون درهم بفریفت و او شبانه سپاه خود را ترک کرد و داخل سپاه معاویه شد. در این میان معاویه دو تن از اصحاب خود را پیش امام فرستاد و او را دعوت به آشتی کرد و شرایطی در برابر صرف نظرکردن امام از خلافت به او وعده داد که از جمله آن بود که به شیعیان علی آزاری نرساند و از علی(ع)جز به نیکی یاد نکند با شرایطی که خود امام برای این کار پیشنهاد کند.
آن دسته از یاران امام که وفادار بودند از موافقت امام ناراضی بودند و او را ملامت می کردند و از این واقعه که پیش آمده بود گریه می کردند و حتی یک تن از اصحابش او را مذل الموٌمنین (خوارکننده موٌمنان) خواند.
می گویند معاویه پس از موافقت امام روی به کوفه نهاد و در نخیله خطبه ای برای مردم کوفه ایراد کرد و گفت: من با شما جنگ نکردم که نماز بخوانید و روزه بگیرید و حج کنید و زکات بدهید. این کارها را شما می کردید. من با شما برای آن جنگیدم که بر شما حکومت کنم و خداوند این را با آنکه شما نمی خواستید به من عطا فرمود و هر چه به حسن بن علی داده ام(یعنی وعده کرده ام) زیر این دو پایم می گذارم و به آن وفا نمی کنم . معاویه مسلماً به شروطی که امام کرده بود وفا نکرد و مهمتر از همه ناسزا گفتن به حضرت امیر(ع)و تعقیب دوستان آن حضرت از جمله قتل حجربن عدی بود.
در احتجاج طبرسی روایتی از زیدبن وهب جهنی هست که در آن امام حسن(ع)علت مصالحه خود را با معاویه بیان فرموده است. زید بن وهب می گوید: پس از آنکه حسن بن علی را زخم زدند، در مدائن پیش او رفتم در حالی که از درد می نالید. گفتم ای پسر رسول خدا، رأی تو چیست و چه می بینی که مردم در کار خود متحیر مانده اند. فرمود معاویه به نظر من از این کسانی که می پندارند شیعه من هستند بهتر است. اینها آهنگ کشتن من کردند و بار و بنه مرا غارت کردند و مال مرا گرفتند. اگر از معاویه پیمانی بگیرم که خون خود را حفظ کنم و برای خانواده خود امان بگیرم بهتر از آنست که اینها مرا بکشند و خانواده مرا از بین ببرند. به خدا که اگر من با معاویه بجنگم اینها از گردن من می گیرند و مرا به او تسلیم می کنند. اگر من با معاویه در حال عزت صلح کنم بهتر از آنست که او مرا در حال اسارت بکشد و یا بر من منت بگذارد و مرا نکشد و این ننگ تا آخر دنیا بر بنی هاشم بماند و معاویه و فرزندانش بر زنده و مرده ما منت بگذارند .
در همین کتاب احتجاج (۱۲,۲) آمده است که راوی می گوید: پیش حسن بن علی رفتم و گفتم ای پسر رسول خدا، ما را خوار ساختی و ما شیعیان را برده و بنده کردی. فرمود چرا؟ گفتم برای اینکه امر خلافت را به معاویه تسلیم کردی. فرمود: به خدا که من خلافت را برای آن تسلیم کردم که برای خود یارانی نیافتم و اگر یارانی می یافتم شب و روز با او می جنگیدم تا خداوند میان من و او حکم می کرد. ولی من مردم کوفه را شناختم که در سخن و در عمل پای بند عهد و پیمان نیستند. به ما می گویند که دل ما با شماست، اما شمشیرهایشان بر روی ما آخته است .
اگر در صحت این روایات تردیدی باشد، در مضمون آن تردیدی نیست و بیانگر این حقیقت است که امام واقعاً در عمل چاره ای جز مصالحه و تسلیم خلافت به معاویه نداشته است. اما از لحاظ اعتقادات شیعه مسأله به گونه دیگری است: امام حسن(ع)امام معصوم بر حق مفترض الطاعه است و همه کارهای او از روی دستورهای الهی و مصالح عالیه دینی است. امام از اسرار غیب و پشت پرده آگاه است و هر چه او کند درست همان است. در این باب روایات زیادی هست که برای آن باید به کتب مفصل رجوع کرد. مثلاً روایتی در همان احتجاج طبرسی هست که چون امام با معاویه آشتی فرمود، بعضی از مردم او را بر این کار سرزنش کردند. امام فرمود: به خدا نمی دانید که من چه کردم. آنچه من کردم برای شیعه من از همه آنچه آفتاب بر آن طلوع کند یا غروب کند بهتر است. آیا نمی دانید که من امام شما و مفترض الطاعه هستم و یکی از دو سید شباب اهل الجنه به نص رسول خدا هستم؟ گفتند بلی. بعد حضرت اشاره به قصه موسی و خضر که در قرآن آمده است فرمود و گفت آیا نمی دانید که چون خضر آن کشتی را سوراخ کرد و آن دیوار را باز جایش آورد و آن کودک را کشت، موسی(ع) در خشم آمد؟ زیرا حضرت موسی علت و حکمت این کارها را نمی دانست، ولی این کارهای خضر همه از روی حکمت و عین صواب بود .
