مشروطه کوچک همدان

جالب است اگر بدانید كه نمونه‌ای كوچك از نظام حكومت مشورتی حدود دو سال پیش از وقوع گستردهٔ انقلاب مشروطیت ایران، در همدان به وقوع پیوسته بود و صفاعلی ظهیرالدوله حاكم منصف و متنفذ همدان، شورائی پنجاه نفره از برگزیدگان اعیان و اشراف و اصناف و علما و تجار و اقلیتهای دینی فراهم نمود تا در امور حكومت مشورت و همیاری و همفكری كنند. این دوران مثبت حكومت ظهیرالدوله در انسجام فرهنگی و اجتماعی همدان تأثیر فراوانی داشت، به گونه‌‌ای كه پس از استقرار نظام مشروطه در ایران، این منطقه از لحاظ فرهنگی، اجتماعی و سیاسی رشد بسیار چشمگیری یافت. هر چند كه بازتاب تحولات كشور، منطقه همدان را نیز دچار فقر و ركود اقتصادی نمود، اما با همت علما، روشنفكران، آزادیخواهان، شاعران و رجال فرهنگی، منطقه همدان از لحاظ فرهنگی رو به شكوفائی نهاد. مدارس، چاپخانه‌ها، مطبوعات و مؤسسات فرهنگی معتبری تأسیس و مشغول به كار شدند كه در نوع خود تحولی اساسی به شمار می‌رفت. در مقالهٔ حاضر مروری بر تحولات فرهنگی همدان به ویژه مدارس نوین و مطبوعات پس از انقلاب مشروطیت آن صورت گرفته كه شما عزیزان را به مطالعهٔ آن دعوت می‌كنیم.
بی‌تردید انقلاب مشروطیت سبب‌ساز تحولات و تغییرات بنیادین بسیاری در مسائل اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی ایران گردید. برهمین اساس پرسش بنیادین این پژوهش آن است كه پس از انقلاب مشروطه اوضاع فرهنگی همدان به عنوان بخشی كهن از سرزمینمان چه سیری را طی كرد و عوامل تاثیرگذار در این روند چه بود؟ از سوی دیگر حضور اقشار مختلف جامعه در این تحولات به چه میزان در نظر گرفته می‌شود و كدام گروه بیشترین نقش را در آن ایفا كردند؟ برهمین اساس در این گفتار جهت روشن شدن وضعیت فرهنگی همدان در مقطع زمانی مشروطیت به بررسی مدارس و مطبوعات این شهر پرداخته می‌شود. اما در ابتدا به شمه‌ای كوتاه راجع به تاثیرات انقلاب مشروطیت در همدان توجه فرمایید:
●تاسیس مجلس فواید عمومی
قبل از پیروزی انقلاب مشروطه، سیر تحولات و تغییرات در شهر همدان به نحوی بود كه در واقع می‌توان گفت، انقلابی پیش از انقلاب مشروطیت در آن به وقوع پیوست. با انتصاب صفاعلی ظهیرالدوله به حكمرانی همدان در آغاز سال۱۳۲۴.ق این شهر شاهد تحولات عمیق و ریشه‌داری گردید و در مسیر صحیح ترقی و تعالی و قانون مداری قرار گرفت. حتی می‌توان گفت كه مدتی پیش از امضای فرمان تاسیس عدالتخانه توسط مظفرالدین شاه قاجار و نمودار شدن مشروطه، اصول مشروطیت در همدان به اجرا درمی‌آمد. این مهم با تاسیس مجلس فواید عمومی كه از طرز تفكر سیاسی ظهیرالدوله نشات می‌گرفت، در همدان عملی گردید. منظور اصلی ظهیرالدوله از تشكیل این مجلس به پشتیبانی خواندن اقشار مختلف مردم از حكومت خود و ایجاد جبهه‌ای علیه زورگویان و زرمداران بود. وی پس از مشورت با اشخاص آگاه و مطلع سرانجام تصمیم به نشر اعلامیه‌ای در روز یكشنبه هجدهم جمادی الاولی سال۱۳۲۴.ق گرفت، كه در سطح شهر توزیع گردید بخشهایی از این اعلامیه عبارت بود از:«هوالقادر- برحسب امر حكومت جلیله مقررات ریش سفید معتبر و مومن برای خود انتخاب كرده نوشته وكالتنامه ممهور به مهر نفرات آن صنف به آن شخص بدهند كه در حكومت آرا بدهد و برای آنكه این انتخاب از روی كمال بصیرت و شناسایی باشد از امروز تا پانزدهم جمادی الاولی مجال داده می‌شود و مقرر می‌گردد كه چهار ساعت به غروب مانده روز پانزدهم وكلا در دارالحكومه بدون تخلف با وكالتنامه حاضر باشند كه بعضی صحبتهای نافعه به حال اهالی مذاكره شود. انشاالله …»۱ به دنبال دعوت از اصناف، دعوتنامه‌هایی در روز دوازدهم جمادی الاولی تهیه و برای سی نفر از اعیان و اشراف و چند تن از شاهزادگان همدان فرستاده شد. در این دعوتنامه‌ها از آنان خواسته شده بود كه در مراسم افتتاح مجلس فواید عمومی كه در روز پانزدهم جمادی الاولی ۱۲۳۴.ق از طرف حكومت در دارالحكمه با حضور نمایندگان اصناف شهر تشكیل می‌شد، شركت نمایند.