فهرست‌نویسی صفحات وب

درعصر حاضر که دوره پیشرفت سرسام آور فناوری بالاخص فناوری های اطلاعاتی و ارتباطی است، کمتر حرفه ای را می بینیم که فناوری رنگ تازه ای به آن نداده و یا در آن تغییر و تحول ایجاد نکرده باشد. علوم کتابداری و اطلاع رسانی نیز همپای دیگر علوم نه تنها از این پیشرفت ها مصون نمانده است، بلکه خود نیز به عنوان یکی از تجلی گاههای عمده فناوری های جدید اطلاعاتی و ارتباطی از جمله اینترنت می باشد.
در اولین سالهای ظهور اینترنت در کتابخانه ها به هیچ وجه گمان این همه تاثیرات عمیق این فناوری جدید بر کارکردهای کتابخانه نمی رفت. امروزه کتابداران با چالش های جدیدی در حرفه خود روبرو هستند، از جمله حوزه فهرستنویسی و سازماندهی از اینترنت بسیار تاثیر پذیرفته است و از آنجایی که خود اینترنت نیز به عنوان یک محمل اطلاعاتی جدید و از طرفی دیگر حجم روزافزون منابع اطلاعاتی موجود در اینترنت در حال افزایش است، باعث شده که کتابداران را در پی یافتن راههای بهتر و مطمئن تر جهت کسب اطلاعات دقیق تر، مفید تر و سریع تر از این محیط جدید، به تلاش و تکاپو وادارد.
آنچه در دهه های گذشته ذهن کتابداران را به خود مشغول داشته است، بحث آینده سازماندهی و تغییر قالب منابع اطلاعاتی و چگونگی سازماندهی، دسترسی و اشاعه این نوع منابع بوده است. کتابداران با توجه به ضعف اینترنت در سازماندهی منابع اطلاعاتی در تلاش هستند که روش های مناسبی را ذخیره سازی و بازیابی بهتر و مناسب تر اطلاعات به کار گیرند.
یكی از اهداف جامعه پیشرفته در علوم و فنون، ایجاد توازن مطلوب بین دانش تولید شده و اطلاعات تولید شده است. امروزه رسیدن به این هدف نگرانی زیادی را بوجود آورده است. لیكلیدر(۱۹۹۶) در این باره سه راه حل پیشنهاد كرده است:
۱- كاهش شدید میزان انتشارات.
۲- بهینه سازی طرق بازیابی و انتخاب مدرك متناسب با نیازها.
۳- ارتقای راههای آماده سازی محتوای اطلاعاتی مدرك.
مورد اول قابل قبول نیست. در مورد گزینه دوم لیكلیدر می كوشد تا میزان برخورد استفاده كنندگان و مجموعه اطلاعاتی را از طریق توصیه روشهای پیشرفته فكری و ماشینی جهت انتخاب مدارك مناسب با نیازها تقلیل دهد. پیشنهاد سوم وی به مراتب برتر از مورد دوم بوده و شامل روشهای پیشرفته فكری و ماشینی جهت آماده سازی اطلاعات موجود در مدرك است. در این مرحله است كه سازماندهی اطلاعات می تواند تا حد زیادی راهگشای مشكلات باشد.
سازماندهی منابع دانش یكی از اركان اساسی علم كتابداری است و پیشینه آن به قدمت خود انسان و تاریخ علم است، چرا كه بدون استفاده از یك روش متناسب علمی و منطقی و نظم عالی نمی توان به راحتی به منابع اصلاعاتی دسترسی پیدا كرد. هدف عمده و اساسی فهرستنویسی، سازمان دادن به مجموعه مواد و منابع كتابخانه است تا از این طریق بتوان كتاب مورد نیاز را از مجموعه موجود، سریع تر بازیابی كرد.
همان طور كه از این تعریف می توان استنباط كرد، هدف عمده فهرستنویسی نظم و سازمان دادن به مجموعه مواد و منابع است و تفاوتی ندارد كه این مواد و منابع به چه فرمت و محملی باشند. سازمان دادن به منابع چه چاپی و چه الكترونیكی از مهمترین وظایف و كاركردهای علوم كتابداری و اطلاع رسانی است.
به طور كلی كاركردهایی كه از فهرست و فهرستنویسی انتظار می رود به شرح زیر است:
۱- كاربران را از وجود انواع مواد و منابع آگاه می كند(شناسایی)
۲- در انتخاب دقیق منابع و جستجوی منابع مناسب به كاربران كمك می كند. به كمك تمام اطلاعات موجود در فهرست، كاربران می توانند به اطلاعات مورد نظر از طریق نقاط دسترسی گوناگون دست یابند.(گزینش و دسترسی)
۳- با استفاده از كدها و استانداردها، امكان بازیابی و ذخیره یكپارچه اطلاعات برای همگان فراهم می شود.(بازیابی)
به طور دقیق تر هدف فهرستنویسی، تهیه شناسه برای مجموعه منابع كتابخانه ( اعم از كتاب و دیگر اشكال منابع ) بر اساس نیاز مراجعه كنندگان است و موجب شناسایی بهتر و كامل تر اثر می گردد. روند فهرستنویسی در نقش پالایه ای برای زدودن اطلاعات زائد عمل می كند. وظیفه فهرستنویسی، جدا نمودن اطلاعات شاخصی است كه بدان وسیله یك اثر شناسایی و بازیابی می شود.
این نیاز چه در محیط های چاپی و چه در محیط وب و اینترنت بسیار ملموس است و با توجه به اینكه سازماندهی منابع دانش و اطلاعات از وظایف اولیه و بنیادین كتابداران می باشد، لذا شایسته است تا فهرستنویسان و كتابداران در جهت سازماندهی محمل های جدید اطلاعاتی كه روز به روز در حال افزایش است، نهایت كوشش و دقت را به عمل آورند.
سازماندهی اطلاعات از اركان اساسی محیط علمی به شمار می آید، چرا كه بدون وجود نظم و ترتیب، دستیابی به منابع اطلاعاتی با هزینه زمانی و اقتصادی گزافی صورت می گیرد. در طول تاریخ كتابداری محیط ها و دوره های متفاوتی را شاهد بوده ایم كه در هر یك برای دستیابی به اطلاعات، سازماندهی اطلاعات وجود داشته است و پیوسته سیر تكاملی خود را ادامه می دهد.
یكی از مهمترین تحولات نیمه دوم قرن بیستم، ظهور و گسترش پدیده اینترنت است كه تاثیرات شگرفی بر كتابداری و سازماندهی داشته است.