سیدمرتضی در تنزیه الانبیاء مطالبی در توجیه مصالحه امام آورده است که قسمتی از آن همان است که پیشتر نیز گفته شد. و از جمله آنها دلیل امامت است که در این باب می گوید: از روی ادله ظاهره و قاهره ثابت شده است که او معصوم موٌید است و باید در برابر همه کارهای او سر فرودآورد و آن را حمل بر صحت کرده اگر چه توجیه آن به تفصیل معلوم نباشد یا در ظاهر چیزی باشد که سبب نفرت نفوس شود. سید مرتضی پس از بیانات مفصل می گوید: امام خود را از امامت خلع نکرد، زیرا امامت پس از حصول آن از او سلب نمی شود. حتی بیشتر مخالفان ما (یعنی اهل سنت) نیز می گویند که امام خود را نمی تواند خلع کند و فقط از راه اختیار کامل این کار را می تواند بکند و اگر از راه ناچاری و اکراه خود را خلع کرد، این خلع تأثیری ندارد. نیز امام امر خلافت را به معاویه تسلیم نفرمود بلکه متارکه جنگ کرد و این به جهت نبودن یاور مساعد بود. اما بیعت او با معاویه به معنی رضایت ظاهری و خودداری از نزاع بود؛ همچنان که حضرت امیر(ع)نیز با خلفای سه گانه بیعت کرد ولی این بیعت به معنی رضایت باطنی و طیب نفس نبود، چنان که رفتار و گفتار او بعدها شاهد این مدعا است. پس از آن سید مرتضی اخذ عطایا و صلات را که امام از معاویه قبول می فرمود نیز توجه کرده است (مراجعه کنید به بحارالانوار، ۱۰۶,۱۰ـ۱۰۷).
در اینجا بد نیست به نامه ای که ابن ابی الحدید به نقل از ابوالحسن مدائنی آورده است اشاره کنیم و آن نامه ای است که عبدالله بن عباس به امام حسن نوشته است. در این نامه عبدالله بن عباس امام حسن را به اتخاذ سیاستی تشویق می کند که مطابق مصالح روز باشد. مثلاً می گوید: از متهم دینش را بخر تا آنجا که به دین تو صدمه نرساند! یا آنکه با اهل بیوتات و اشراف دوستی کن تا به این وسیله عشایر و قبایل آنها را به سوی خود جلب کنی و یا اگر دروغی در جنگ گفته شود یا برای اصلاح مردم گفته شود اشکالی ندارد زیرا جنگ بر خدعه نهاده است و تو از این جهت مادامی که در جنگ هستی و حقی را باطل نساخته ای مجاز هستی و نیز علت پراکندگی مردم را از دور علی(ع) آن می داند که در عطایا میان ایشان مساوات برقرار کرد(یعنی اشراف را با عوام یکسان ساخت). پس از آن به او نصیحت می کند که بجنگد و از حق خود صرف نظر نکند مگر آنکه مرگ او را دریابد.
این نامه ابن عباس متضمن نکات مهمی در سیاست و آداب حکومت است و رعایت آن شاید سبب ضعف امام نمی گردید. اما این سیاست، سیاست دنیوی است و با سیاست دینی که حضرت علی(ع) در پیش گرفته بود و امام حسن (ع) می خواست از آن پیروی کند سازگار نبود. به همین جهت شیعه معتقد است که ائمه معصومین(ع)راههای سیاسی دنیوی را بهتر از دیگران می دانستند ولی در صورت اجرای آن از اجرای احکام الهی باز می ماندند و این با نظر عصمت امام درست در نمی آید.
به هر حال امام حسن(ع)خلافت را به معاویه بازگذاشت و خود به مدینه مراجعت فرمود. بنا به گفته ابوالفرج اصفهانی، معاویه می خواست برای فرزند خود یزیدبن معاویه بیعت بگیرد و با وجود امام حسن(ع) و سعدبن ابی وقاص جرأت چنین کاری نداشت تا آنکه هر دو را مسموم ساخت و پس از آن برای بیعت گرفتن به یزید آماده گردید. معاویه امام حسن(ع) را از راه زن ایشان که دختر اشعث بن قیس کندی به نام جعده بود مسموم ساخت و آن زن را بفریفت که در صورت مسموم ساختن امام او را به پسرش یزید به زنی بدهد و صد هزار درهم برای او فرستاد. اما معاویه پس از مسموم شدن امام و وفاتش به شرط ازدواج او با یزید وفا نکرد و گفت می ترسم با پسر من همان کاری را بکند که با پسر رسول خدا(ص) کرد.
او را می خواستند بنا به وصیتش در جوار جدش دفن کنند ولی مروان بن الحکم نگذاشت و می گویند عایشه نیز مخالفت کرد. اما در ساعات واپسین عمر با اینکه ظن قوی داشت که به دست همسرش جعده مسموم شده است، نگذاشت او را قصاص کنند و عذاب وجدان را که با خلف وعده معاویه توأم می شد و تا آخر عمر سرافکنده اش می داشت، برای جعده کافی دانست. برای امام حسن(ع) پانزده فرزند پسر و دختر از مادران مختلف شمرده اند اما نسل آن حضرت فقط از دو فرزند ذکور او مانده است؛ یکی حسن بن حسن معروف به حسن مثنی و دیگری زیدبن الحسن.

دکتر عباس زریاب خویی

منبع : روزنامه اطلاعات