تغییر شکل پوسته زمین

مطالعه سنگهای رسوبی نشان می دهد که این سنگها از لا یه های مختلف با ترکیب متفاوت تشکیل شده اند که این پدیده ناشی از تغیرات شرایط رسوب گذاری است به عبارت دیگر بایستی تصور کنیم که وجود عواملی باعث شده که در هرزمان محیط رسوب گذاری وشرایط حمل ونقل فرق میکند وبدین ترتیب در بعضی موارد یک حوضه ی رسوبی وسیع از دریا جدا شود وبه صورت یک کولاب در اید که در نتیجه آن رسوبات تبخیری تشکیل شوند درزمان دیگر در همین منطقه رسوبات دریایی وگاهی نیز رسوبات قاره ای را مشاهده می کنیم که تمام این دلایل نشان دهنده این است که پوسته زمین دراثر عواملی حرکت کرده وتغیر شکل داده است از طرف دیگر امروزه در سلسله جبالها طبقات رسوبی را می بینیم که حاوی فسیلهایی مختلف اندواین امر نمایشگر این است که این طبقات زمانی در ته اقیا نوسهاتشکیل شدهوبعدا دراثر حرکات پوسته به صورت کوه د ر امده آمده اند از انچه که گفته شد دیده میشود که پوسته زمین اصولا حرکاتی دارند که میتوان آ نرا به دو دسته اصاصی زیر تقسیم کرد:
۱)حرکات کوهزایی: این حرکات که طول مدت عمل ان در مقیاس زمین شناسی کم است باعث ایجاد شکستگی ها چین خوردگیهاوکوهزایی می شود
۲)حرکات خشکی زایی:این حرکات در مدت نسبتا طولانی اتفاق می افتدوطی ان پوسته زمین تدریجا به سمت بالا وپایین حرکت می کنند این دسته حرکا ت باعث پسروی وپیشروی های دریاها میشوند در مورد ما هیت این دو دسته حرکات نظریات متفاوتی وجود دارد بر مبنای بعضی از انها این دو نوع حرکت پوسته به هم مرتبط اند وبر اساس نظریات د یگرحرکات یاد شده با یکد یگر تفاوت اصولی دارند ومستقل از هم اند بایستی توجه داشت که پدید ه هایی نظیر تغیر شکل پوسته زمین فعا لیتهای ماگمایی فعالیتهای اتشفشانی دگرگونی و زلرله با یکد دیگر مرتبط اند وتماما از عوامل داخلی زمین سر چشمه می گیرند از انجا که برسی علل تغیر شکل پوسته وایجاد کوهها بدون اطلاع از سایر پدیده های مربوط به عوامل داخلی زمین مقدور نیست لذا پس از شرح پدیده
ناشی از تغیر شکل پوسته طی فصول جداگانه ای فعالیتهای ماگمایی فعالیتهای اتشفشانی دگرگونی وزلزله را شرح می دهیم
● چینها
۱) آشنایی:چین ها را میتوان به عنوان پیچها وموجهای موجود در سنگهای زمین تعریف کرد هر چند چین ها را درسنگهایی که دارای لایه بندی مشخص اندبهتر میتوان مشاهده کرد ولی چین اصولا ممکن است در هر سنگی دیده شود. ابعاد چین ها متفاوت است واز چند سانتیمتر تا چند کیلو متر متفاوت می کند .از انجا که وضع عمومی چین معمولا نسبت به طبقات اطراف سنجیده می شود بی مناسبت نیست که ابتدا طبقات و مشخصات انها را تعریف کنیم طبق تعریف یا لایه قسمتی از سنگ رسوبی است که تقریبا به حالت یک صفحه وضخامت ان در مقایسه با طول وارزش ناچیز است .بالا وپایین طبقه به وسیله اختلاف ساخت یا جنس طبقه با طبقات بالا وپایین مشخص می شود وبه نام سقف وکف طبقه یا لایه خوانده می شود.بدین ترتیب درحالت کلی سقف لایه را می توان به صورت یک سطح درنظر گرفت که به ان سطح لایه بندی نیز می گویند. هر طبقه با عناصر زیر مشخص می شود
الف) امتداد طبقه- طبق تعریف امتداد طبقه امتداد خط فصل مشترک با ان صفحه افقی است به عبارت دیگر هر کدام از خطوط افقی واقع در سطح لایه امتداد ان نیز هست.با اندازه گیری زاویه بین امتداد طبقه ویک راستای مشخص امتداد لایه در فضا مشخص میشود.