این تاثیرات تقریبا دوجانبه بوده است، از سویی اینترنت خود امكانات و تسهیلات زیادی جهت سازماندهی اطلاعات فراروی كتابداران می گذارد و از طرفی خود نیز تحت تاثیر روشهای سازماندهی مرسوم در كتابداری قرار می گیرد.
اینترنت به منزله پدیده ای اطلاعاتی مداوم در حال تغییر و توسعه است. این شبكه كه از آن به شبكه شبكه ها نیز تعبیر می شود، حرفه كتابداری را با حجم عظیمی از اطلاعات الكترونیكی مواجه ساخته است و در نتیجه بر آن نیز اثر گذاشته است. اطلاعات موجود در این شبكه از بهترین ابزارهای بهبود كیفیت كار كتابخانه ها محسوب می شود. این پهنه عظیم اطلاعات خود با مشكلی بزرگ تر به نام سازماندهی اینترنت روبرو است، كه در صورت عدم سازماندهی نمی توان كارآیی مفیدی را از آن انتظار داشت.
● اهداف و كاركردهای اینترنت را می توان به صورت زیر بیان كرد:
۱- تولید اطلاعات: اینترنت یكی از نوین ترین ابزارهای توسعه و پیشرفت علوم است و در سایه وجود آن، علوم جدیدی متولد شدند و بر غنای علوم دیگر نظیر ارتباطات و اطلاع رسانی و علوم رایانه افزوده شده و خود نیز وسیله ای در جهت تولید اطلاعات شد.
۲- سازماندهی اطلاعات: این مهم به خوبی و به صورت یكپارچه رعایت نشده است و هر سایت و موتور كاوش دارای الگوریتم خاص خود است. بعلاوه وجود میلیون ها سایت نیاز فراوانی به سازماندهی دارند تا جستجو و بازیابی در اینترنت را با اهداف كتابداری و اطلاع رسانی تطبیق دهند.
۳- اشاعه اطلاعات: اینترنت به عنوان یك رسانه ارتباطی و محمل اطلاعاتی جدید كار اشاعه اطلاعات را به طور همه گیر و جهانی برعهده دارد.
● علاوه بر این، جستجو و بازیابی اطلاعات در اینترنت دارای مشكلات خاص خود است. این مشكلات از چهار عامل مهم ناشی می شوند:
۱- عدم كنترل بر نوع و سطح حجم عظیم اطلاعات وارده.
۲- عدم ثبات در سایت ها و صفحات و مدارات الكترونیكی.
۳- عدم استفاده از روشها و راهبردهای مرسوم برای سازماندهی اطلاعات.
۴- گوناگونی موتورهای جستجو از نظر مكانیسم های نمایه سازی، جستجو و بازیابی اطلاعات.
یكی از راهكارهای جلوگیری از مشكلات پدید آمده در زمینه جستجو و بازیابی اطلاعات در اینترنت، استفاده از تجربیات فراوانی است كه كتابداران و اطلاع رسانان سالهاست در زمینه سازماندهی دانش ( فهرستنویسی، نمایه سازی و رده بندی ) به كار می گیرند. تولید كنندگان اطلاعات، طراحان صفحات و موتورهای كاوش می توانند با بهره گیری از شیوه های سازماندهی اطلاعات كه توسط كتابداران به كار گرفته شده، راهبردی سازنده در دسترسی به اطلاعات از طریق اینترنت ارائه كنند.
● چرا باید اینترنت را فهرستنویسی كنیم؟
اینترنت همچون یك مغازه سمساری است كه همه چیز در آن یافت می شود و فهرستی برای آن وجود ندارد. یك فرد بی تجربه می تواند ساعت های مدیدی غرق در جستجوی بی فایده اینترنت شود. حتی جستجوهایی كه با منطق كافی شروع شوند ممكن است در فضای نامتناهی شبكه گم شوند.طی سالیان دراز تلاش می شده است تا راهی پیدا شود كه نوعی كنترل بر اطلاعات موجود در اینترنت اعمال شود، لكن، هنوز كسی نمی تواند بگوید كه اینترنت بسامان شده است. تغئیرات در اینترنت آنقدر سریع و زیاد است كه كوششهای آغاز شده برای سازماندهی اطلاعات موجود در اینترنت پس از چند ماه ناروزآمد می شوند. به همین دلیل تعدادی از متخصصین یك سال وب را ۶ تا ۹ هفته می دانند. به عبارت دیگر، تغئیراتی كه طی سال در جامعه رخ می دهد، طی ۶ تا ۹ هفته در جامعه اینترنتی اتفاق می افتد. به دلیل تغئیرات سریع، سازماندهی در اینترنت چالشی قابل توجه است.
بر طبق آمار تا نیمه دوم سال ۲۰۰۰ بیش از ۱/۲ میلیارد صفحه اطلاعات، بدون تكرار و قابل دسترسی بر روی وب موجود بوده و نرخ رشد انفجاری صفحات وب ۷ میلیون صفحه در روز تخمین زده شد. بازیابی اطلاعات مناسب در میان چنین حجم عظیمی از اطلاعات، بدون سازماندهی اطلاعات وب، شدیدا به مخاطره می افتد.
● اگر كتابداران بخواهند از مخاطرات شبكه در امان باشند برداشتن سه گام ضروری است:
۱- باید راههای مشخص برای دسترسی وجود داشته باشد كه امكان اشتباه كردن و از دست دادن زمان را كاهش دهد.
۲- باید دانش كافی در حوزه های مورد علاقه فردی كه به جستجو می پردازد وجود داشته باشد.
۳- باید نسبت به افزوده ها و روش های جدید جستجو در اینترنت هوشیاری مستمر وجود داشته باشد.
شیوه های كنونی نمایه سازی اطلاعات كه اساس كار موتورهای كاوش اینترنت قرار گرفته است، نیازهای كاربران این پدیده رو به گسترش را به طور كامل برآورده نمی كند. نمایه سازی اساس كار موتورهای جستجو در رتبه بندی و تركیب منطقی واژه ها برای بازیابی اطلاعات در اینترنت را تشكیل می دهد كه در هر موتور، این وظیفه بر عهده بخشی به نام عنكبوت وب یا خزنده وب است كه مدام كار مرور و بازدید از سایت ها را برعهده دارد و آنها را به موتور جستجو انتقال می دهد كه حاصل آن بازیابی موتور كاوش است كه نمایش داده می شود.
