پای صحبت‌های آقای ir‌.

دکتر سیاوش میرشمس شهشهانی محقق و استاد ریاضیات است که درحال حاضر استاد دانشکده علوم ریاضی دانشگاه صنعتی شریف و رئیس واحد ثبت دامنه اینترنتی ‌. ir در پژوهشگاه دانش‌های بنیادی است. زمینه فعالیت و تحقیقات او در ریاضیات، عموما سیستم‌های دینامیکی بوده است. وی در سال ۱۳۲۱ در تهران متولد شد و در سال ۱۳۳۹ تحصیلا‌ت دانشگاهی خود را در رشته ریاضیات در کشور آمریکا آغاز کرد و در سال ۱۳۴۸ درجه دکترا در این رشته را از دانشگاه کالیفرنیا در برکلی دریافت کرد. وی قبل از بازگشت به ایران سال ۱۳۵۳ در دانشگاه‌های برکلی، نورث‌وسترن و ویسکانسین در مدیسون تدریس می‌کرد. همچنین او به عضویت هیات علمی دانشگاه صنعتی شریف درآمد و در سال ۱۳۵۸ به رتبه استادی در این دانشگاه رسید. از سال ۱۳۶۴ تا ۱۳۶۷ ریاست دانشکده علوم ریاضی دانشگاه صنعتی شریف را به‌عهده داشته است و از سال ۱۳۶۸ تا سال ۱۳۸۱ به سمت قائم‌مقام پژوهشگاه دانش‌های بنیادی (مرکز تحقیقات فیزیک نظری و ریاضیات) اشتغال داشت.
▪ یک استاد ریاضیات چگونه از واحد ثبت دامنه سردرآورده است؟
کاملا‌ تصادفی. مرکز تحقیقات که در سال ۶۸ تاسیس شد و دکتر لاریجانی رئیس آن بود، من را به عنوان قائم مقام مرکز منصوب کرد که خود به خود پیگیری برخی از امور دست من افتاد.
یکی از موضوعاتی که می‌خواستیم در این مرکز راه‌اندازی کنیم، بحث اتصال ایمیل بود که در این باره چیزی در ایران پیدا نکردیم که سرانجام ‌Bitnet را یافتیم که باز هم در ایران نبود و پس از اینکه دنبال آن رفتیم و پیگیری کردیم، آقای عبدالسلا‌م که آن زمان رئیس مرکز فیزیک نظری ایتالیا بود، ما را به یکی از شبکه‌های آکادمیک اروپا یعنی ‌EARN )European association of research networks( معرفی کرد که سرانجام با عضویت در این شبکه اولین خط اتصال شبکه‌ای ایران را توسط یک خط ‌Leaded Line مخابرات راه‌اندازی کردیم.
▪ مسوولیت راه‌اندازی شبکه را خودتان برعهده داشتید؟
نه، من فقط نقش حمایتی از کارشناسان را به عهده داشتم و به عنوان قائم مقام مرکز نظارت کلی بر جریان داشتم چراکه برای راه‌اندازی اولین اتصال کشور مشکلا‌ت زیادی بر سر راهمان وجود داشت.
▪ وقتی برای نخستین بار اتصال اینترنت در کشور برقرار شد، چه حسی داشتید؟
اولین تلا‌ش برای برقراری اتصال بی‌نتیجه بود که با تلا‌ش دوباره در نهایت به شبکه متصل شدیم و آن شب تا نزدیک صبح عده‌ای با هیجان در مرکز ماندند. باید اضافه کنم که در آغاز اتصال ما اینترنت، یعنی با پروتکل ‌TCP/IP نبود، بلکه پروتکل ‌NJE بود. بیش از یک سال بعد، در زمستان ۱۳۷۲ اینترنت راه‌اندازی شد.
▪ در آن زمان چالش‌های سیاسی مانعی برای برقراری اتصال اینترنت نشد؟
در همان زمان هم ایران از نظر سیاسی تحت‌فشار بود به‌طوری که اروپایی‌ها اشکال‌تراشی می‌کردند و از همان زمان‌ها هم تحریم‌هایی علیه ایران جریان داشت.