ب) شیب- زاویه بین صفحه لایه و صفحه افقی به نام شیب آن خوا نده می شود . به عبارت دیگر شیب لایه در حقیقت شیب خط بزر گ ترین شیب ان است. بسته به زا ویه شیب طبقا ت ممکن است افقی و مایل با شند.
● مشخصه های چین:
▪ مشخصات مختلف چین عبارت است از
الف) صفحه محوری-عبارت از صفحه ای است که حتی المقدور چین را به دو قسمت مساوی تقسیم می کند.
ب) محور چین – فصل مشترک محوری چین با یکی از لایه های ان به نام محور چین خوانده می شود .
ج) دامنه چین – طرفین چین را دامنه چین نیز می خوانند
د) خط الراس یا ستیغ چین- خطی است که بالاترین نقاط یک چین را روییک لایه معین به هم وصل می کنند.صفحه ای که حاوی تمام ستیغ های یک چین است به نام صفحه ستیغ یا صفحه خط الراسها خوانده می شود
ه) خط القعر- خطی است که پایین ترین نقاط چین روی یک لایه معین به هم وصل می کنند
و) زاویه میل چین- در خیلی از موارد محور چین های افقی یا تقریبا افقی استولی د ر بعضی وقت ها این محور افقی نیست وبا افق زاویه ای می سازدکه این زاویه رابه نامزاویه میل چین می خوانند
● انواع چین:
▪ چین ها را براساس مشخصه های مختلف میتوان تقسیم بندی کرد از نظر شکل کلی می توان چین هارابه دو دسته کلی زیر تقسیم کرد.
الف) تاقدیس-تاقدیس را میتوان به صورت چینی که قسمت محدب ان رو به بالا است تعریف کرد . هرچند این تعریف عموما صادق است ولی در بعضی موارد ممکن است نتواند چین را به خوبی تعریف کرد به همین جهت امروزه تاقدیس را به صورت چینی که سنگهای قدیمی تر در مرکز ان تعریف می کنند
ب) ناودیس- در حالت کلی می توان ناودیس را به صورت چینی که تحدب ان رو به پایین است تعریف کرد در اینجا نیز هر چند این تعریف عموما صادق است ولی مواردی که این تعریف جوابگر نباشد نیز وجود دارد به همین جهت نا و دیس را به عنوان چینی که سنگهای جوانتر در مرکز ان قرار دارد تعریف می کنند در حالتی که چین فقط دارای یک دامنه و شیب عمومی ان کم باشد به نام چین تک شیب خوانده می شود.بر اساس وضعیت صفحه محوری دامنه ها نیز چین ها را به انواع زیر تقسیم می کنند
۱) چین متقارن – چینی است که صفحه محوری ان قایم یا تقریبا قایم است
۲) چین غیر متقارن – چینی است که صفحه محوری ان مایل است
۳) چین برگشته:چینی است که صفحه محوری ان مایل است وهر دامنه چین در یک جهت شیب دارند
۴) چین خوابیده- است که صفحه محوری ان تقریبا افقی می باشد.
۵) چین هم شیب- چینی است که د و دامنه ان موازی و در یک جهت اند صفحه محوری این چینها ممکن است افقی مایل ویا قائم باشد
۶) چین جناغی- چینی است که راویه انحنای ان خیلی تیز باشد
۷) چین جعبه ای:چینی است که زاویه انحنای ان خیلی تیز باشد
۸) چین باد بزنی- چینی است که هر دو دامنه ان برگشته باشد.در چنین بادبزنی تاقدیسی جهت شیب دودامنه مخالف و در انواع ناودیسی موافق یگدیگر است چین هارااز نظر تغیرات طولی وعمقی وسایر مشخصات نیز تقسیم بندی می کنندکه این تقسیم بندی ها موضوع کتابهای زمین شناسی ساختمانی است ودر این جابه همین مقدار اکتفا می شود .
● درزه ها:
▪ آشنایی :سنگها قالبادر امتداد سطوح نسبتاصافی که درزها نام دارد شکسته می شوند .درزه هارا می توان به عنوان شکستگی های دو طرف ان به جایی نسبی به موازات صفحه شکستگی نداشته باشد تعریف کرد .
طول درزه ها ممکن است از چند سانتیمتر تا چندین صد متر تغییرکند ولی عرض انها معمولا کم ودر حدودسانتیمتر است .اغلب درزه ها به شکل صفحات مستوی اند ولی بعضی از انها نیزبه شکل
سطوح غیر مشخص دیده می شوند در خیلی از موارد ممکن است درزه تشکیل شده به وسیله یک کانی ثانوی پر شود که این حالت را معمولا در سنگهای اهکی می توان مشاهده کرد.