● آرلن جی. تیلور و پاتریك كلمسون در تحقیق كه در سال ۱۹۹۵ انجام دادند، ضعف های موتورهای كاوش را به این صورت بیان كردند:
۱- در یك مجموعه از یافته های بازیابی شده، مدخل های تكراری فراوانی مشاهده می شود.
۲- نتایج غیر قابل پیش بینی هستند.
۳- نتایج گاهی اوقات گمراه كننده هستند. ممكن است جستجویی در یك موتور كاوش نتیجه ای نداشته باشد، ولی در موتور دیگر دارای یافته های فراوان باشد.
۴- موتورهای كاوش محتویات پایگاههای اطلاعاتی خودشان را نشان نمی دهند و از معیارهایی كه برای گنجاندن یك مدرك در فایل هایشان دارند حتی شرحی ارائه نمی كنند.
۵- كنترل واژگانی وجود ندارد و قواعد نقطه گذاری و بزرگ نویسی نیز استاندارد نیست.
۶- بدون بررسی عملی هر عنصر، اغلب نمی توان میزان ربط و رابطه ها را تحلیل كرد، یعنی اطلاعات كافی در مدخل نمایه موجود نیست تا فرد بتواند دست به انتخاب مناسب بزند.
۷- اغلب جستجو ها كم ربط یا نامرتبط هستند.
۸- عدم بازیابی بسیاری از منابع ارزشمند به علت قرار گرفتن در وب پنهان.
در حالی كه منابع اینترنت به صورت یكپارچه سازماندهی نشده اند، تنها مسیر ممكن برای بازیابی اطلاعات مطلوب همین موتورهای كاوش هستند. ماندل و ولون رابطه بین اصول دسترسی كتابشناختی چارلز امی كاتر را با منابع اینترنتی مورد بررسی قرار دادند. آنها به بررسی ارزش و اهمیتی پرداختند كه جمع آوری اسامی مولفان، تعئین نقش مولفان، كنار هم گذاشتن آثار و نسخه ها و تهیه دسترسی موضوعی به منابع وب از طریق رده بندی و واژگان كنترل شده، در بازیابی دارد.
ودوارد با دلیل اثبات می كند كه در حال حاضر اینترنت در وضعیت هرج و مرج مانندی از نظر سازماندهی و دسترسی قرار دارد و جستجویی كه معمولا فقط با موتورهای جستجوی كلید واژه ای انجام می شود، متناسب با نیازهای بیشتر استفاده كنندگان نمی باشد.
ایده نسبتا مشابه دیگری نیز توسط داد بیان گردیده است. وی معتقد است كه انفجار اینترنت و وب جهان گستر باعث افزایش تلاش های نیمه حرفه ای به منظور تهیه انواع دستیابی موضوعی به منابع اینترنت از طریق راهنمای سلسله مراتبی در موتورهای جستجوی وب، مانند یاهو شده است.
این رویكردهای سلسله مراتبی برای دسترسی موضوعی بر مبنای ابزارهای آزمایش شده و قابل پذیرشی مانند رده بندی دهدهی دیدیی، فهرست سرعنوانهای موضوعی كتابخانه كنگره و جز آن نیست و بنابر این نتایج بدست آمده از هر موتور جستجو با دیگر موتورهای جستجو متفاوت است. این مساله توسط داد كه ساختار و اصول فهرستهای سلسله مراتبی گوناگون را بررسی می كرد، مشاهده گردید و آنها را با طرحهای رده بندی دهدهی دیدیی و كتابخانه كنگره و فهرست سرعنوانهای موضوعی كنگره مقایسه نمود.نیكلسون و دیگران طرح تحقیقاتی CATRIONA كه هدفش تحقیق و بررسی نیازمندیهای فنی، سازمانی و مالی جهت توسعه نرم افزارهای كاربردی و روشهایی برای فهرست نویسی و رده بندی و بازیابی مدارك و دیگر منابع اینترنتی بود را گزارش می دهد.
مشكلات جستجو و بازیابی و راهكارهای كنونی موتورهای كاوش در ذخیره و بازیابی اطلاعات پاسخگوی كاربران نیست و در اینجاست كه تواناییهای متخصصان كتابداری و اطلاع رسانی كه حاصل سیر تكامل اصول و قواعد سازماندهی در طول چندین قرن است، می تواند راهگشای این مشكل باشد و ایجاد روش های كاربر گرا چه در پایگاههای اطلاعاتی دستی و چه در پایگاههای اطلاعاتی رایانه ای كه حاصل تلاش كتابداران بوده است، گواه این مدعاست.
فهرست كتابخانه ها دیگر تنها سیاهه ای از منابعی كه به طور فیزیكی در كتابخانه ما دسترس پذیر باشند نیست، بلكه فهرست كمك می كند تا منابع مفید در هر كجا كه باشند، بازیابی شوند. فهرستنویسی منابع اینترنتی هم بر این هدف استوار است.
● ضرورت هایی كه در فهرستنویسی منابع اینترنتی دخیل‌اند عبارتند از:
۱- وجود مسائل و مشكلات جستجو و بازیابی اطلاعات در اینترنت از طریق موتورهای كاوش كه علاوه بر اتلاف وقت زیاد، علاقه مندان را از دستیابی به منابع مفید محروم می كند.
۲- توانایی ها و مزایای فهرست های كتابخانه ای در سازماندهی اطلاعات و حل مشكلات جستجو و بازیابی اطلاعات.
۳- امكان فراهم آوری دسترسی به منابع ارزشمندی كه به طور روزافزون به اینترنت افزوده می شود و كتابخانه ها هزینه كمی برای تهیه آن می پردازند.
۴- ایجاد و گسترش كتابخانه های دیجیتالی كه نیاز به سازماندهی و ایجاد راهكارهای مناسب بازیابی منابع اینترنتی هم یكی از ملزومات آن خواهد بود.
با ایجاد موتورهای جستجو توسط متخصصان كامپیوتر، این تصور ایجاد شد كه مساله بازیابی اطلاعات حل شده است. اما موتورهای جستجو فقط به نمایه سازی اینترنت پرداختند و مساله سازماندهی اطلاعات به بوته فراموشی سپرده شد. پس از مدت كوتاهی همگان متوجه شدند كه موتورهای جستجو نمی توانند نیازهای بازیابی را به خوبی پوشش دهند و بازیابی موارد غیر مرتبط یا دارای ارتباط كم باعث هدر رفتن وقت استفاده كنندگان می شود و سرعتی كه اینترنت و تكنولوژی اطلاعات فراهم می كند از این طریق مستهلك می گردد. به این ترتیب با وجودی كه كاربران می توانند با كمترین اطلاعات ممكن اقدام به بازیابی نمایند، گستردگی موارد بازیابی شده عملا باعث خنثی شدن این قابلیت می گردد.