۲ پس از انتخاب وكلا برای یك دوره شش ماهه كه مجموع آنان پنجاه و سه نفر از نمایندگان اصناف، تجار، یهودیان و ارامنه بودند، مجلس شروع به فعالیت نمود. مجلس فواید عمومی راجع به كنترل و قیمت‌گذاری ارزاق عمومی و اوضاع بهداشتی، اقتصادی و سیاسی شهر فعالیت داشت و حتی در این خصوص مسائلی را به تصویب می‌رساند و در مواردی بازوی اجرایی مصوبات مجلس حاكم همدان محسوب می گردید. علاوه بر موارد مذكور مجلس فوق از یك روزنامه ارگانی به نام عدل مظفری برخوردار بود۳ كه اطلاعیه و خبرهای خود را از آن طریق به اطلاع مردم می‌رساند. جلسات اولیه مجلس در مسجد جامع و مسجد شیخ تقی همدان برگذار می‌شد تا اینكه به كمك اقشار مختلف اعم از بازاری، روحانی، فرهنگی، اعیان و اقلیتهای مذهبی، ساختمانی برای مجلس در نظر گرفته شد. ظهیرالدوله با این حركت سیاسی توانست اصلاحات مورد نظر را در همدان اجرا كند. از سوی دیگر او برای اطلاع بیشتر از نظرات مردم یك صندوق شكایات و پیشنهادات در سطح شهر دایر نمود. بدین ترتیب ظهیرالدوله با نشر افكار آزادیخواهانه در بین مردم و به دست آوردن حمایت آنان، توانست در مقابل مستبدین و خوانین مقتدر مقاومت كند. از طرف دیگر از این زمان به بعد بود كه مردم همدان جرات پیدا كردند از خوانین و مامورین حكومتی انتقاد كنند و ضمن تحصن اعتراض آمیز در تلگرافخانه، تلگرافهایی را به مركز ارسال نمایند.
۲- صدور فرمان مشروطیت
در همان ایامی كه همدان به رهبری ظهیرالدوله در تب و تاب برپایی مجلس فواید عمومی بود، جنبشی فراگیر در ایران طنین انداز شد. این حركت خواهان تاسیس عدالتخانه و سهیم شدن مردم در اداره امور كشور بود. در سال۱۲۳۴.ق سید محمد یوسف‌زاده متخلص به غمام از شعرا و آزادیخواهان همدان، انجمن اتحاد كه دارای اهداف سیاسی و آزادیخواهانه بود را تاسیس نمود. انجمن مذكور به تدریج پیروان و اعضائی پیدا كرد كه افراد سرشناس، فاضل و معاریف آن زمان همدان نظیر علی محمدآزاد، محمدباقر الفت اصفهانی، فیاض(از روحانیون فاضل) میرزا لطف الله جمالی، غلامحسین شهشهانی، موسی نثری و… از آن جمله بودند. انجمن اتحاد اولین انجمن سیاسی در همدان بود كه روزنامه‌ای در این راستا به نام الفت انتشار داد.۴ از سوی دیگر روحانیون نیز با این نهضت همراه و هم عقیده بودند، چنانكه به دنبال مهاجرت علمای تهران به قم، روحانیون همدان از جمله آیت الله شیخ محمدباقر بهاری و سیدمحمد طباطبایی همدانی عازم آن دیار شدند. شیخ محمدباقر بهاری به دور از چشم مستبدان شهر همدان عازم زادگاه خود، بهار شده و شبانه از آنجا رهسپار قم گردید.۵ روز پنجشنبه هجدهم جمادی الثانی ۱۲۳۴.ق خبر عزیمت وی، شهر همدان را به هیجان آورد و به دنبال آن، سیدمحمد طباطبایی همدانی تصمیم به حركت به سوی قم گرفت. اما قبل از رسیدن آنان به قم، روحانیون مهاجر به هدف خود نائل آمدند و در تلگرافی خطاب به روحانیون همدان از آنان خواستند كه به شهر خود مراجعت نمایند. متن نامه مذكور چنین بود:«از قم به همدان به تاریخ پنجشنبه هجدهم جمادی الثانی- خدمت ذی رافت علمای اعلام و اركان اسلام ضاعف الله اقبالهم. بعد از عرض خلوص و تشكر از اقدامات مجدانه در ترویج شریعت طاهره عرض می‌شود بحمدالله تعالی مقاصد اسلامیه انجام و اینك در جناح حركت، از نفاس قدسیه آقایان ملمتس دعای خیر هستیم. تفصیلات به توسط پست عرض خواهد شد. احقر سید عبدالله بهبهانی، محمدحسین طباطبایی، مرتضی آشتیانی، جمال‌الدین الموسوی صدرالعلما.»۶ بدین ترتیب بود كه علمای همدان از میانه راه بازگشتند. ظهیرالدوله حاكم همدان طی نامه‌ای در این خصوص به شیخ محمدباقر بهاری نوشت:«اگر بنای رفتن داشتید چرا مرا خبر نكردید كه لوازم سفر شما را فراهم كنم كه راحت باشید.» وی در جواب اعلام داشت؛«به علت بی اطلاعی از اوضاع روحانیون قم و از كثرت دلتنگی در كمال خفا به بهار ]روستای بهار [ رفته و سپس عازم قم شدم تا همهمه و اغتشاش در شهر ایجاد نشود.»