● انواع درزه:
درزها می توان بر حسب وضعیت صفحه انها ویا بر اساس طرز تشکیل طبقه بندی کرد.
▪ تقسیم بندی بر اساس صفحه درزه:
بسته به وضعیت صفحه درزه درزه ها را می توان به انواع قائم افقی ومایل تقسیم کرد. امتداد و شیب درزه ها را مانند انچه در مورد طبقا ت گفته شد تعریف می کنند. همچنین درزه ها را میتوان بر اساس امتداد به درزه های شمالی جنوبی شرقی و غربی تقسیم کرد .
▪ تقسیم بندی بر اساس وضعیت درزه نسبت به طبقات اطراف:
در این نوع تقسیم انواع درزه های زیر را می توان تشخیص داد:
۱) درزه های امتدادی:دراین درزه ها امتداد درزه با امتداد طبقات رسوبی یاشیستو ز یته سنگهای دگر گونی مجاور موازی یا تقریبا موازی است .
۲) درزهای شیبی: انهائی هستند که امتداد شان با جهت عمومی شیب طبقات رسوبی یا شیستو زیته سنگهای دگر گونی مجاور موازی است
۳) درزه های قطری:که امتدادشان با هیچ یک از دو امتداد یاد شده منطبق نیست.
۴) درزه های طبقه ای:انهائی هستند که صفحه انها موازی لایه بندی عمومی منطقه است . معمولا تعداد زیادی درزه در یک منطقه موازی اند به تعدادی درزه موازی نام دسته درزه وبه دو یا چند دسته درزه یک سیستم درزه اطلاق می شود .
▪ تقسیم بندی درزه ها بر اساس نحوی تشکیل:
از نظر چگونگی تشکیل نیز درزه ها را می توان تقسیم بندی کرد وبر این اساس چهار دسته درزه های زیر را تشخیص داد:
۱) درزه های تکتونیکی:که در اثر حر کات تکتو نیکی مختلف به وجود می ایند.
۲) درزه های نا شی از تنش های باقیمانده که قبلا در سنگ وجود داشته است.
۳) درزه های ناشی از انجماد: که مشخص ترین انواع ان را می توان در گدازه های باالتی مشاهده کرد این درزه ها معمولا عمود بر سطح سرد شدن تشکیل می شوند در جاده هزار می توان نمو نه های جالبی از این درزه ها را مشاهده کرد.
۴) درزه های ناشی از عوامل سطحی: مثل درزه هائی که در اثر حرکت سنگهای بزرگ و یخچا لها به وجود می ایند.
در خیلی از موارد درزه ای متعددی را می توان در محل هائی که چین ها تشکیل شده اند مشاهده کرد وچنین به نظر می رسد که عوامل بوجود اورنده از جمله معمولی ترین انواع این درزه هاست انهایی هستند که در خط الراس به موازات صفحه محوری ان تشکیل شده است.
● گسله ها
▪ آشنایی: گسله ها را می توان به صورت شگستگی هائی که در ان سنگهای دو طرف سطح شکستگی نسبت به هم تغییر مکانی به موازات صفحه شکستگی دارند تعریف کرد مقدار این تغییر مکان در گسله های مختلف از چند سانتیمتر تا چند صد کیلو متر تغییر می کنند از انجا که سطح گسله عموما به شکل یک صفحه مستوی است لذا می توان انرا با تعیین شیب و امتداد صفحه اش مطابق انچه که در مورد لایه ها گفته شد مشخص کرد. بایستی توجه داشت که سطح گسله ها همیشه مستوی نیست ودر بعضی موارد به شکل یک سطح منحنی است.
● مشخصات گسله:
▪ مهمترین مشخصات گسله عبارت اند از :
الف) امتداد گسله:که در حقیقت امتداد یک خط افقی واقع در صفحه گسله است .
ب) شیب گسله: زاویه خط بزر گترین شیب صفحه گسله ها با صفحه افقی به نام شیب گسله خوانده می شود.
ج) کمر بالا:طبقاتی را که روی صفحه گسله قرار دارند به نام کمر بالا می خوانند.
د) کمر پائین: طبقات واقع در زیر صفحه گسله به نام کمر پائین خوانده می شود.بدیهی است کلمهی کمر پائین و کمر بالا فقط در مواردی اطلاق می شوند که صفحه گسله مایل یا افقی باشد و در مورد صفحات قائم چنین تعاریفی صادق نیست.