كمتر موتور جستجویی در اینترنت را می توان یافت كه بر اساس اصول سازماندهی و نمایه سازی كه حداقل در طول سده اخیر در كتابخانه ها و مراكز اطلاع رسانی مورد استفاده هستند، طراحی شده باشند. به جای فهرستنویسان، كار سازماندهی اطلاعات در اینترنت بر عهده موتورهای جست و جو است كه هریك به شیوه ای متفاوت و بدون استفاده از رویكردهای كتابدارانه به شناسایی و نمایه سازی منابع اطلاعاتی می پردازند.
با توجه به تجربیات كتابخانه ها بهترین راه حل برای این مساله را می توان سازماندهی مواد در اینترنت دانست و مجددا با توجه به همین تجربیات بهترین روش یعنی تقسیم بندی موضوعی را انتخاب كرد.
نكات گفته شده این واقعیت را نشان می دهد كه نیاز به یك نظام فهرست گونه در اینترنت اجتناب ناپذیر است. از آنجا كه این فهرست باید حاوی محتویات تمامی سایت های موجود باشد می توان از آن به عنوان فهرستگان اینترنت نام برد. برای تحقق این فهرستگان لازم است راهكارهایی جهت یكدست ساختن اطلاعات كتابشناختی منابع موجود ارائه گردد.
● چه کسی اینترنت را فهرستنویسی می کند؟
اینترنت در فهرست های رایانه ای محلی سراسری کشور و جهان فهرست می شود. پروژه او.سی.ال.سی برای فهرستنویسی اینترنت در سال ۱۹۹۱ با ۳۱ فهرستنویس داوطلب برای فهرست کردن یک نمونه آغاز شد. یافته های کلیدی این پروژه عبارت بودند از:
□ منبع توصیف شده روش مطلوبی به نظر می رسید.
□ با وجود آشنایی با فهرستنویسی فایل های رایانه ای، استفاده از اطلاعات آموزشی درباره فهرستنویس منابع اینترنتی مجاز بود.
در واکنش به این یافته ها، فهرستنویسی منابع اینترنتی: دستنامه و راههای عملی توسط نانسی اولسون منتشر شد و فیلد ۸۵۶ یو.اس.مارک ابداع و پیشنهاد و فهرست اینترکت آغاز شد. جول بیان می کند:
" فهرست اینترکت وحدت رویه جستجو در فهرست و مجموعه عملکردهای متداول آن یعنی جستجوی کلیدواژه ای و عبارتی، جستجو در نمایه منتخب و عملکردهای بولی با دسترسی مستقیم به منابع اینترنتی را نشان می دهد. سطح اولیه دسترسی به امکان جستجو که مورد انتظار کاربر برای بازیابی یک کتاب معمولی بود، به مجموعه ای از منابع اینترنتی گسترش یافته بود. به زودی فروشندگان سیستم های کتابخانه ای به اصلاح تولیدات خود پرداختند تا از قابلیت ارتباطی فیلد ۸۵۶ بهره مند گردند و فهرست های رایانه ای مبتنی بر وب متولد شدند."
دومین طرح فهرستنویسی اینترنت از سوی او.سی.ال.سی در سال ۱۹۹۴ با ۲۳۱ عضو از انواع کتابخانه ها و ۴۷۰۰ منبع اینترنتی آغاز به کار کرد. پیمایشی که در سال ۱۹۹۶ انجام گرفت نشان داد که اعضای این پروژه احساس می کردند که پروژه، بسیار موفق است و اکثر آنها برای افزایش میزان فهرستنویسی منابع اینترنتی برنامه ریزی کرده اند. تا سال ۱۹۹۸ که مقاله جول نوشته شد، ۵۰۰۰ کتابخانه عضو او.سی.ال.سی با مجموع بیش از ۳۳۰۰۰۰ منبع، بیش از ۱۸۰۰۰ منبع اینترنتی را فهرستنویسی کرده بودند.
با وجود موفقیت پروژه اینترکت مشکلاتی در رابطه با فهرستنویسی سایت های وب وجود دارد، زیرا آنها با آنچه تاکنون فهرست کرده ایم تفاوت دارند.
‌● برخی مشکلات در زمینه فهرستنویسی منابع اینترنتی:
۱- دشواری بیش از حد و حتی عدم قابلیت بررسی فیزیکی و تورق در منابع اینترنتی یکی از مشکلاتی است که همواره فهرستنویسان را می آزارد و آنها را در زمینه فهرستنویسی کامل و شناسایی آن به دیگران با معضلات عدیده ای روبرو می کند.
۲- عدم ثبات در محیط اینترنتی: محیط شبکه اینترنت، به دلیل اینکه دارای قابلیت بالایی در حک و اصلاح منابع و حتی تغئیر کلی آن دارد، باعث شده است که نتوان یک ویژگی ثابت برای منابع اینترنتی در طول زمان تعیین کرد و در نتیجه باعث می شود که پایگاههای کتابشناختی مدام در حال تغییر باشند که اگر چنین شود طبق پیش بینی بانرجی در نتیجه یادداشت ها و نقاط دسترسی اضافی که به علت تغییرات در منابع اینترنتی رخ می دهد، پیشینه های پایگاه بسیار طولانی شده و مختصر و مفید بودن خود را از دست می دهند.
۳- حذف منابع اینترنتی: هیچ نظمی در ورود اطلاعات و منابع به اینترنت وجود ندارد و منابع اینترنتی ممکن است به علت مشکلات چندی که بر عرضه کنندگان این منابع پیش می آید، کلا فعالیت آنها در عرصه اینترنت راکد شود و در نتیجه فهرستنویسی منابع اینترنتی گوناگون با فرض این احتمال در آینده مشکلاتی از قبیل عدم بازیابی را در پی خواهد داشت.
۴- فهرستنویسی بنیادی، نیاز اصلی منابع اینترنتی: اینترنت خود دنیایی است که هرچه بدان وارد می شود باید دارای شناسنامه ای باشد که این همان فهرستنویسی بنیادی برای منابع اینترنتی است، اما آیا براستی امکان فهرستنویسی بنیادی برای همه منابع اینترنتی وجود دارد؟ مطمئنا جواب منفی است و به طور قطع نمی توان همگی آنها را فهرستنویسی بنیادی نمود.
