پایگاه فرهنگی یهودیان در ایران باستان

در ایران باستان كنیسه‌ها، كانون‌های فرهنگی _ دینی یهودیان بودند.
سابقه حضور یهودیان در ایران به ۳۰۰۰ سال پیش باز‌می گردد. مهاجرت این گروه همراه برخی از انبیای قوم یهود زمینه‌ساز شكل‌گیری مراكز فرهنگی آنها در ایران شد.
یهودیان ایران پس از مسافرت‌های چند تن از انبیای خود به این سرزمین برای حفظ فرهنگ و اعتقادات مذهبی خود آموزشگاه‌هایی به وجود آوردند كه با یشیوای یبنه(گونه‌ای نشست و جلسه) در فلسطین ارتباط داشت.
كانون‌های فرهنگی _ دینی یهود در بخش‌های غربی ایران، خوزستان و میانرودان گستردگی بیش‌تری داشت؛ به طوری كه بابل پایتخت یهودیان تبعیدی و آواره شد و از قرن ۲ تا ۱۰ م. به صورت مركز فرهنگی و مذهبی یهود باقی ماند.
پس از ویران شدن اماكن مقدس یهود در شهر اورشلیم و به اسارت رفتن یهودیان توسط نبوكد ‌نصر بابلی (پادشاه بابل در ۵۳۸ ق.م) سپاهیان ایران به سرداری كوروش هخامنشی، یهودیان و دیگر اسیران بابلی را آزاد ساختند. با این كه گروه كثیری از یهودیان به بیت‌المقدس بازگشتند، عده‌ای اقامت در بابل و ایران را پذیرفتند و از آن زمان جامعه ایران با اقلیت مذهبی _ قومی یهود آشنا شد.
با این كه تغییر و تبدیل مذهب در ایران میان زردشتیان و یهودیان رخ می‌داد، اما تا زمانی كه جنگ‌های ایران و روم جلوه‌های مذهبی زردشتی و مسیحی پیدا نكرد، یهودیت در ایران چندان مورد توجه قرار نگرفته بود. كنیسه‌ها، درس‌گاه‌ها و محله‌های یهودی‌نشین در امنیت نسبی بودند و غالب سخت‌گیری‌ها جنبه سیاسی داشت.
پس از ریاست دو تن از روحانیان مشهور یهودی به نام شِمای و هیلل بر جماعت یهود، روحانی دیگری به نام یوحنان بن زكای كه شاگرد هیلل بود، به دنبال سخت‌گیری‌های رومیان در قرن اول میلادی از اورشلیم به ینبه در ساحل مدیترانه كه تاكستان وسیعی داشت، گریخت و در آنجا آموزشگاهی (مِدراش یا مدرسه) برپا كرد.
در آموزشگاه‌های ایرانی نظیر جندی‌شاپور، دانشمندان یهودی نیز تدریس می‌كردند و تعدادی محصلان یهودی نیز در دسته‌های پزشكی و علوم طبیعی آموزش می‌گرفتند. در آموزشگاه‌های یهودیان نیز رشته‌های پزشكی، نجوم و شیمی توسط استادان ایرانی تدریس می‌شد.
● مهم‌ترین یشیواهای یهودیان در ایران:
درباره بسیاری از یشیواها و چگونگی ساخت آنها كه به مرور در ایران باستان شكل گرفتند؛ به ویژه در مناطق خوارزم، مازندران، دماوند، اصفهان و دیگر شهرهای یهودی‌نشین آگاهی دقیق وجود ندارد. در مورد منطقه غربی ایران (خوزستان و میان‌رودان) پژوهش‌هایی انجام شده و از چندین آموزشگاه یاد شده از جمله:
یشیوای شهر سورا در ۲۹۱ م. تاسیس شد و تا ۸ قرن تداوم داشت.
یشیوای شهر فارس (نزدیك سورا) آموزشگاه كوچكی بود كه به ریاست پاپا بَرحنان تا سال ۳۷۵ م. تداوم داشته است.