ه) زاویه ریک یا پیچ: عبارت است از زاویه بین خطی که اثر حرکت گسله در روی صفحه ان نشان می دهد با خط افقی واقع در صفحه گسله است.
و) زاویه میل:زاویه ای که خطوط مو جود در صفحه گسله با صفحه افقی تشکیل می دهد به نام زاویه میل خوانده می شود.
● انواع حرکات طبقات در طرفین صفحه گسله:
طبقات دو طرف صفحه گسله ممکن است حرکت انتقالی چر خشی ویا مخلوط این دو دا شته باشد معمولا تعیین حرکت مطلق در گسله ها مشکل است و اغلب با یستی لغز ش دو طرف گسله به طور نسبی مطا لعه کرد . لغزش نسبی دو طرفین صفحه گسله را به انواع زیر تقسیم کرد .
الف) لغزش کلی:فاصله دو نقطه در طرفین صفحه گسله مشروط به اینکه این دو نقطه قبل از تشکیل گسله بر هم منطبق بوده باشد .
ب) لغزش عرضی یا شیبی :
عبارت از مولفه لغزش کلی به موازات خط بزر گترین شیب گسله است گاهی ممکن است لغزش کلی به موازات شیب صفحه گسله باشد که در این حالت این مو لفه و لغزش کلی مساوی است.
ج) لغزش طولی یا امتدادی:که در حقیقت مو لفه لغزش کلی به موازات امتداد صفحه گسله است . در اینجا نیز گاهی لغزش کلی منطبق بر این مولفه است .
د) جدایش:فاصله بین دو قسمت جدا شده بو سیله گسله در یک امتداد مشخص را جدایش می گو یند مثلا اگر لایه یا رگه ای به وسیله گسله قطع شود فاصله بین دو قسمت این لایه یا رگه جدایش نام دارد جدایش نیز نظیر لغزش مولفه های افقی قائم شیبی و امتدادی دارد .
ه) افت قائم :عبارت از مولفه قائم جدایش شیبی است.
و) افت افقی:عبارت از مولفه افقی لغزش شیبی است.
● طبقه بندی گسله ها:
گسله ها بر مبناهای مختلف طبقه بندی می کنندکه این مطلب موضوع کتابهای زمین شناسی سا ختمانی .
▪ مهمترین انواع گسله ها عبا رتند از :
الف) گسله عادی:در این گسله ها کمر بالا نسبت به کمر پائین به طرف پائین حرکت کرده است. شیب این گسله معمولا بیش از ۴۵درجه است . لغزش این گسله ها ممکن است از حدود میلیمتر تا چندین ده کیلومتر تغییر کند.
ب) گسله های رانده یا معکوس:
در این گسله ها کمر بالانسبت به کمر پایین به سمت بالا حر کت کرده است.معمولا گسله های رانده در مجاورت چین خو ردگی ها به و جود می ایندولی گاهی هم ممکن است ار تباطی با این پدیده هانداشته باشد.
ج) رواندگی:رواندگی ها گسله های راندهای هستند که شیب صفحه انها از۱۰درجه کمتر و لغزش کلی انها از یک کیلومتر بیشتر است.معمو لا لغزش رو راند گی ها چندین کیلومتر است و در نتیجه انها طبقات قدیمیتر روی طبقات جدیدترقرار می گیرند.
بالاراندگی و پا ئین افتادگی- اگرناحیه ای در اثر دو گسله عادی که لغزش انها تقر یبا مساوی است از طبقات مجاور پائین تر افتاده باشد هنگامی که نا حیه ای در اثر دو گسله عادی بالاتر از طبقات مجاور قرار گیرد یک بالا راندگی به وجود می آید.
ه) گسله های امتداد لغز:در این گسله ها لغزش کلی به موازات امتداد صفحه گسله است این گسله ها قائم یا شیب زیاد است
● طرز تشخیص گسله ها :
معمولا بعد از تشکیل گسله ها در اثر فرسایش طبقات طرفین گسله تغییر می کند و شنا سائی انها مشکل می شود . بدین ترتیب هر چند در بعضی موارد استثنائی می توان صفحه گسله را به طور مستقیم مشاهده کرد ولی اکثرا بایستی از بعضی نشانه ها و مشا هدات غیر مستقیم به منظور شنا سائی گسله ها استفاده کرد.

تهیه کننده:سعید فهمیده

منبع : سازمان آموزش و پرورش استان خراسان