اما نکته ای که حائز اهمیت است این است که اگر برای غلبه بر مشکلات فهرستنویسی اینترنتی به خصوص از سوی کتابداران تصمیمی اتخاذ نشود، نتیجه آن بازیابی زیاد و نامربوط اطلاعات در اینترنت خواهد بود چرا که روند افزایش منابع اینترنتی خیره کننده است و همه چیز را می توان در آن به صورت درهم و برهم پیدا نمود.
● چرا فهرستنویسی سایت های وب دشوار است؟
فهرستنویسان در توصیف عناصری که می توانند لمس کنند و در دست بگیرند توانا هستند. آنها می توانند اشیا را بیینند و ملاحظه کنند که چه قسمت هایی از آن با قسمت دیگر مرتبط است. این در یک محیط پیوسته کار ساده ای نیست و تغئیر مداوم و محیط رو به رشد اینترنت مساله توصیف را پیچیده تر می کند. هاوکینز تفاوت ها و دشواری های فهرستنویسی پیایندهای الکترونیکی را به شرح زیر بیان می کند:
۱- اگر شماره های پیشین بدون شماره گذاری به آرشیو منتقل شده باشد، یافتن شماره اول به عنوان ماخذ توصیف دشوار است.
۲- بسیاری از پیایندها فاقد فهرست مندرجات هستند.
۳- سهولت روزآمدسازی به ناشران اجازه می دهد تغئیراتی را حتی در عنوان شماره های منتشر شده پیشین انجام دهند.
۴- غالبا تفاوت هایی بین نگارش های چاپی و پیوسته وجود دارد.
۵- نگارش های اسکی و اچ تی ام ال از نسخه های کد استاندارد آمریکایی برای تبادل اطلاعات و زبان نشانه گذاری فرامتن در یک شماره واحد ممکن است عناوین نسبتا متفاوتی داشته باشند.
برخی سایت های وب امکان دسترسی به دو یا چند ادواری را که مرتبط با هم به نظر می رسند، از جمله نگارش هایی را که به زبان های متفاوتی هستند فراهم می کنند. بانرجی با بیان اینکه نحوه سازماندهی یک سایت را طریقی که کاربر از آن استفاده می کند، تعیین می نماید، به تشریح مشکلات فهرستنویسان در توصیف سایت های وب پرداخته است:
" اسناد چاپی را می توان به مثابه یک کل یکپارچه در نظر گرفت زیرا شکل فیزیکی اثر ارتباط بین اجزای سند ( مانند صفحات، بخش ها و غیره ) را تعیین می کند در محیط فرامتنی که کاربر می تواند اسناد را در بهترین توالی متناسب با نیازهایش مطالعه کند، تشخیص چیزی که وارد می شود، بسیار دشوار است. روابط بین فایل ها به روشی که کاربر مدرک را می خواند و قالب بندی اسناد دیجیتالی تا حد زیادی به اولویت بندی خاص او وابسته است."
ما قادر نیستیم منابع اینترنتی را در دست بگیریم و رابطه منظمی میان صفحات آن مشاهده کنیم، یا شماره صفحات را بدانیم، یا اندازه آن را بر اساس سانتیمتر تعیین کنیم. بر خلاف انتشارات چاپی، یک منبع منتشر شده پیوسته ممکن است هر روز تغییر کند. بانرجی باز هم درباره عدم ثبات سایت های وب می گوید:
" تعیین ویژگی های آثار رقومی دارای ثبات به نظر نمی رسد زیرا این آثار به سادگی قابل اصلاح هستند. عنوان، محتوی، محل استقرار، نویسنده یا اطلاعات مرتبط با یک مدرک الکترونیکی ممکن است مکررا تغییر کند. اگر فهرستنویسان بخواهند یادداشت ها و نقاط دستیابی مربوط به هر عنصری را که تغیر می کند اضافه کنند، نتیجه احتمالی افزایش انفجار گونه تعداد رکوردها و یا رکوردهای بسیار طولانی در پایگاه است."
سایت های وب نه تنها غالبا تغییر می کنند، بلکه جابجا و حتی گاهی ناپدید می شوند. جول به مشکلات موجود در فهرستنویسی هدف های سیال می پردازد:
" کتابخانه ها با انتخاب، فهرستنویسی و ادغام یافته ها در فهرست های رایانه ای محلی، بر ارزش منابع فهرست های اینترنتی می افزایند. اما باز هم پرسش مربوط به بی ثباتی و گذرا بودن این منابع همچنان بی جواب می گذارد."
کدام کاربر اینترنت است که با پیغام فایل پیدا نشده مواجه نشده باشد؟ این پیغام خطای تکراری علاوه بر بسیاری نکات، بیانگر این واقعیت است که منبعی که زمانی با یک مکان یاب منابع جهانی ( یو.آر.ال ) شناسایی شده بود، اکنون ناپدید شده یا به موجودیت آن خاتمه داده شده است.
استفاده از فیلد ۸۵۶ در فهرست های رایانه ای، روشی جدید و حیرت انگیز برای مرتبط کردن فهرست محلی با اینترنت است اما دیریت مکان یاب یو.آر.ال هایی که دائما در حال تغییر هستند، کار دشواری است. جول بیان می کند که این مساله چگونه پروژه فهرست اینترنتی او.سی.ال.سی را تحت تاثیر قرار داده است: " یو.آر.ال ها محل هایی را که دارای نشانی خاص هستند نشان می دهند و رمز گذاری آنها در قالب رکوردهای کتابشناختی که قرار است در یک سیستم توزیع شده قرار بگیرند، مشکل آفرین است.
برخی آن را کابوس نگهداری برای فهرستنویس نامیده اند و البته این ویژگی چندان هم بی ربط نیست. گردآوری اطلاعات در پروژه فهرستنویسی او.سی.ال.سی. نشان داد که به طور متوسط ۳ درصد از یو.آر.ال های فهرست اینترنتی در طی هیچ یک از آزمایش های انجام گرفته، قابل دسترسی نبوده اند."
این درصد کم نسبتا اما باز هم مشکل ساز، بدون شک به دلیل نوع منابعی است که کتابخانه ها انتخاب و فهرستنویسی می کنند و تقریبا به یقین می توان گفت چندین برابر کمتر از میزان خطایی هستند که در هنگام جستجو در کل اینترنت ملاحظه می شود. بخش نامشخصی از این خطاها به دلیل تغییر یو.آر.ال است ( منبع ناپدید شده است ). علت دیگر خطا از نظام و شبکه راه دور ناشی می شود و تعیین دقیق مواردی که به دلیل خطای یو.آر.ال پیش می آید، کار دشواری است. یعنی تمامی خطاها از یو.آر.ال سرچشمه نمی گیرند. بزودی مشخص شد که رمز گزاری یو.آر.ال ها در رکوردهای کتابشناختی مزایا و دردسرهایی به دنبال دارد.