۷ پس از صدور فرمان مشروطیت توسط مظفرالدین شاه، شیخ محمدباقر بهاری تلگرافی مبنا بر تشكر از صدور فرمان مذكور به دربار مخابره نمود:«طهران حضرت انواب اشراف و آقای یمین السلطان دام عمره، نثار دربار معدلت آثار همایونی ظل ظله گرداند كه بعد از دو روز ملال واقعه روسای اسلام ایدهم الله فرخنده طایری می‌رسید كه صاحب شرع را اعلیحضرت همایونی ظفره جنده خرسند ساخته نعم متواخر بر اسلامیان بذل فرموده همه را متشكر داعی دولت ابد مدت خود گردانید. زهی دین مبین را كه مثل علیحضرت مظفر ناصری دارد بحمد الله علی آلائه باقر.»۸ پس از شیخ محمدباقر دیگر روحانیون همدان از جمله حاجی آقا حسین قاضی، محمدباقر رضوی امام جمعه، تلگرافهایی مبنی بر تبریك و تشكر به آیت الله سیدمحمد طباطبایی به تهران مخابره نمودند:«حضور مبارك آقایان حجج الاسلام ادام الله اظلالهم. از عرض خلوص به عرض تبریك مقاصد ملیه اسلامیه كه موجب رفاهیت عموم اهالی است متشكر و مژده شرح مهمه اسلامیه را حسب وعده منتظرم. محمدباقر رضوی امام جمعه.»سرانجام پس از صدور فرمان مشروطیت ظهیرالدوله حاكم همدان جشنی با شركت تمام اقشار همدان در باغ صفائیه در روز جمعه مورخ بیست و ششم جمادی الثانی همان سال برگزار نمود.●شكل گیری مدارس نوین
پیش از انقلاب مشروطه فعالیتهای آموزشی در همدان منحصر به چند مكتب‌خانه و مدرسه علمیه می‌شد و از دیگر مراكز آموزشی خبری نبود. با وقوع انقلاب مشروطیت سیستم آموزشی سنتی یعنی مكتب‌خانه‌ها جای خود را به سیستمی مدرنتر با ابعاد وسیعتری داد. به تدریج با گسترش و رشد مراكز فرهنگی و آموزشی جدید در ایران، این مراكز تعلیم و تربیت، جایگاه واقعی خود را در همدان نیز پیدا نمودند و گامهای وسیعی با همت علاقه‌مندان و مشتاقان فرهنگ و معارف در ایجاد و گسترش آنها برداشته شد. در این زمینه نه تنها همدان از جمله پیشگامان امر آموزش و فرهنگ نوین گردید، بلكه همزمان با پیروزی جریان مشروطه‌خواهی مدارس، روزنامه، چاپخانه، مراكز تفریحی، قرائت خانه و دیگر مراكز علمی و آموزشی نیز در همدان تاسیس گردید. این تلاشها و اقدامات از سوی برخی از روشنفكران، فرهنگیان و آزادیخواهان همدانی هرچند به راحتی شكل نگرفت، اما علیرغم مشكلات فراوان زمینه‌های رشد و ترقی آن به یكباره در منطقه به وجود آمد و با استقبال مردم این مراكز توانستند به فعالیت خود ادامه دهند. در همدان به عكس اوضاع اقتصادی، اجتماعی و سیاسی كشور كه بعد از دوره مشروطه تا به قدرت رسیدن رضاشاه رو به ركود گذاشته بود، اوضاع فرهنگی روندی رو به توسعه و ترقی داشت. علت این رشد و ترقی را باید در وجود افراد روشنفكر آزادیخواه و متعهد، مستعد بودن منطقه و مردم آن، شرایط تاریخی و فرهنگی همدان، وجود اقلیتهای مذهبی و خارجیان مقیم همدان دانست. همدان به تدریج نه تنها از جمله پیشگامان مسائل و فعالیتهای فرهنگی و آموزشی گردید بلكه برتری محسوسی از لحاظ كمیت و كیفیت در زمینه فرهنگی و آموزشی نسبت به شهرهای مجاور خود به دست آورد.
مدارس
مدارس نوین همدان پس از انقلاب مشروطیت با همت برخی از فرهنگیان همدانی و جمعی از بیگانگان در این منطقه شكل گرفت. سازمان(اداره) فرهنگ همدان نیز یكی از سازمانهای قدیمی فرهنگ در ایران به شمار می‌آید. تاریخ پیدایش اداره فرهنگ همدان را باید سال۱۳۲۱Ú.ق (۱۲۸۲Ú.ش) دانست. در این سال همچنین دو مدرسه آمریكایی و آلیانس از طرف میسیونهای آمریكایی و فرانسوی در شهر همدان تاسیس گردید.۹علاوه بر مدارس فوق می‌توان به مدارس ذیل نیز اشاره نمودكه توسط بیگانگان تاسیس شدند:
مدرسه آمریكایی لازاریست همدان كه در سال ۱۲۹۸ شمسی توسط هیات مذهبی آمریكاییان ساخته شد. مدرسه آلیانس اسراییلیت پسران(۱۲۷۹.ش/۱۳۱۸.ق): از مدارس معروف همدان بود كه اتحادیه جهانی یهود آن را ساخت. در سال تحصیلی ۱۳۲۳-۱۳۲۴ قمری این مدرسه دارای ششصد دانش آموز بود. طبق آمار سال۱۳۰۶ شمسی وزارت معارف، این مدرسه در سال مذكور چهارصد و هفتاد و پنج دانش آموزداشت كه از این میان ۱۵۹ تن به رایگان تحصیل می‌كردند و مدرسه در همان سال از دوازده آموزگار برخوردار بود.