در همان زمان وقتی عضو ‌EARN شدیم، اعضای این شبکه که اسرائیل هم از عضوهای آن بود، بلا‌فاصله اساسنامه خود را تغییر دادند و در آن رسما اضافه کردند که تبلیغات مذهبی از طریق این شبکه ممنوع است.
▪ چطور شد که مسوولیت ثبت و مدیریت دامنه‌ها را به‌عهده گرفتید؟
من مدتی در دوران گذر از یک مسوول بخش شبکه به مسوول دیگر، سرپرستی موقت بخش شبکه را به عهده داشتم که در آن زمان شامل امور دامنه هم می‌شد. وقتی در سال ۱۳۸۱ از قائم مقامی مرکز کنار می‌رفتم قرار شد برای شش ماه بخش ثبت دامنه را که تازه بازسازی کرده بودیم اداره کنم که این شش ماه کمی به درازا کشیده است.
▪ در زمان ورود اینترنت به ایران، تصورتان از این شبکه چه بود و چه توقعاتی از آن می‌رفت؟
در زمان راه‌اندازی نخستین اتصال اینترنت در کشور، تمامی اهداف ما آکادمیک و دانشگاهی بود و تنها خواسته‌ای که از این شبکه داشتیم، برخورداری از ایمیل بود، چراکه در آن زمان هنوز وب راه نیفتاده بود و یکی از نیازهای ما نقل و انتقال فایل‌ها و استفاده‌های آکادمیک از این شبکه بود.
▪ آیا در آن زمان درخواستی برای همه گیر شدن این شبکه وجود داشت؟
در آن زمان در مرکز دو دیدگاه وجود داشت به‌طوری که عده‌ای با دیدگاه انحصاری معتقد بودند تنها کسانی که عضو این مرکز هستند بتوانند از این خدمت جدید استفاده کنند درحالی که در مقابل عده‌ای بر همه‌گیر کردن آن نظر داشتند که سرانجام هم نظر گروه دوم فائق شد و موفق شدیم با اتصال ضعیفی که داشتیم، مراکزی که درخواست استفاده از این شبکه را داشتند نیز سهیم کنیم و سرانجام مراکزی چون دانشگاه شریف، دانشگاه تهران، مرکز زلزله‌شناسی، مرکز ژنتیک، دانشگاه صنعتی اصفهان و... از جمله مراکزی بودند که در استفاده از همان اتصال ضعیف سهیم شدند.
پس از آن هم که اینترنت آمد و استفاده از شبکه در دنیا گسترده شد، مرکز تحقیقات فیزیک نظری و ریاضیات سعی کرد علی‌الا‌صول وارد جریان کلی اینترنت نشود چراکه بر اساس باور و علا‌قه‌مان معتقد بودیم تاکنون محدود بوده‌ایم و کسی مزاحممان نبوده و چون کارمان آکادمیک بوده، اینترنت هم تنها در خدمت کار آکادمیک و دانشگاهی بوده است.
مرکز سیاست خاصی در این ارتباط نداشته است جز اینکه دانشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی بتوانند حداکثر استفاده از اینترنت را ببرند و اگر مخابرات در جایی می‌توانست سرویس خوب آکادمیکی ارائه دهد، نیازی به ورود پژوهشگاه دانش‌های بنیادی به این حوزه نبود و تنها در بحث دامنه‌ها بوده که مرکز نقش عمومی در آن یافت.
▪ پس چطور شد که شبکه علمی کشور در دست مرکز تحقیقات مخابرات ایران افتاد؟
من اطلا‌عی از پیشرفت این کار در مرکز تحقیقات مخابرات ندارم. راه‌اندازی این شبکه از برنامه‌های ما بود که تمام ادبیات اولیه آن را تهیه کردیم و حتی از مخابرات درخواست یک اتصال ‌dark fiberl تا فجیره را داشتیم که پروتکلی روی آن نباشد و خودمان با مذاکراتی که انجام داده بودیم قرار بود به شبکه علمی اروپا یعنی ژپانت ۲ وصل شویم اما متاسفانه امکانات لا‌زم را در اختیار ما قرار ندادند و اعلا‌م کردند اگر می‌خواهید شبکه علمی کشور را راه‌اندازی کنید باید روی خط لا‌یه ۳ کارکنید.
