مراسم عزا داری در ایران

● مقدمه
صحبت از عزا داری که می شود بی درنگ همه فکر ها به سوی محرم و امام حسین (ع) و یاران با وفایش می رود ، حقیقت هم همین است ، مراسمی تحت عنوان عزا داری با این همه عزت و احترام و البته پر زرق و برق از همین واقعه آغاز شد . ای کاش عوام ، به همان اندازه که برای برگزاری ظواهر آن اهمیت قائل می شوند برای دانستن فلسفه و چرایی آن هم تلاش می کردند .
● تاریخچه
مراسم عزاداری امام حسین(ع) نخستین بار در روز یازدهم محرم سال ۶۱ هجری در كنار اجساد مطهر شهیدان توسط اهل بیت‏ علیه السلام برگزار گردید.
عزاداری، نخست در ایام محرم و ایام زیارتی امام حسین(ع) در كربلا و جاهای دیگر برگزار می‏شد چون پانزدهم شعبان، روزعرفه، شب عید فطر و اول ماه رجب و غیره . اما از آغاز قرن سوم عزاداری وضعیت دیگری یافت كه در تحقیق حاضر به تبیین آن می‏پردازیم.
در قرن سوم و چهارم و پنجم و همزمان با تشكیل دولتهای آل‏بویه در عراق و حمدانیون در سوریه و فاطمیون در مصر مذهب شیعه گسترش یافت و مراسم عزاداری توسعه یافت و در بسیاری از شهرها روز عاشورا عزا و تعطیل عمومی اعلام گردید. (عزا داری امام حسین...،۱۳۸۵)
آل بویه با آنکه شیعی مذهب یا طرفدار مذهب شیعه بودند و به تعمیر قبور ائمه و برگزاری مراسم سوگواری سالار شهیدان و نیز بزرگداشت عید غدیر خم از کارهای آنان بود ، ولی به دلیل اینکه بر جمعیت کثیری از اهل سنت حکومت می کردند ، از تعصب اجتناب می کردند و تلاش آنان به رفتاری مسالمت آمیز بین فرقه های دینی بود . (فدایی عراقی ، ۱۳۸۳ ،ص ۷۴ )
لازم به ذکر است که ساختن مراثی و سرودن قصاید در مناقب و مصائب اهل بیت از امور عادی شاعران شیعی مذهب است که از دیر باز معمول بوده ، زیرا شیعیان برای تبلیغ عقاید خویش پس از کسب قوت و نشر مذهب شیعه از مناقب و مدایح کمک شایانی گرفته اند . (معتمدی،۱۳۸۳، ص۷)
در محرم سال ۲۵۲ - معزالدوله دیلمی دستور داد كه مغازه‏ها بسته و تعطیل عمومی اعلام گردد و مردم عزاداری كنند و مردم با حالت عزا و ماتم در خیابانها حركت كردند. اینگونه بود که عزای عمومی در میان شیعیان به صورت یك سنت در آمد. در این دوره، اشعار در قالب قصیده سروده می‏شد. ستمهای بنی‏امیه و بنی‏عباس در آن ذكر و مقام و منزلت اهل بیت علیه السلام ‏بیان می‏گردید. مردم در عزاداری ها وشعراء در قصیده‏ها بیشترین توجه را به ولایت اهل بیت علیه السلام داشتند. و كتب مقتل در این زمان تالیف گردید.
▪ مشخصات روضه خوانی در این دوره از این قرار بود:
۱ ) عزاداری در ایام عاشورا و موسم زیارت
۲ ) تكیه بر اهل بیت علیهم السلام ‏به عنوان عترت پیامبر و غصب خلافت توسط بنی‏امیه.
۳ ) رشد ذوق شعری در زمینه مدح و مراثی امام حسین و اهل بیت(ع) .
۴) ذكر مصیبت اهل بیت(ع).
۵ ) بیان ستمهای بنی‏امیه.
۶ ) مراسم عزاداری به عنوان اعتراض به بنی‏امیه و بنی‏عباس و ایادی آنها. (عزا داری امام حسین... ، ۱۳۸۵) . به دلایل فوق حکومتهای وقت از برگزاری مراسم عزاداری شدیدا جلوگیری می‏كردند.
● عزاداری در زمان بنی عباس و مغول
پس از انقراض سلسله بنی‏عباس در بغداد و سلطه مغولها بر بخش عظیمی از كشورهای اسلامی شكل و محتوای روضه به تدریج تغییر یافت. این تغییر شاید بدان جهت‏ بود كه سلاطین بنی‏عباس خود را خلیفه پیامبر می‏دانستند و مدعی حكومت‏ بر مسلمین از جانب اسلام بودند و اطاعت ‏خود را بر مردم واجب شرعی می‏دانستند. مذاهب اهل سنت را، مذهب رسمی و قانونی و شرعی دانسته و از آنها به طور كامل حمایت می‏كردند. پیروی از مذهب شیعه ممنوع و در ادارات دولتی و مراجع قضایی رسمی نبود.