مدرسه آلیانس اسراییلت دختران(۱۲۷۹شمسی/ ۱۳۱۸قمری): از مدارس معروف همدان بود كه توسط اتحادیه جهانی یهود ساخته شد. این مدرسه در سال تحصیلی ۱۳۲۳-۱۳۲۴قمری دارای سیصد دانش آموز بود. برابر آمار سال ۱۳۰۶ شمسی این مدرسه در سال مذكور دویست و پنجاه و نه نفر دانش آموز و هشت آموزگار داشت و هفتاد و پنج تن از دانش آموزان این مدرسه به رایگان تحصیل می‌كردند.۱۰‌ دانش آموزان ایرانی این مدارس شامل فرزندان یهودیان و كنسولگریهای مقیم همدان و معمولا طبقات اعیان و اشراف شهر بودند.
مدارس دیگری نیز در همدان به دو شكل ملی و دولتی تاسیس شد كه در ذیل به آنها اشاره می‌شود.
▪مدرسه فخریه مظفری: در كتاب خاطرات و اسناد ظهیرالدوله حاكم همدان(۱۳۲۵.ق) نام این مدرسه به عنوان اولین مدرسه به سبك جدید در شهر همدان آمده است. این مدرسه در حوالی سال ۱۳۲۰ قمری تاسیس و شروع به كار نمود. مدیر آن طبق اطلاعات ارائه شده در كتاب فوق تقی نراقی بوده است.۱۱
▪مدرسه اسلامیه: این مدرسه توسط دو تن از بزرگان طایفه قراگوزلو در سال ۱۳۲۳ قمری در روستای شورین احداث شد. تاسیس كنندگان مدرسه، حسین قلی‌خان ضیاءالملك و زین العابدین حسام الملك بودند كه هر دوی آنها با تعلیم و تربیت نوین آشنایی داشتند. آن دو تن مشتركا هزینه مدرسه فوق را كه جزء مدارس ملی بود تامین می‌كردند.۱۲
▪دبستان اسلامی: این مدرسه توسط تقی رسولی در سال ۱۳۲۳ قمری بنا شد. او به كمك عده‌ای از متجددین كه در گسترش فرهنگ نقش داشتند و با استفاده از تاثیرات مدارس آمریكایی و آلیاس چند مدرسه در همدان برپا نمود. از جمله افراد فوق می‌توان موسی نثری، سیدحسن مجیدزاده، میزرا حسین‌خان صفا و شمس الدین عشقی را یاد كرد.۱۳
▪مدرسه امیریه: این مدرسه در سال(۱۳۲۵ق/۱۲۸۶ش) در همدان تاسیس گردید و سومین مدرسه به سبك جدید در امر تعلیم و تربیت در همدان محسوب می‌شد. مدرسه مذكور به همت برخی از فرهنگیان و شیفتگان خدمات فرهنگی همدان همچون سیدمحمد غمام همدانی و موسی نثری و عده دیگری دایر گردید و زیر نظر شیخ موسی نثری و میرزا حسن علی سحاب، میرزا محبعلی قراگوزلو، سیدحسین مجیدزاده، ملاحسین علی طبری و میرزا محسن طبری اداره می‌شد. برخی از این افراد در همین مدرسه نیز تدریس می‌كردند. فعالیتهای آموزشی مدرسه امیریه پس از پنج سال تلاش با تاسیس مدرسه نصرت متوقف گردید.۱۴
▪مدرسه تایید: این مدرسه در سال۱۳۲۶.ق تاسیس شد و در سال۱۲۹۶.ش دارای شش كلاس، هشت آموزگار و دویست و هشتاد و پنج دانش آموز بود. در سال ۱۳۰۵.ش یعنی در كمتر از ده سال تعداد آموزگاران مدرسه به یازده نفر و عده شاگردان به دویست و سی و هشت نفر افزایش پیدا كرد. این مدرسه سالها برپا بود و در دوره سلطنت رضاشاه به صورت مدرسه ابتدایی و متوسطه اداره می‌شد.۱۵
▪مدرسه الفت: پس از منحل شدن مدرسه امیریه مدرسه الفت در همدان تاسیس و دایر گشت. مدیریت این مدرسه را میرزا حسنعلی سحاب كبودرآهنگی(متوفی۱۳۱۳.ق) برعهده داشت. نظر به حسن خطی و كتابت زیبایی كه از آن برخوردار بود در این مدرسه و دیگر مدارس به تعلیم خط می‌پرداخت و تا آخر عمر به این شغل اشتغال داشت. در سال ۱۲۹۰.ش مدرسه الفت به سبب مشكلات مالی و كمبود بودجه با مدرسه نصرت ادغام گردید.۱۶
▪مدرسه شریفیه: این مدرسه اولین مدرسه علمی همدان بود كه بعدها تبدیل به مدرسه شرافت شد. بانی و موسس آن حاج محمد شفیع از متمولان و خیرخواهان همدان بود. یكی از آموزگاران این مدرسه شیخ میرزا محبعلی قراگوزلو بود كه تا قبل از تاسیس مدرسه شرافت مدیریت و آموزگاری این مدرسه را به عهده داشت.۱۷
▪مدرسه ملی شرافت: مدرسه ملی شرافت در سال ۱۲۸۸.ش(۱۳۲۷.ق) به مدیریت شیخ میرزا محبعلی قراگوزلو در شش كلاس رسما افتتاح گردید. محل اولیه این مدرسه در پشت شاهزاده حسین نزدیك بازار قدیمی همدان بود و سپس به باغ كلیمی‌ها در پشت مقبره استرمردخای انتقال یافت. در این مدرسه علاوه بر علوم مذهبی علومی نظیر؛ شرعیات، مقدمات، ریاضی، هندسه، تاریخ و جغرافیا و حتی زبان فرانسه نیز تدریس می‌گردید. موسس مدرسه برای تدریس زبان فرانسه با وجود مخالفت برخی افراد، اقدام به استخدام معلمی یهودی به نام ملامنهم در مدرسه خود نمود، چراكه در بین مسلمانان همدان كسی همچون او به زبان فرانسه مسلط نبود.