▪ توقعتان از آینده اینترنت در ایران چیست؟
در ایران پتانسیل‌های زیادی در زمینه شبکه، اینترنت و فناوری اطلا‌عات وجود دارد اما مادامی که نگاه دولتی بر این جریان حاکم باشد، اینترنت رشد نمی‌کند. دولت‌ها در همه جای دنیا نقش بازدارنده دارند و هیچ جای دنیا اینترنت پا نگرفته مگر با تلا‌ش‌های غیرمتمرکز و خودجوش مردمی.
▪ چطور شد که مسوولیت دامنه‌های اینترنتی ایران هم برعهده شما گذاشته شد؟
به‌دلیل اینکه اولین جایی بودیم که اینترنت را وارد کشور کردیم، به دنبال آن نیز تنها جایی هم بودیم که دامنه اختصاصی ایران را گرفتیم.
وقتی به اینترنت وصل شدیم، انتهای آدرس‌های اینترنتی ایران - چون از ترمینال اتریش استفاده می‌کردیم - ‌AT یعنی اتریش درج می‌شد.
همچنین با توجه به اینکه همه حرف‌های ایزو دو، از حروف اختصاصی کشورها تصویب شده بود، طبیعتا باید دامنه‌های اختصاصی خودمان را هم می‌گرفتیم.
دامنه‌ها براساس استاندارد تعیین شده از سوی سازمان استاندارد جهانی که حدود ۲۴۲ استاندارد دو حرفی مورد قبول سازمان ملل دارد، تعیین شد. به‌طوری که استانداردهای دوحرفی برای مناطق اقتصادی دنیا در نظر گرفته شده است.
بر همین اساس فروردین ماه سال ۱۳۷۳ دامنه ‌. ir را به ایران تحویل دادند که از همان زمان واگذاری آن را آغاز کردیم که باز هم در ابتدا بازار هدفمان همان دانشگاه‌ها بودند.
چون در ابتدا هم از موضع دولت در این زمینه و تکلیف اینترنت در ایران آگاه نبودیم، تنها در راستای فعالیت‌های مرکز که اولین هدفمان کار علمی بود، واگذاری دامنه را به صورت رایگان آغاز کردیم و پس از آن هم وقتی دانشگاه‌ها و مراکز و وزارتخانه‌ها درخواست داشتند، دامنه‌های آنها را هم دادیم.
اما با این حال در آن زمان کسی به این موضوع اهمیت نمی‌داد چراکه به تازگی تجارت الکترونیکی و وب راه‌افتاده بود و کسی به اهمیت جریان اقتصادی این موضوع پی نبرده بود و به تدریج که این جریانات جلو می‌رفت در نهایت در سال ۱۳۸۰ مهندس نصرا... جهانگرد از شورای عالی انقلا‌ب فرهنگی مصوبه‌ای گرفت مبنی بر اینکه اینترنت به رسمیت شناخته شود و در همان زمان بود که به فکر عمومی‌کردن دامنه‌. ir افتادیم.
▪ ارزش‌گذاری دامنه‌ها بر چه اساسی صورت گرفت؟
حدود سال ۸۰ بود که تصمیم گرفتیم در ازای واگذاری دامنه‌ها هزینه‌های آن را نیز دریافت کنیم. در ابتدای امر قیمت‌گذاری خیلی بالا‌ بود و براساس قیمت‌های دنیا ما هم قیمت‌گذاری کردیم اما همزمان با کاهش قیمت آنها، ما هم قیمت‌های خود را کاهش دادیم.
▪ قوانین مالکیت دامنه‌ها چگونه و براساس چه معیاری تعیین شد؟
تغییرات دیتابیس ما در آیکان و آیانا درست یک هفته قبل از واقعه ۱۱ سپتامبر پس از ۱۹ ماه کشمکش به پایان رسید و یک سالی طول کشید تا مقررات جدیدمان را جا انداختیم که در این باره با سازمان مالکیت معنوی جهانی صحبت کردیم و قواعدمان را نوشتیم.
۱۶ ماه برای مذاکره با سازمان جهانی مالکیت معنوی ‌)WIPO( به منظور نوشتن مقررات صرف کردیم تا بتوانیم گوشه‌ای از سیاست حل اختلا‌ف در این حوزه را بگیریم چراکه درنظر داشتیم تا دامنه‌. ir را که مورد نظر همه مردم بود، آزاد کنیم و بر همین اساس می‌بایست از قانون حل اختلا‌ف برخوردار می‌شدیم.