در مقابل این اندیشه، اندیشه تشیع بود كه حكومت را حق اختصاصی و الهی ائمه می‏دانستند شرایط و اندیشه‏های بسیار والا برای حاكم اسلامی قایل بودند. براساس این دو اندیشه به طور طبیعی درگیری بین تشیع و حكومت پدید آمد. در مراسم عزاداری این اختلاف نظر و جهت‏گیری سیاسی مطرح می‏شد و قطعا حكومتها از برگزاری مراسم وحشت داشتند. از این رو مراسم روضه از سیاست جدا نبود.
پس از سلطه مغول و وحشت‏ بسیار عجیبی كه ایجاد كرده بود و حاكمان آنها مدعی حكومت ‏بودند، نه مدعی خلافت، مراسم عزاداری از حالت اعتراض سیاسی خارج و به مراسم خاص مذهبی اختصاص یافت و عزاداری به منظور كسب ارزش اخروی و دوستی با اهل‏ بیت(ع) ‏برگزار گردید.
در این دوره تحریفات زیادی در وقایع عاشورا واقع شد و برای بیشتر گریاندن و گریه كردن داستانهای مهیج و زبان حال نقل می‏شد و برای این كه حكومتها مانع نشوند، به مساله سیاست و حكومت پرداخته نمی‏شد. ( همان )
شهید مطهری تحاریف زیادی از واقعه عاشورا نقل می کنند و آنها را به دو دسته تقسیم بندی کرده است : تحاریف لفظی و تحاریف معنوی . وی در کتاب حماسه حسینی بیان کرده اند که هر دو تحریف در این واقعه صورت گرفته است و موارد زیادی را نقل می کند که در اینجا مجال ذکر آنها نیست . ایشان اشاره دارند که" امام شهید شد که اسلام بالا برود ، امام کشته شد که سنن اسلامی ، مقررات اسلامی ، قوانین اسلامی زنده شود نه اینکه بهانه ای شود که پا روی سنن اسلامی بگذارند " . در ادامه رسالت و وظیفه ما و علمای امت را در برابر تحریفات عرضه داشته اند که برای اطلاع بیشتر می توان به این کتاب ارجمند رجوع کرد . ( مطهری ، ۱۳۶۹،ج۱، ص۵-۹۳)
▪ مشخصات عزاداری در این دوره (دوره مغول ) ازاین قرار می باشد:
۱ ) تعمیم و گسترش مراسم عزاداری از ایام محرم و زیارتی به ایام دیگر.
۲ ) برگزاری روضه بیشتر برای كسب ثواب و شفاعت ائمه معصومین(ع).
۳ ) بیان ستمها و جنایات بنی‏امیه و بنی‏عباس.
۴ ) ذكر فضایل اهل ‏بیت(ع).
۵ ) زهد گرایی و دخالت نكردن در امور حكومت و دوری از دنیا و پرداختن به امور آخرت.
۶ ) گسترش حسینیه ها برای برگزاری مراسم عزا.
دراین دوره هر كسی ذوق و قریحه شعری داشت، اشعاری در مرثیه امام حسین(ع) سرود. كه بسیاری از آن اشعار، سینه به سینه و یا در دفترهای خطی تداوم یافت . گاهی این اشعار را كسانی سروده‏اند كه آگاهی از تاریخ نداشته و به منظور خدمت ‏به امام و اظهار علاقه به اهل ‏بیت ‏سروده‏اند.
در این دوره همت‏ بر آن گماشته شد كه فضایل اهل ‏بیت ‏بیان و مردم با آنها آشنا گردند. كه این آشنایی نقش بسیار مهمی در جهت تداوم خط اهل‏ بیت و تشیع ایفاء كرده است. که این كار بسیار عظیم و بزرگ در پیشگاه خداوند اجر بسیار بزرگ دارد. زیرا ذكر فضایل اهل ‏بیت و آشنا ساختن مردم با مقام معنوی آنها به منزله تداوم خط رهبری و دعوت جامعه به عزت و حفظ ارزشهای والای اسلام برای نسلهای آینده است. در این دوره عزاداری به شكل رایج فعلی رواج یافت. كه برخی آغاز آن را به شكل زدن بر سر و سینه به دوران آل ‏بویه برگردانده‏اند . (عزا داری امام حسین... ، ۱۳۸۵)
● عزاداری در دوران اخیر
الف ) در دورانهای اخیرعزاداری از نظر كمیت و كیفیت رشد کرده ، در سالگرد رحلت پیامبر(ص) و امامان معصوم و حضرت زهرا علیهم السلام و.... مراسم عزاداری بر پا می‏شود. برخی از مشخصات مراسم عزاداری دوران جدید به قرار ذیل است.
۱) دقت تاریخی:
افرادی كه از فضل و سواد برخوردار هستند، سعی می‏كنند وقایع عاشورا و مرثیه دیگر امامان را بر اساس مستند تاریخی بیان نموده و از استنتاجات به دور از عقل و عرف در مقام ائمه شدیدا پرهیز می‏كنند.