۱۸ مدرسه شرافت ادامه همان مدرسه شریفیه بود كه توسط بانی آن میرزا محبعلی قراگوزلو به نام مدرسه شرافت و با مدیریت جدید نامگذاری شد. هدف تاسیس این مدرسه را مقابله با مدارس خارجیان و مدارس اقلیتهای مذهبی كه درحال گسترش و تاثیرگذاری بر مسلمانان بودند و نیز كمبود مدارس ملی و دولتی تشكیل می‌داد. شیخ میرزا محبعلی قراگوزلو ملقب به پیر معارف همدان(۱۲۵۲-۱۳۱۷.ش) یكی از روحانیون فرهنگی و بنیانگذار مدارس نوین در همدان به مدت ده سال از محضر عالم فقیه آیت الله هیدجی كسب فیض نمود. پس از مدتی قصد ادامه تحصیل در نجف اشرف نمود و چون در مسیر راه به همدان رسید و وضع فرهنگی شهر و فعالیت و تبلیغ دینی و فرهنگی یهودیان و ارامنه را دید تصمیم گرفت در این شهر اقامت گزیند و به ترویج دین و فرهنگ اسلامی بپردازد. به همین خاطر شغل معلمی را برگزید و در مدرسه شریفیه به تدریس پرداخت و به دنبال آن با همان هدف فرهنگی- مذهبی مدرسه شرافت را تاسیس كرد. وی علاوه بر مدیریت این مدرسه به تدریس نیز می‌پرداخت.۱۹ مدرسه شرافت تا سال ۱۳۰۵.ش بالغ بر یكصد فارغ التحصیل داشت. از تعداد شاگردان آن در همان سال پنجاه نفر به صورت رایگان و دویست و پنجاه نفر با شهریه‌ تحصیل می‌كردند. تعداد آموزگاران مدرسه در همان سال بالغ بر ده نفر بود.۲۰
▪مدرسه نصرت: مدرسه دولتی نصرت در سال(۱۲۹۵.ش/۱۳۳۳.ق) در همدان تاسیس شد. این مدرسه از آثار و موسسات حزب سوسیال دموكرات همدان به شمار می‌آمد كه به گفته موسی نثری به همت جمعی از معارف خواهان همدانی دایر گردید. در تاسیس این مدرسه افراد دموكرات همدانی همچون فریدالدوله، علی محمدآزاد، موسی نثری، فرید السلطان و غمام نقش به سزایی داشتند. بنابر آنچه فریدالدوله خود اشاره نموده، از سال(۱۳۳۱.ق/۱۲۹۲.ش) برای تاسیس مدرسه نصرت در همدان فعالیت كرده و از مردم اعانه می‌گرفته است.۲۱ نخستین مدیر این مدرسه میرزا عطاالله خان از اعضا سوسیال- دموكرات همدان بود. پس از او فریدالدوله و بعد از وی شمس‌الله خان عهده‌دار این مقام شدند. فضای آموزشی مدرسه بعدها گسترش پیدا كرد و دارای هشت كلاس شد و سرپرستی آن را هیات«شورویه» به عهده گرفت و سپس نثری به ریاست مدرسه برگزیده شد. در سال۱۳۵۴.ش نثری از مدیریت مدرسه نصرت به ریاست معارف همدان رسید. در این زمان او كوشید دوره اول متوسطه نصرت را كامل سازد و به همین منظور جایگاهی را برای آن مدرسه خرید و مردم را تشویق كرد كه فرزندانشان را به آن مدرسه بفرستند.۲۲ مدرسه نصرت یكی از مهمترین و قدیمی‌ترین مدارس همدان بود كه در آن معارف و مشاهیر شهر جمع شده و به تعلیم و تعلم می‌پرداختند. مدرسه موهبت دختران: این مدرسه در سال(۱۲۹۷.ش/۱۳۳۶.ق) توسط دولت در همدان تاسیس گردید. در این مدرسه كه فقط دختران تحت تعلیم و آموزش بودند دروس فارسی، عربی، انگلیسی، تاریخ، حساب، جغرافیا و علم الاشیاء تدریس می‌شد. بعد از مدرسه دختران آلیانس، این مدرسه از مدارس دخترانه همدان بود كه تمام آموزگاران آن خانم بودند و تحت سرپرستی یك مدیره اداره می‌گردید و تعداد معلمه آن شش نفر بود. در سال۱۳۰۱.ش به علت تغییر مدیره مدرسه یك بی‌نظمی و بلاتكلیفی برفضای مدرسه حاكم شد. جهت رفع این مشكل ابوالقاسم شیخ الاسلام همدانی با وزارتخانه معارف، اوقاف و صنایع مستظرفه مكاتبه نمود و خواهان مدیریت مدیره سابق شده و علت تغییر وی را جویا گردید. وزارتخانه مذكور علت تغییر مدیره را بی‌سوادی و عدم مدیریت او عنوان كرده و متذكر شد كه با اعزام یك مدیره لایق و كاردان به زودی این معضل برطرف خواهد شد.۲۳ تعداد دانش آموزان مدرسه فوق در سال۱۳۰۶.ش بالغ بر یكصد و شصت و هفت نفر بود كه پنجاه و شش نفر آن مجانی و یكصد و یازده نفر با پرداخت شهریه مشغول تحصیل بودند.۲۴▪مدرسه سادات: از جمله مدارس علوم دینی و اسلامی همدان كه تا حدودی متعلق به سادات بود، می‌توان به مدرسه «سادات» اشاره كرد كه مدیریت آنرا حاج سیدعلی اكبر قندهاری برعهده داشت. به سبب اینكه از محصلین و دانش آموزان این مدرسه به علت بضاعت اندك مالی خانواده‌های آنان شهریه‌ای دریافت نمی‌شد، كمبود سرمایه و بودجه، این مدرسه را در فاصله اندكی بعد از تاسیس دچار تعطیلی كرد و دانش آموزان آن جهت ادامه تحصیل به مدرسه محمدیه رفتند.