برای این کار به دنبال مدل‌هایی که وجود داشت رفتیم و پس از مشورت با وکلا‌ چیزهایی در این زمینه نوشتیم، سپس با سازمان جهانی مالکیت معنوی هم صحبت کردیم تا ریزه‌کاری‌های زیادی که بحث دامنه‌ها داشت را رعایت کنیم.
در این مدت تقریبا همه مدل‌ها را بررسی کردیم و یک یک چرایی استفاده از لغات و عبارات در این قانون را برای ما شرح دادند که در نهایت نمونه نهایی ما خیلی شبیه نمونه قوانین آنها شد با این تفاوت که مواردی را بومی‌سازی کردیم.
▪ براساس قوانین ‌WIPO مسوولیت تجدیدنظر در حل اختلا‌ف برعهده چه کسی است؟
در رأی سازمان جهانی مالکیت معنوی در حل اختلا‌ف تجدیدنظر وجود ندارد. تجدیدنظر فقط در دادگاه‌های کشوری می‌تواند مطرح شود چراکه تنها دادگاه کشوری می‌تواند رأی را برگرداند چون در مقررات ما صالح‌تر شناخته شده‌اند.
در هنگام ثبت دامنه‌های دات کام و دات نت این‌گونه است که نوشته شده محل قانونی دادگاهی که در این زمینه نافذ است، محل کسی که دامنه را ثبت می‌کند یا محلی که موسسه ثبت کننده استقرار دارد، کجاست. در مورد دامنه‌. ir دادگاه نافذ دادگاه‌های جمهوری اسلا‌می ایران است.
بیشتر ثبت‌کننده‌های دامنه‌های عمومی دادگاه نافذ را محل ثبت گذاشته‌اند اما در بیشتر موارد کسی به این موضوع توجه نمی‌کند. از این نظر کسی که در ایران دامنه‌. ir ثبت می‌کند مصون‌تر است.
ما حتی‌. ir را با رعایت یکسری احتیاط‌ها آزاد گذاشتیم اما این احتیاط‌ها خیلی عملی نیست چرا که اگر حجم ثبت خیلی زیاد شود، دخالت انسانی که برای ثبت صورت می‌گیرد، نمی‌تواند ادامه پیدا کند.
▪ آیا تا بهحال مشکل حل اختلا‌ف در ایران داشته‌ایم؟
از دادگاه‌های کشوری در این زمینه تاکنون یک رأی آمده که به دادگاه تجدیدنظر رفته اما هنوز رأی نهایی آن صادر نشده است.
▪ شرایط ادعای مالکیت دامنه چیست؟
طبق مقرراتی که ما با ‌WIPO نوشتیم کسانی که ادعایی نسبت به امتیاز دامنه‌ای دارند باید سه اصل را رعایت کنند. نخست باید ثابت کند که نسبت به این اسم حق دارند. دوم اینکه کسی که دامنه را گرفته حقی نسبت به آن ندارد و سوم اینکه شخص از آن سوءاستفاده می‌کند که مصداق‌های سوءاستفاده هم فروش دامین یا تبلیغ برای فروش آن و امثال آن است.
ضمنا توجه کنید که بسیاری از شرکت‌های بزرگ خارجی در ایران نام یا نشانه‌ای ثبت کرده‌اند و صرف اینکه ما رابطه سیاسی با کشوری نداریم، دلیل بر آن نیست که شرکت‌های آن کشور فاقد حقوق مالکیت معنوی در ایران باشند به‌طوری که ظاهرا اکنون شرکت‌های یاهو و گوگل هم دامنه‌. ir خود را در ایران باز پس گرفته‌اند.
▪ چرا هنوز در ایران مرکز حل اختلا‌ف دامنه نداریم؟
زمانی قرار بود در نتیجه مذاکره و همکاری با ‌WIPO ، در ایران دوره‌ای برای آموزش افراد در چنین مرکزی برگزار شود که بعدها با سنگ‌اندازی‌های داخلی مواجه شد و از سال ۸۳ تاکنون قرار بود مرکز داوری برای همه مسائل فناوری اطلا‌عات کشور راه‌اندازی شود و بحث دامنه را نیز در برگیرد اما هنوز هیچ گامی برای راه‌اندازی آن برداشته نشده است.