به این دلیل اداره پژوهش او.سی.ال.سی دست به ایجاد پرل یا مکان یاب دائمی منابع جهانی زد. در این نظام که اسم ساختگی یک پرل برای هر سایت و با یو.آر.ال همراه ایجاد می شود. یو.آر.ال در صورت نیاز تغییر می کند اما پرل تغییر نمی کند. کاربرانی که ثبت نام شده اند اقدام به ایجاد پرل می کنند تا رابطه پرل/ یو.آر.ال را برقرار کنند. جول مزایای نظام پرل راتشریح می کند:
"مزایای این نظام روشن است.یک پرل به هر تعداد دفعات می توان ایجاد کرد مثلا من چندین نسخه از رکوردهای کتابشناختی را در جاهای مختلف، یعنی بر روی صفحات وب، در یک مقاله الکترونیکی در استنادات یا کتابشناسی های یک سیاهه نشانه گذاری ها ایجاد می کنم، باز هم اگر یو.آر.ال یک منبع ارجاع داده شده تغییر کند، آن تغییر تنها یک بار، با استفاده از سرویس دهنده پرل اتفاق می افتد. کار نگهداری فهریت و حفظ پیوندها به یکباره به یک روزآمدسازی صرف خلاصه می شود".
پرل ها به سادگی مشکل گم شدن یو.آر.ال ها را حل می کنند، اما مشکلاتی که کتابداران در توصیف سایت های وب دارند همچنان باقی است. چنانکه بانرجی گفته است:
"تشخیص اینکه یک اثر کجا و چگونه از طریق پرل و دیگر ساختارها در دسترس قرار می گیرد مشکل خاصی نیست، به این دلیل ساده که روش دسترسی به یک منبع هیچگاه به بی نظمی موجود در توصیف یا در اطلاعات درباره آن نیست."
● در این خصوص چه کاری صورت گرفته است؟
مارک، ابرداده و اس.جی.ام.ال برخی می گویند مشکل به قواعد فهرستنویسی آنگلوآمریکن، ویرایش ۲ برمیگردد که برای ادواری های الکترونیکی نوشته نشده است. برخی دیگر می گویند که مارک برای این واقعیت فهرستنویسی سایت های وب کارا نیست(هرچند که در پروژه او.سی.ال.سی کار می کند). عده ای می گویند آنها خوب کار می کنند، اما پیچیدگی آنها وقت گیر است. جول گفته است:
"رکوردهای کتابشناختی غنی هستند و نمونه های بسیار خالص ابرداده به شمار می آیند که ممکن است داده ها توصیفی، موضوع، رده بندی، مستند و اطلاعات دسترسی را شامل شوند که تمامی آنها بر اساس قواعد و قالب های تثبیت شده خلق گردیده اند. جای تعجب نیست که چنین محتوای قدرتمندی فقط به دلیل پیچیدگی همیشگی آن به دست می آید و همین پیچیدگی است که نیازمند تلاش، مهارت و تجربه فهرستنویس است. اینگونه پیچیدگی، یک واکنش طبیعی در مقابل جهانی است که ذاتا پیچیده است، تعداد رکوردهای کتابشناختی را که می توان در هر زمان ایجاد کرد به برونداد بالقوه نیروی کار فهرستنویسی محدود می کند."
جول در مقاله ای دیگر می گوید:"ممکن است کتابداران آرزو کنند که ای کاش یو.اس.مارک انعطاف پذیرتر بود، مثلا می توانست روابط سلسله مراتبی را آسان تر بیان کند، یا قادر بود اطلاعات را از رکوردهای مربوط اخذ کند. اما به عنوان یک قالب ارتباطی استاندارد، یو.اس.مارک هرچند ممکن است کامل نباشد، ولی قابلیت خدمت رسانی را دارد و هنوز هم مقبول ترین قالب برای برقراری ارتباط ماشین با ماشین و تبادل اطلاعات کتابشناختی به حساب می آید."
اگرچه توصیف یک سایت وب با استانداردهای کنونی پیچیده و وقت گیر است، اما اگر فهرستنویس اطلاعات مورد نیاز را در همان سایتی که فهرست می کند بیابد، کار اندکی آسان تر می شود. برای تهیه استانداردهایی در خصوص این نوع اطلاعات، در سال ۱۹۹۵ او.سی.ال.سی تدوین مجموعه کارگاه های آموزشی ابرداده ای دوبلین کور را آغاز کرد. در اینجا دوبلین کور را معرفی می کنیم.
یونگر متذکر می شود که ابرداده اهداف فهرستنویسی کتابخانه ای، ساختارهای پیشینه، نامها و آدرس های دیرپا برای منابع قابل دسترسی از اینترنت و مدیریت طرح های مختلف ابرداده ای، زمینه های مهمی برای ساخت نظام منسجم دسترسی کتابشناختی برای جستجوگران اطلاعات محسوب می شود. ابرداده ها اسناد و مدارکی درباره مدارک و اشیاء هستند که منابع را توصیف و محلی را که در آن قرار گرفته اند را مشخص می کنند و آنچه را که برای استفاده موفقیت امیز از منابع مورد نیاز است را سیاهه می کند. ابرداده درواقع نوعی روش و ابزار برای فهرستنویسی، سازماندهی و بازیابی منابع الکترونیکی در شبکه اینترنت است و کاربرد اصطلاح جدید نیز برای ایجاد تمایز میان روش های جدید سازماندهی منابع اطلاعاتی الکترونیکی با روش های متداول و سنتی فهرستنویسی و سازماندهی اطلاعات است که صرفا در کتابخانه ها و مراکز اطلاع رسانی مورد استفاده قرار می گرفت.
مبنای کاربرد ابرداده جستجو، یافتن، مستندسازی، ارزشیابی و گزینش منابع شبکه ای است که موجب افزایش دقت بازیابی منابع شبکه ای می گردد. اهم ویژگی ها و کاربردهای ابرداده ای به شرح زیر است:
۱- مدیریت بر حجم گسترده ای از اطلاعات در شبکه.
۲- نمایه سازی انواع گسترده ای از اطلاعات در شبکه.
۳- آسان سازی جستجو و بازیابی اطلاعات در شبکه و جامعیت بازیابی.