▪مدرسه محمدیه: مدرسه محمدیه در سال۱۳۰۰.ش توسط میرزا محمدزرین قلم(۱۲۷۵-۱۳۴۰.ش) در همدان تاسیس شد. زرین قلم به دلیل خط خوشی كه داشت به این نام معروف گردیده بود. وی علاوه بر مدیریت این مدرسه، دروس قرآن، تعلمیات دینی و خوشنویسی كلاسهای سوم تا ششم را تدریس می‌نمود. از آنجاكه زرین قلم مردی با تقوا و متدین بود مردم همدان رغبت زیادی به فرستادن فرزندان خود به این مدرسه داشتند. شاگردان این مدرسه در قرائت قرآن مجید و تعلیمات دینی و برپا نمودن جشنها و سوگواریهای مذهبی سرآمد بودند. روال تحصیل در آن بدین شكل بود كه خانواده‌ها برای تحصیل فرزندان خود ماهانه شهریه‌ای كه از سه ریال تجاوز نمی‌كرد، به مدرسه می‌پرداختند و از محل این وجوه حقوق كاركنان تامین می‌‌گردید. به علت استقبال مردم از این مدرسه تعداد شاگردان محمدیه زیاد و هر كلاس دارای دو الی سه شعبه بود. كلاسی نیز برای آمادگی(پیش دبستان) به نام«كلاس تهیه» وجود داشت كه اداره این كلاس را معلمی به نام آقا شیخعلی رسایی برعهده داشت. همانگونه كه پیشتر ذكر گردید با تعطیل شدن مدرسه سادات، دانش آموزان آن به مدرسه محمدیه پیوستند و تعداد دانش آموزان آن تقریبا دو برابر شد و در واقع مدرسه سادات در مدرسه محمدیه ادغام گردید.۲۵ مدرسه محمدیه در سال۱۳۰۶.ش دارای چهار نفر شاگرد مجانی و یكصد و پانزده نفر شاگرد شهریه‌ای بود و جزء مدارس ملی محسوب می‌شد.۲۹
▪مدرسه جمالیه: این مدرسه در قصبه اسدآباد همدان به سال۱۳۰۱.ش تاسیس شد و به یاد سیدجمال الدین اسدآبادی«جمالیه» نامگذاری گردید. مدرسه فوق هرچند با كمك مالی مردم منطقه ساخته شد با این وجود جزء مدارس دولتی محسوب می‌شد.۲۷ در پایان از دیگر مدارس همدان می‌توان مدرسه تدین(۱۳۰۲.ش)، مدرسه طهور(۱۳۰۲.ش) و مدرسه تهذیب را نام برد.
●چاپخانه‌ها
از قدیمی‌ترین و مهمترین چاپخانه‌های همدان كه پس از انقلاب مشروطه دایر و فعال شد می‌توان به چاپخانه اكباتان، صفائیه، همدان، اتحاد و چاپخانه گلگون اشاره كرد. با توجه به اسناد و مدارك چاپخانه اكباتان را باید اولین چاپخانه تاسیس شده در همدان دانست. این چاپخانه در سال ۱۳۲۶.ق مشغول به كار چاپ بود و در سال۱۳۲۷.ق سواد و خط محمدعلی شاه قاجار را مبنی بر امر انتخابات سال۱۳۲۷.ق یعنی دومین دوره مجلس شورای ملی با حروف سربی منتشر كرد.۲۸
از كارهای چاپخانه صفائیه بیانیه‌ای موجود است كه در تاریخ ۱۳۲۹.ق به قلم شیخ صالح آفندی ترجمه آیت‌الله آزاده خراسانی به همت مكرم الملك چاپ و منتشر شده است. جالب اینكه این مطبعه با حروف سربی و ماشین دستی كوچك مشغول به كار بوده است.۲۹ این چاپخانه به مناسبت نام ظهیرالدوله حاكم همدان كه ملقب به صفاعلی شاه بود به نام صفائیه نامگذاری گردید.۳۰ چاپخانه همدان نیز در جریان جنگ جهانی اول توسط آلمانها به منظور چاپ و نشر اعلامیه و بیانیه‌های آنها در مقابل بیانیه‌های دولتهای روسیه و بریتانیا در همدان دایر گردید. اما عملا چون آلمانها قادر به استفاده از آن نبودند، چاپخانه مذكور تا پایان دوران جنگ جهانی اول بلااستفاده ماند. چاپخانه اتحاد فردوسی نیز در سال۱۳۰۱.ش توسط یهودیان همدان و با سرمایه و شراكت الیاهوا مانوئل، نورالله فریدونی و یوسف فرهمند و به نام و مدیریت فرهمند تاسیس و شروع به كار كرد. همچنین چاپخانه گلگون در سال۱۳۰۶.ش با مدیریت فریدالدوله گلگون با حروف سربی و ماشین نیم برگی در یكی از محلات همدان تاسیس گردید.۳۱
●مطبوعات