یشیوای پومبریتا آموزشگاه بسیار معتبری كه در حدود ۱۲۰۰ محصل در آن درس می‌خواند.
یشیوای ماهوزا در كنار دجله این یشیوا و یشیوای پومبریتا با هم رقابت داشتند و همین امر موجب رشد فرهنگی آنها شده بود.
یشیوای فیروزشاپور، آموزشگاهی بود كه یهودیان پس از سختگیری‌های هرمز چهارم پادشاه ساسانی ۵۷۹ _ ۵۸۹ م. در مورد آنان و مسیحیان در شهر مزبور كه زیر نظر حاكمان عرب زبان بودند تاسیس كردند و از چند شهر دیگر روانه آن جا شدند.
● سازمان‌ها و برنامه‌های آموزشی
یشیوای موجود در ایران كاملا متعلق به پیروان یهود بود و از لحاظ دولتی هیچ‌گونه كمكی دریافت نمی‌كرد، فقط گاهی حمایت حكومت را خواستار بود. محصلان یشیوا كه از مزایای تحصیلی برخوردار بودند، مقدمات مذهب و زبان عبری را از پیش فرا گرفته بودند و برای تكمیل و رسیدن به مرحله عالی به این آموزشگاه‌ها می‌آمدند. در یشیواها گاه خوابگاه وجود داشت و محصلان در آنجا می‌خوابیدند و گاه در خانه‌های بیرون از یشیوا زندگی می‌كردند و به هیچ وجه سخت‌گیری‌هایی كه در آموزشگاه‌های مسیحی وجود داشت، در یشیواها دیده نمی‌شد. حتی محصلان می‌توانستند ازدواج كنند. آنان در مدرسه چند ساعت درس می‌خواندند و طبق مقررات بقیه روز به كارهای زراعتی و مشاغل مشروع دیگر می‌پرداختند.
در تحصیل و كار آداب و رسوم مذهبی را رعایت می‌كردند و می‌كوشیدند متین و موقر باشند. در یشیوا جای خاص داشتند. تكنیك‌های شفاهی و كتبی آموزشگاه را می‌بایست به استادان و رئیس یشیوا (رش یشیوا) و كاركنان آموزشگاه و كنیسه احترام می‌گذاشتند. هر یشیوایی دارای یك رئیس بود كه از طرف علمای بزرگ یهود انتخاب می‌شد و گاه رقابت‌هایی را به وجود می‌آورد. چند استاد در زمینه‌های گوناگون تدریس می‌كردند اگر شاگردان زیاد بودند، هر استاد یك دستیار داشت كه همزمان درس استاد را اعاده می‌كرد و اگر جمعیت زیادتر بود، تعداد دستیاران (مانند معید در مدارس اسلامی) زیادتر می‌شد.
رئیس یشیوا صبح‌ها و عصرها درس می‌داد و یشیوا را اداره می‌كرد. اهمیت یشیواها از لحاظ علمی و سازمان‌دهی به شخصیت رئیسان و مدیران آنها ارتباط داشت و در برخی یشیواها، گاهی امور قضایی نیز حل و فصل می‌شد. یشیواها گاه مركزیت روحانی و معنویت (علاوه بر مسائل دستوری و فقهی) هم داشتند و در مورد آموزش مدرسه‌های دیگر (متعلق به كودكان و نوجوانان) نیز صاحب‌نظر می‌شدند و گاه رَنبوت (روحانیت) یهود در آنجا به وجود می‌آمد. درس‌های یشیوا با اصول دینی و نیازهای مذهبی ارتباط داشت. یشیوا در سراسر دوره ساسانیان به حیات خود ادامه دادند و بعدها در دوره‌ خلافت حضرت علی(ع) مرحله جدیدی در تحولات فرهنگی آموزشگاه‌های یهود پیش آمد.

شیرین احمدی

منبع : موسسه گفتگوی ادیان