۴- تطبیق، اشتراک، یکپارچه سازی و استفاده مجدد از انواع اطلاعات در محیط شبکه.
۵- نظارت بر دسترسی به اطلاعات. ابرداده نه تنها به جستجو و بازیابی موثر منابع اطلاعاتی ناهمگن می پردازد، بلکه اطلاعاتی را که دسترسی به آن محدود است، برای شیوه و نوع استفاده کاربران مدیریت می کند.
چندین طرح ابرداده ای بوسیله متخصصان کتابداری و اطلاع رسانی بوجود امده است که مهمترین آنها عبارتند از: فرمت های مارک، فرمت فهرست AACR۲(قواعد فهرستنویسی آنگلوآمریکن ویرایش دوم)، فهرست سرعنوانهای موضوعی ماتنند سرعنوان موضوعی کتابخانه کنگره و طرحهای رده بندی مانند رده بندی کتابخانه کنگره و دهدهی دیویی و جز آن هریک از این طرح ها با توجه به حوزه ای خاص و نیازهای منبع اطلاعاتی و نیازمندی های توصیف مدارک توسط متخصصان رشته ساخته شده اند.
در حالی که این طرح ها به منظور کنترل و دسترسی کتابشناختی چندین دهه استفاده گردیده، اما این سوال مطرح می شود که چگونه می توان همه موارد قابل دسترسی در اینترنت را با استفاده از این طرح ها فهرستنویسی و نمایه سازی نمود. این سوال باعث مطرح شدن این اندیشه شده است که منابع الکترونیکی نیاز به خودنمایه شدن دارند ( اگرچه با تعیین برچسب های عددی و مقادیر فهرستنویسی و نمایه سازی که توسط واسطه های نمایه سازی و فهرستنویسی اضافه می شود، ضدیت دارد). برای خود نمایه شدن مدارک بدیهی است که باید مجموعه ای اطلی از عناصر ابرداده ای تعیین گردد تا هر ایجاد کننده مدارک الکترونیکی بتواند آنها را در پیشینه ای که خودش ایجاد کرده، اجرا نماید. با این هدف، مجموعه ای از داده ها برای توصیف ساده منابع بوجود امد که به دوبلین کور (Dublin Core) معروف هستند. مجموعه ابرداده ای دوبلین کور عناصر پانزده گانه ای را مقرر کرده که عبارتند از:
□ عنوان
□ پدید آورنده
□ موضوع
□ توصیف
□ ناشر
□ همکار
□ تاریخ
□ نوع منبع
□ قالب
□ شناسگر
□ منبع
□ زبان
□ ارتباط
□ پوشش
□ حقوق
عناصر داده ای دوبلین کور فقط توصیفی از ویژگی های ذاتی هستند و با وجود اینکه استفاده از منابع ارجاعی خارجی ( مانند قواعد فهرستنویسی یا فهرست های مستند ) را حذف می کند ولی برای دربر گرفتن اطلاعات تخصصی اضافی قابل توسعه اند، نحوی مستقل دارند، اختیاری و تکراز پذیر هستند و از طریق توصیفگرها به منظور رساندن مفاهیمی که تعریفی ورای درک همگان دارند اصلاح پذیر هستند.
ابرچسب ها با استفاده از عناصر بالا ایجاد می شوند و به عنوان سرصفحه در اسناد وب قرار می گیرند. فهرستنویس می تواند از اطلاعات موجود در این ابرچسب ها برای فهرستنویسی استفاده کند و موتورهای کاوش از این اطلاعات برای توصیف دقیق یک سایت استفاده می کنند. احتمالا امکان ایجاد نرم افزارهای فهرستنویسی که دوبلین کور را به مارک ترجمه کند وجود دارد. تلاشی در این زمینه صورت گرفته که منجر به تولید نرم افزار مارک ایت توسط فناوریهای پیشرفته نایکلس شده است، که ابرچسب عنوان مربوط به فیلد ۲۴۵ را اخذ می کند و به صورت خودکار یو.آر.ال را در فیلد ۸۵۶ قرار می دهد. شاید با پیشرفت های دیگر شبیه به این بتوان در زمینه نرم افزار شبیه این برنامه را ارائه کرد که البته اگر برچسب ها کامل و صحیح باشند، در وقت و هزینه فهرستنویسی صرفه جویی کند.
کمک احتمالی دیگری در این زمینه، کدگزاری مدارک با اس.جی.ام.ال زبان نشانه گذاری استاندارد عمومی است. پیتی در توضیح مطلب چنین می گوید:
"زبان نشانه گذاری استاندارد عمومی اس.جی.ام.ال یک ترکیب نحوی و یک فرازبان برای تعریف و بیان ساختار منطقی مدارک ارائه می کند. من معتقدم اس.جی.ام.ال به عنوان یک استاندارد عمومی که به ما امکان می دهد متنی را بسازیم و انواع بسیار مختلف اطلاعات را به هم ربط دهیم، فرصتی برای ما فراهم می آورد تا اطلاعات را به دنیایی از اطلاعات منظم، منسجم و مبتنی بر استاندارد تبدیل کنیم."
در حالی که زبان اچ.تی.ام.ال یک زبان قالب بندی است، اس.جی.ام.ال به ساختار منطقی مدارک وب توجه دارد، بنابراین در توصیف مدرک کمک بزرگی به برای فهرستنویس به حساب می آید. اس.جی.ام.ال بخشی از اقدام برای رمزگذاری متن است که یک پروژه تعاونی بین المللی به منظور ارائه رهنمودهایی برای آماده سازی و تبادل متون الکترونیکی برای تحقیقات علمی است.
● رده بندی و اینترنت:
اختصاص شماره رده بندی به منابع اینترنت یکی دیگر از موضوعات مورد بحث است. عده ای می گویند این امر باعث اشتباه در کتابخانه های محلی می شود، زیرا منابع اینترنتی در قفسه های آن کتابخانه جای ندارند. اما در پیمایش که توسط ریچاردز از دو فهرست پستی AutoCat و InterCat در آپریل سال ۱۹۹۸ به عمل آمد، بیشتر پاسخ دهندگان به دلایل زیر از افزودن شماره راهنما پشتیبانی کردند:
۱- سهولت مرور با استفاده از شماره راهنما.
۲- دسته بندی مواد مشابه برای استفاده در فعالیت های توسعه مجموعه.
۳- برای مقاصد اماری.
