بازگشت، پیش از پایان...

▪ فیلمنامه: مانی حقیقی و اصغر فرهادی
▪ کارگردان: مانی حقیقی
▪ بازیگران: بهرام رادان، محمدرضا فروتن، ترانه علیدوستی و افسانه بایگان
▪ خلاصه داستان: مینا (ترانه علیدوستی) پس از ده سال زندگی مشترک با مرتضی (محمدرضا فروتن) به دلیل تصمیمی که برای سفر به کانادا گرفته است- در حالی که باردار است- از همسرش تقاضای طلاق می کند و این موضوع را با مادر او هم در میان می گذارد. مرتضی که نمی خواهد از مینا جدا شود، به واسطه دلجویی مادر، شرط طلاق را سفر به شمال و دیدن مادر پیرش همراه با مینا می گذارد. همزمان آذر (افسانه بایگان) پس از زندگی توأم با شکست، از آلمان به ایران می آید. مادر مرتضی پیش از سفر به شمال می میرد و...
مانی حقیقی پیش از کارگردانی «کنعان» جایگاهش را به عنوان یک فیلمساز صاحب سبک با دو فیلم خوب «آبادان» و «کارگران مشغول کارند» تثبیت کرده است. موفقیت این دو فیلم البته بیش از آنکه باعث استقبال عموم مخاطبان سینما شده باشد، تحسین منتقدان و همکاران سینمایی حقیقی را برایش به دنبال داشت.
«کنعان» اما، از این منظر در کارنامه فیلمساز جوانی به نام «مانی حقیقی» فیلم متفاوتی است، حقیقی که همکاری اصغر فرهادی (کارگردان و نویسنده چهارشنبه سوری) را در فیلمنامه نویسی آخرین ساخته اش به همراه دارد، در این فیلم دغدغه ها و سلیقه های موضوعی اش را در گستره قصه پردازی وسیع تری مورد پرداخت قرار داده و عمومیت بیشتری به آن بخشیده است. حالا می توان ادعا کرد که سومین فیلم بلند او هم می تواند نظر منتقدان و اهالی سینما را به خود جلب کند و هم در جلب مخاطب واستقبال عمومی، فیلم موفقی باشد.
«کنعان»، مثل «چهارشنبه سوری» یک فیلم قصه گوست که با در کنار هم قرار دادن نشانه ها و ترتیب آنها در مقاطع مختلف و همچنین استفاده از ظرافتهای داستان پردازی و خلق رویدادهای فیلمنامه، به استدلال نهایی در مورد داستان می رسد و از همین بابت هم تماشاگرش را غرق در لذت مکاشفه رویدادها و نشانه های مربوط به شبکه ارتباطها و رفتارهای آدمهایش می کند.
نمی خواهم زیاد به مقایسه «کنعان» و «چهارشنبه سوری» دامن بزنم؛ اما حضور اصغر فرهادی و ردپای او در پردازش ظریف داستان فیلمنامه؛ ناگزیر این شباهتها را در «کنعان» برجسته می کند؛ ظرافتهایی که در قصه کلی اختلاف میان یک زن و شوهر قرار داده شده و تماشاگر باید با کشف نشانه های آن، به نتیجه برسد. به علاوه آنکه معتقدم ساختار «کنعان» چه در طرح کلی و چه در پردازش جزئیات آن، خیلی شبیه به فیلم تحسین شده فرهادی است؛ گواه آن هم آغاز تند و پر تنش هر دو فیلم و پایان آن با رها کردن همه چیز در بی تفاوتی و بی خیالی و تکرار پیشین است.
«کنعان» روایت یک بازگشت است. مینا که از زندگی اجباری و خسته کننده چند ساله اش با مرتضی خسته شده، عزم خود را جزم می کند تا او را ترک کند و از ایران خارج شود، اما حوادث و رویدادهای داستان او را به زندگی باز می گرداند. جنس این بازگشت از نوع تحول و دگرگونی یا تغییر شرایط نیست، بلکه مینا تنها به واسطه برخی رویدادها تن به پذیرش همان زندگی یکنواخت پیشین می دهد.