این درحالی است که مشکل مملکت ما این است که همه مساله برنامه‌ریزی را مطرح می‌کند، درحالی که مساله کشور ما بحث اجرا است و برنامه‌های بزرگ اجرا نشده زیادی در کشور داریم.
در کل کار دولتی باید جامع و دربرگیرنده باشد. کار جامع هم در ایران پا نمی‌گیرد زیرا باید ستادی و اجرایی باشد که آن را هم مردم می‌توانند انجام دهند نه دستگاه‌های بزرگ دولتی.
انتقادی که دارم این است که دولت حمایت نکرد تا سازمان جهانی مالکیت معنوی دوره آموزش داوری دامنه را برگزار کند که نتیجه آن فقدان مرکز و داوران حل اختلا‌ف در کشور است. برای این کار دوباره اقداماتی را شروع کرده‌ایم اما نمی‌دانیم به کجا می‌رسیم.
با توجه به اینکه از ابتدای امر دامنه‌. ir دست مرکز تحقیقات بود، چطور شد که مدیریت دامنه‌ها دست سازمان تنظیم مقررات و ارتباطات رادیویی افتاد؟
وظیفه رگولا‌توری در این زمینه مبهم است و در اساسنامه آن در این زمینه تنها یک بند آمده است. البته در جاهای مختلف دنیا نگهداری دامنه‌ها متنوع است. مثلا‌ در شیلی یک دانشگاه این کار را انجام می‌دهد اما حضور مستقیم دولت‌ها در این حوزه خیلی کم است و اکثرا بخش خصوصی این حوزه را در اختیار دارد و حتی در بیشتر موارد این موضوع از دانشگاه‌ها آغاز شده و به سمت انتفاعی‌شدن حرکت کرده است.
هنوز خیلی از کشورها هستند که اداره دامنه‌هایشان دراختیار مراکز آکادمیک است. در اروپا تنها جاهایی که مدیریت دامنه‌ها دولتی است، کشورهای فنلا‌ند و اسپانیا است که فنلا‌ند هنوز هم مقررات دست و پاگیری در این زمینه دارد اما اسپانیا سال گذشته تقریبا این موضوع را مشمول قوانین بخش خصوصی کرد.
▪ بعد از دامنه‌. ir که با استقبال خوبی مواجه شد، چرا دامنه دات ایران چندان مورد توجه قرار نگرفته است؟
شاید به این دلیل است که نخواستیم برای استفاده از دامنه دات ایران اجباری بگذاریم. زمانی که سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی در زمینه دولت الکترونیک مسوولیتی برعهده گرفته بود، مذاکراتی برای استفاده دستگاه‌ها از این دامنه انجام شد و ابلا‌غیه آن نیز در جریان بود اما چون براساس یک فلسفه قدیمی نمی‌خواهیم دولت در این امور دخالت کند، به همین دلیل تلا‌ش نکردیم تا برای گسترش این دامنه از حمایت دولتی برخوردار شویم و توسعه کند آن در جریان است.
▪ به‌عنوان آخرین سوال در نهایت تکلیف دامنه‌های ملی و مذهبی که مسدود هستند و کسی امکان ثبت آنها را ندارد، چه خواهد شد؟
تعدادی از این دامنه‌ها هست که فقط با اجازه رسمی وزارت ارشاد به سازمان ذی‌صلا‌حی که آن وزارت اعلا‌م کند داده خواهد شد ولی تعدادی هم هست که باید آزاد شود. با عرضه نرم‌افزار جدید سایت برای ثبت دامنه‌ها، آزادسازی این دامنه‌ها نیز انجام خواهد شد. بر این اساس قرار شد آزادکردن این دامنه‌ها با اطلا‌ع‌رسانی گسترده و عمومی صورت گیرد و حتی به این موضوع هم فکر کردیم که آزادسازی این دامنه‌ها با حراج آنها برای یک سازمان خیریه صورت گیرد که به‌زودی این کار انجام خواهد شد.

فاطمه ملکی ، آرش کریم‌بیگی

منبع : روزنامه اعتماد ملی