شماره های راهنما در چندین پروژه مبنا قرار گرفته اند، از جمله در پروژه اسکورپیون او.سی.ال.سی که از رده بندی دیویی استفاده می کند و سایبراستاکس (یک کتابخانه مجازی که براساس طرح رده بندی کتابخانه کنگره سازماندهی شده). اسکورپیون به تحقیق و بررسی فهرستنویسی و نمایه سازی منابع الکترونیکی می پردازد. از آنجایی که نمایه سازی موضوعی کلید بازیابی و مرور کلی و دسته بندی اطلاعات است، اسکورپیون تمرکز عمده اش بر ساخت ابزارهایی برای شناسایی موضوع به طور خودکار بر مبنای طرح های رده بندی مانند رده بندی دهدهی دیویی قرار دارد.
با آنکه در رکوردهای مارک نیازی به شماره رده بندی نیست، آنها زمینه ساز امکان ایجاد یک طرح سازماندهی برای کتابخانه های آینده هستند و بنابراین توجیهی برای اینکه شماره ها را در گنجاندن فهرست های کنونی خود و نیز کتابخانه های مجازی اینترنت بگنجانیم.
● نتیجه گیری:
تاریخ طولانی تلاش کتابداران در توصیف و سازماندهی اطلاعات و اعتماد عمومی به شبکه اینترنت به عنوان یکی از منابع اطلاعاتی مهم، کتابداران و متخصصان اطلاع رسانی را متوجه مسوولیت نوینی برای ایفای رسالت خود کرده است. فهرستنویسان به عنوان سازمان دهندگان اطلاعات از یک سو و متخصصان کاوش و کتابداران مرجع به عنوان عوامل موثر در اشاعه اطلاعات، از سوی دیگر، نیازمند آگاهی نسبت به ابزارهای جدید برای درک و انجام صحیح وظایف خود هستند.
با شکل گیری الگوهای ابرداده ای، نیاز به استفاده از فهرست های پیوسته همگانی به عنوان گذرگاهی برای دسترسی به مجموعه های ابرداده ای در کتابخانه ها امری ضروری به نظر می رسد. برای این منظور، استفاده از نظام های مبدل ابرداده ای، کتابخانه ها را قادر به استخراج ابرداده های خارج از فهرست پیوسته و تبدیل آنها به قالب هایی چون مارک و نیز یکپارچه سازی آنها با مجموعه پایگاههای اطلاعاتی کتابخانه می کند.
● الگوهای ابرداده می توانن دو کاربرد عمده در کتابخانه ها داشته باشند:
۱- کتابخانه ها پایگاههای اطلاعاتی خود را به عنوان بخشی از خدمات کاوش شبکه های گسترده تر در دسترس قرار دهند و این امکان را فراهم سازند تا استفاده کنندگان کتابخانه خود به دیدگاهی دوجانبه نسبت به پایگاههای اطلاعاتی کتابخانه ای و غیر کتابخانه ای دست یابند.
۲- کتابخانه ها توصیف منابع جدید را، که از طریق روشهای فهرستنویسی سنتی پرهزینه و زمان بر است، از طریق ابر داده انجام دهند.
● در کل می توان به ۳ نکته زیر اشاره نمود:
۱- مهم ترین دلایل فهرستنویسی اینترنتی عبارتند از مسائل و مشکلات جستجو و بازیابی اطلاعات در اینترنت از طریق موتورهای کاوش، تواناییها، مزایای فهرست های کتابخانه ای در سازماندهی اطلاعات و حل مشکلات جستجو و بازیابی اطلاعات، فراهم آوردن امکان دسترسی به منابع ارزشمندی که به طور روزافزون به اینترنت افزوده می شود و کتابخانه هزینه کمی برای تهیه آنها پرداخت می کند و ایجاد و گسترش کتابخانه های دیجیتالی.
۲- به موازات تلاش متخصصان رایانه و اینترنت، کتابداران و اطلاع رسانان نیز کوشش هایی را آغاز کرده اند تا توانمندی خود را برای ذخیره و بازیابی هرچه بهتر اطلاعات نمایان سازند. عمده ترین این تلاش ها توسط مراکز و کتابخانه های بزرگی همچون او.سی.ال.سی و کتابخانه کنگره آمریکا و در قالب طرح هایی همچون اینترکت، سی.آی.آر.پی، کورک و کانسر می باشد.
۳- دو روش مهم و عمده برای سازماندهی اطلاعات در اینترنت وجود دارد:
الف) ایجاد پیشینه های کتابشناختی با استفاده از قواعد عام فهرستنویسی و قواعد خاص منابع اینترنتی.
ب) ایجاد پیشینه های کتابشناختی با استفاده از روشهای ابرداده ای.
در پایان می توان گفت اگرچه برخی اعتقاد دارند كه سازماندهی اینترنت غیرممكن است ولی قسمت هایی از آن كه برای بازیابی یا برای استفاده آیندگان مورد نیاز است تحت كنترل درخواهد آمد. این طبیعت انسان است و اصول یادگرفته شده طی قرون برای سازماندهی اطلاعات چاپی می توانند برای تسریع سازماندهی منابع اطلاعاتی الكترونیكی نیز بكار گرفته شوند.

محمد امین عرفان منش
دانشجوی کارشناسی ارشد علوم کتابداری و اطلاع رسانی دانشگاه شیراز
منابع و مآخذ:
۱- مختاری نبی، ابراهیم. سازماندهی منابع اینترنتی: چالش ها و ضرورت ها. مرکز اطلاعات و مدارک علمی ایران.
۲- نوروزی چاکلی، علیرضا. فهرستنویسی منابع اینترنتی فارسی. کتاب ماه کلیات. اسفند ۸۲ و فروردین ۸۳.
۳- پاریس سیبلی، برندا. فهرستنویسی منابع اینترنت: سازماندهی وب در کتابخانه های محلی و غیر آن. ترجمه محسن حاجی زین العابدین. علوم اطلاع رسانی. دوره ۱۶. شماره ۳و۴.
۴- پاشایی زاد، حسین. فهرستنویسی وب، چالشی پیش روی فهرستنویسان. کتاب ماه کلیات. شهریور ۸۱.
۵- گنجی، علیرضا. افقهای نوین سازماندهی دانش در تعامل با محیط الکترونیکی. علوم اطلاع رسانی. دوره ۱۹. شماره ۳و۴.
۶- کیانی خوزستانی، حسن. اینترنت و کاربرد آن در کتابخانه ها. تهران: دبیزش، ۱۳۸۳.

منبع : نما مجله الکترونیکی پژوهشگاه اطلاعات و مدارک علمی ایران