مطبوعات هرچند در شهر همدان نسبت شهرهای تهران، رشت و تبریز دیرتر پاگرفت اما شور و شوق وعلاقه در میان مردم و مشروطه خواهان همدانی سبب گردید تا این شهر از جمله پیشگامان این حركت فرهنگی به شمار آید. همزمان با امضای فرمان مشروطیت توسط مظفرالدین شاه كار تهیه روزنامه و نشریه نیز در همدان نضج گرفت و گسترش یافت. اولین روزنامه در همدان «عدل مظفر» بود كه توسط ظهیرالدوله در سال۱۳۲۴.ق دایر گردید. این روزنامه ارگان مجلس فواید عمومی همدان نیز محسوب می‌شد كه پیشاپیش به آن اشاره شد. البته در سال۱۳۲۵.ق روزنامه اكباتان به جای عدل مظفر با همان مدیریت انتشار یافت.۳۲
روزنامه الفت: در سال۱۳۲۵.ق سید محمد یوسف‌زاده غمام همدانی، به منظور پیشبرد مقاصد آزادیخواهی خود، پس از تاسیس انجمن اتحاد، روزنامه الفت را منتشر نمود كه مدیریت روزنامه با خود غمام بود. روزنامه الفت به صورت هفتگی و در چهار صفحه در بیست و شش ربیع الاول سال ۱۳۲۵.ق انتشار یافت. قیمت اشتراك سالیانه روزنامه در همدان یك تومان و در سایر شهرهای ایران پانزده قران بود كه هزینه پست را نیز در برمی‌گرفت. «الفت» پس از انحلال انجمن اتحاد تعطیل شد و یوسف‌زاده بعدها روزنامه اتحاد را منتشر نمود.۳۳
▪روزنامه بلدیه: روزنامه بلدیه به صاحب امتیازی و مدیریت مرتضی موسوی و میرزا ابوالقاسم خان همدانی در سال۱۳۲۵.ق تاسیس و در تهران منتشر شد. این روزنامه كه تا هفده شماره بیشتر انتشار نیافت مربوط به اخبار و مسائل همدان بود.۳۴
▪روزنامه همه دان: این روزنامه به طور هفتگی در شهر همدان به مدیریت حاجی حسین همدانی در سال۱۳۲۵.ق انتشار می‌یافت. از آنجایی كه روزنامه بلدیه چاپ تهران در جمادی الاول۱۳۲۷ می‌نویسد:«فروش روزنامه همه دان در تهران در مدرسه مباركه تربیت نزد جناب آقای میرزا شریف دفتردار موجود است طالبین رجوع فرمایند.» با این شرح معلوم می‌شود كه روزنامه همه دان حداقل تا سال۱۳۲۹.ق منتشر شده است. البته در مورد روزنامه‌‌های همدان باید متذكر شد كه نگارنده هرچه بیشتر تلاش نمود، كمتر موفق گشت، با توجه به عدم دسترسی به این روزنامه و نایاب بودن آنها به ناچار باید به همین اطلاعات مختصر قانع شد.۳۵
روزنامه سعادت: نشریه هفتگی كه در همدان در سال۱۳۲۵.ق به مدیریت محمدتقی نراقی و با چاپ سربی انتشار می‌یافت. هر نسخه از این روزنامه دارای چهار صفحه بود. وجه اشتراك سالیانه آن در همدان یك تومان، در نقاط دیگر ایران پانزده هزار دینار، و برای روسیه و قفقاز به چهار منات می‌رسید. انتشار روزنامه سعادت تا سال(۱۳۲۶.ق) ادامه یافت.۳۶ مطالب این روزنامه شامل اخبار همدان، ولایات دیگر و عریضه‌های مردمی و اعلامیه و بیانیه بوده است. روزنامه‌های دیگر همدان كه پیشتر در بحث استبداد صغیر به آن اشاره شد عبارتند از: روزنامه اثر انقلاب و جمالیه كه به دلیل جلوگیری از تكرار به توضیح مجدد آنها نمی‌پردازیم.
روزنامه اسرار جلالی: این روزنامه به طور هفتگی در سال۱۲۹۹.ش در همدان تاسیس و منتشر می‌گردید. است. اسرار جلالی مجله‌ای بود هشت صفحه‌ای به قطع وزیری كه از دیگر مشخصات آن اطلاع دقیقی در دست نیست.۳۷
▪مخزن دانش: مجله مخزن دانش در سال۱۳۰۲.ش در شهر همدان تاسیس و به طور ماهانه انتشار می‌یافت. در هر ماه یك شماره از این روزنامه كه شامل بیست و چهار صفحه بود منتشر می‌شد. مدیر مخزن دانش سیدمحمد كاظم بهبهانی رئیس معارف همدان و محل انتشار آن اداره معارف همدان بود.۳۸
از دیگر مجلات شهر همدان در ایام مشروطیت می‌توان به مجله طب، بوعلی سینا و الوند نیز اشاره كرد. روزنامه‌های با ارزش اكباتان دوم، عصر انقلاب، اكباتان نامه عشقی، اتحاد، افسانه، تازه ایران و قرن بیستم به دلیل اینكه در ایام جنگ جهانی اول منتشر می‌شد و بیشتر مطالب آن راجع به اوضاع سیاسی و اجتماعی زمان جنگ و مبارزه علیه بیگانگان می‌باشد، مناسب دیده شد كه در مبحثی جداگانه به نام«مطبوعات دوران جنگ» مورد بررسی قرار گیرد.