آمدن آذر به ایران و مشاهده زندگی و شکستهای او، نخستین عاملی است که چالش میان تصمیم مینا و اتفاقهای زندگی اش را باعث می شود. آذر شاید نمونه دیگری از خود مینا باشد؛ نمونه ای که مینا به خاطر زنده ماندنش نذر می کند و کارگردان هم پیشتر به بهای زنده بودن او قربانی می کند.
تصادف با گاو در راه بازگشت و قربانی کردن او، شاید نقطه مهم بازگشت پیش از پایان باشد، هر چند نقطه چرخش و بازگشت قهرمان، مرگ مادر مرتضی در شمال است. در واقع، مرگ مادر تنهایی ای را برای مرتضی به همراه می آورد که حس و حالت آن در گستره ارتباطهای ژرف ساختی داستان به مینا منتقل می شود. تصادف در جاده این تنهایی را با نگرانی برای از دست دادن آذر تشدید می کند و او را وا می دارد تا برای نجات از همه این حوادث و رویدادها، عهدی ببندد.
بستن پارچه ای که نشانه های آن از زمان خروج قهرمان از آزمایشگاه طرح شده بود، نقطه پایان همه تردیدهاست؛ حالا دیگر قهرمان بازگشته است.در واقع، او که پس از تنها شدن مرتضی در هراس از دست دادن آذر و تنهایی خودش بوده، در پایان داستان «کنعان» زنده بودن آذر را به فرار از زندگی یکنواختش با مرتضی ترجیح می دهد و در گریز از تنهایی، به تحمیل و ناگزیری زندگی اش تن در می دهد.
فیلم «مانی حقیقی» موضوع جذاب رابطه میان زن و شوهر را بستر رویدادها و دستان فیلمنامه اش قرار داده و با طراحی رویدادهای جذاب و نشانه های ظریف داستانی و تصویری، تماشاگر را به دنبال کشف رابطه میان این نشانه ها و استدلال در مورد آنها، با خود همراه می کند.
محمد رضا فروتن که پس از حضور موفق در «قرمز» و «شب یلدا» سالها بود نقشهای تکراری اش را در سطح و با تکرار کلیشه ها، ارائه می کرد، در «کنعان» یکبار دیگر نقش شوهر تنها و در معرض فروپاشی را خوب بازی کرده و نشان می دهد که هر از چند گاهی می تواند یک نقش خوب و تأثیرگذار را در کارنامه اش ثبت کند.ترانه علیدوستی که طی سالهای فعالیت حرفه ای اش علاقه زیادی به حضور در نقشهای نامتعارف و متفاوت با سن و سال و شخصیت خودش نشان داده، اگر چه در زمینه کار خود ناموفق نیست، اما در کلیت فیلم نقش باورپذیر و ماندگاری را بازی نمی کند.بهرام رادان، در فیلم «کنعان» شاید زیاد به چشم نیاید اما، حضوری تأثیرگذار دارد و هر آنچه را در مورد شخصیت کلیدی اما غیر اصلی علی از او انتظار می رود، در مقابل دوربین فرهادی به اجرا می گذارد.
افسانه بایگان، با «کافه ستاره» بازگشتی دوباره به سینما را تجربه کرد و حالا دیگر در ایفای نقشهایی متفاوت که براساس شرایط سنی اش به او پیشنهاد می شود، موفقیتهای تازه را دنبال می کند. بایگان در فیلم حقیقی بازی خوب و قابل قبولی را ارائه می کند که البته بخشی از موفقیت در آن را باید مدیون شخصیت نامتعارف و پیچیده «آذر» باشد.

آی سان نوروزی

منبع : روزنامه قدس