متاسفانه با وجود تمام توضیحات فوق و درحالیكه مطبوعات همدان و اوضاع فرهنگی و حتی اجتماعی و اقتصادی این شهر به سوی رونق پیش می‌رفت، وقوع جنگ جهانی اول این شهر و منطقه غرب كشور را تبدیل به میدان زورآزمایی دول متخاصم و دچار نابسامانیهای اجتماعی و اقتصادی فراوانی نمود. قحطی و مشكلات فراگیر شد و اینگونه بود كه به ناچار تلاش معیشت و عشق حیات، مردم را از توجه به مسائل فرهنگی بازداشت.

ابوالفتح مومن
پی نوشت‌ها
اقبال قاسمی پویا، مدارس جدید در دوره قاجاریه بانیان و پیشروان، تهران، نشر دانشگاهی، ۱۳۷۷ ص۴۴۹
روزنامه گلگون، سال اول، شماره ۳۸،ص۱
پرویز ازكایی، نثری همدانی، مجله هگمتانه، سال سوم، شماره ۲۹، ۱۳۷۲،ص۱۵
اسنادی از مدارس دختران از مشروطیت تا پهلوی، به كوشش سهیلا ترابی فارسانی، تهران- ظهیرالدوله، صفاعلی، خاطرات و اسناد ظهیرالدوله، جلد اول، به كوشش ایرج افشار، تهران، زرین، چاپ دوم، ۱۳۶۷ ، ص۹۱
هادی گروسین، مجلس فوائد عمومی همدان، سال دوم، شماره ۶، ۱۳۷۵، ص۳۲
همان،ص۳۳
قاسم برنا، تاریخچه مجلات و روزنامه های صد سال اخیر همدان، مجله هگمتانه، سال چهارم، شماره۴۰، ۱۳۷۲، صص۱۸و۲۸
محمد صدرهاشمی، تاریخ جراید و مجلات ایران، جلد اول، اصفهان، كمالی،۱۳۶۳، ص۲۶۷
صفاعلی، ظهیرالدوله، همان، ص۱۲۲
۱۰- همان، ص۱۲۳
۱۱- همان، ص۱۲۴
۱۲-سالنامه دبیرستان پهلوی همدان، سال تحصیلی۱۳۳۴-۱۳۳۵.ش، همدان، كتابفروشی بوعلی،ص۲۱
۱۳-اقبال قاسمی پویا، همان، ص۵۴۳
۱۴- صفاعلی ظهیرالدوله، همان، ص۱۵۴
۱۵- همان، ص۱۵۸
۱۶- سالنامه دبیرستان پهلوی همدان(سال تحصیلی ۱۳۳۴-۱۳۳۵.ش)، ص۲۱
۱۷- سالنامه دبیرستان پهلوی همدان(سال تحصیلی۱۳۲۵-۱۳۲۶.ش)، همدان، ۱۳۲۶، ص۱۲
۱۸- اقبال قاسمی پویا، همان، ص۴۴۹
۱۹- سالنامه دبیرستان پهلوی همدان(سال تحصیلی ۱۳۲۵-۱۳۲۶.ش)، صص۳-۸
۲۰- غلامحسین قراگوزلو، همان، صص۳۸۲و۱۸۰
۲۱- همان، ص۱۸۱
۲۲- سالنامه دبیرستان پهلوی همدان، همان، صص۸-۱۳
۲۳- سازمان اسناد ملی ایران، ۱۳۷۸، صص۱۵۵-۱۵۹
۲۴- اقبال قاسمی پویا، همان، ص۴۰۵
۲۵- هادی گروسین، محمد زرین قلم موسس و مدیر مدرسه محمدیه، مجله هگمتانه، سال سوم، شماره ۲۹، ۱۳۷۲،صص۲۴-۲۷
۲۶- اقبال قاسمی پویا، همان، ص۴۴۹
۲۷- صفات الله جمالی، مدرسه جمالیه، مجله ارمغان، سال هفتم، شماره ۹ الی ۱۰، آذر- دی،۱۳۰۵، صص۶۲۱-۶۲۷
۲۸- قاسم برنا، قرائت خانه ها و چاپخانه های یكصد سال اخیر همدان، همان، شماره۴۳، ۱۳۷۳، صص۲۸و۲۹
۲۹- همان، صص۲۹و۲۸
۳۰- روزنامه اكباتان سال۱۲، شماره اول، ۱۳۴۰، ص۶
۳۱- قاسم برنا، همان،ص۲۹
۳۲- ادوارد براون، تاریخ مطبوعات و ادبیات ایران در دوره مشروطیت، جلد دوم، ترجمه محمد عباسی، تهران، كانون معرفت، ۱۳۳۷، شماره ۵۹
۳۳- رجوع كنید به: محمد صدرهاشمی، تاریخ جراید و مجلات ایران، جلد اول، ص۲۲۶، و قاسم برنا تاریخچه مجلات و روزنامه‌های صد سال اخیر همدان، مجله هگمتانه، شماره۳۷، ص۲۹
۳۴- قاسم برنا، همان، شماره۳۸، ص۱۸
۳۵- محمد صدرهاشمی، همان، جلد چهارم، ص۳۴۰
۳۶- ادوارد براون، همان، شماره۲۰۷
۳۷- محمد صدرهاشمی، همان، جلد اول، ص۱۶۹
۳۸- اسناد مطبوعات ایران۱۲۸۶-۱۳۲۰ شمسی، جلد دوم، به كوشش كاوه بیات و مسعود كوهستانی نژاد، تهران، سازمان اسناد ملی ایران، ۱۳۷۲، ص۳۶۲

منبع : ماهنامه زمانه