۲) تاریخ تحلیلی:
خطیبان و نویسندگان، تاریخ عاشورا را به صورت تجزیه و تحلیل شده بیان می‏كنند. قضایا را ریشه ‏یابی و عوامل پیدایش و آثار اجتماعی آن را بیان می‏نمایند.
۳) اهداف امام حسین(ع):
در عزاداری ها حركت امام حسین(ع) و سیری كه آن حضرت داشت و عللی كه برای قیام خود ذكر كرده بررسی می‏شود. آن حضرت با چه انگیزه‏ای قیام و برای تحقق چه هدفی حركت كرد
۴) توام شدن روضه با سیاست:
برگزاری مراسم روضه از سیاست جدا نبوده و نیست. و این مجالس محل بسیار مناسبی برای رشد آگاهی سیاسی و موضع ‏گیری در برابر حكومتهای ستمگر بوده و هست. بسیاری از تصمیم ‏گیریهای سیاسی در همین مجالس اتخاذ شده است
۵) تشكیل هیاتها :
هیات در زمان ما عبارت است از یك دسته و گروه منظم و متشكل و با برنامه خاصی كه در ایام عزاداری به عزاداری می‏پردازد.
ـ هیاتها به دو دسته تقسیم می‏شوند:
۱) یك دسته از هیاتها فقط در ایام محرم و صفر و دیگر ایام عزاداری عمومی تشكیل می‏شود. افراد آن در ایام خاصی دور هم جمع شده به عزاداری می‏پردازند.
۲) هیاتهایی است كه در طول ایام سال فعالیت می‏كنند. بر حسب توافقی كه كرده‏اند در شبهای جمعه یا صبح جمعه یا شب چهارشنبه و ... گرد هم جمع می‏شوند . ( همان )
ب ) از سویی دیگر (در زمان حال) و در بعضی مجالس فراموش کرده اند که امام حسین برای چه جنگیده است .
در اینجا پنج دلیل از دید یک تاریخ دان بیان شده است که چرا عاشورا ماندگار مانده است. اول دهشتناک بودن واقعه ی عاشورا ، دوم پیوند آن با احساسات مذهبی مردم ، سوم پیوند آن با سیاست، چهارم این که واقعه ی عاشورا در طول تاریخ به اختلافات فرقه ای دامن زده است و آخر شیوه ی عزاداری برای امام حسین که ایرانی ها آن را از اسطوره هاشان (سیاووشان) گرفته اند و ابداع کرده اند . (عبدی ، ۱۳۸۵)
در اینجا قصد بیان مطالب و عواملی را دارم که مردم با ذوق وعلاقه خود به عزاداری اضافه کرده اند و علاوه بر اینکه باعث غنی تر شدن این فرهنگ نمی شود بلکه از هدف اصلی آن نیز دور مانده است ، نمونه آن وارد شدن موجی از فرهنگ غرب و جنوب شرقی آسیا به این مراسم است. نمونه آن علمی است که برای این مراسم بکار می برند . از جنبه های کل کلی آن هم که بگذریم جنبه های فرهنگی تحریف شده بسیاری در آن وجود دارد. از شکل آن گرفته (شبیه صلیب است) تا مجسمه های فلزی که روی آن قرار دارند (دو سر آن که شبیه اژدها است(اژدها نشانه قدرت در کشور و فرهنگ چین است) و روی قطعه افقی آن شیر و پرنده و ... وجود دارند. به نظر شما همه اینها ریشه در فرهنگ ایرانی دارند. به نظر من که اینطور نیست. ( حسینی ، ۱۳۸۵ )
● عزا داری در دهه های اخیر
الف) مداحی و مداحان : متاسفانه مداحی در ایران برای آنکه بتوانند گریه ی مردم را در بیاورند قصه هایی از خودشان می بافند که اگر دنبال آن مطلب بروید ، می بینید که اصلا چنین مطلبی صحت ندارد . ( ولی زاده ، ۱۳۸۵ )
ب) شور یا شعور؟ چه شور برنگیز و هیجان آفرین و درد ناک. دردناک از بابی که نمی دانم آیا به میزانی که به شور حسینی می پردازیم به شعور و شناخت حسینی و عاشورایی اهمیت می دهیم یا خیر؟ سالی پیش در سخنرانی که از سیمای جمهوری اسلامی پخش می شد و یکی از این آقایان اهل منبر شنیدم که می گفت: « عاشورا شناخت نمی خواهد ببین دلت چی میگه» و ای وای که بر منبر اسلام بنشینی و شناخت ندهی. این است غصه درد ناک حسین که اگر کوفیان تن او را به شمشیر زدند شیعیانی نا آگاه اندیشه او را به شمشیر زدند. (حکیمی ، ۱۳۸۵)
ج) عزا داری یا مردم آزاری؟به قول حجه الاسلام قرائتی عزاداری مستحب است ولی مردم آزاری حرام هیات ها با هیاهویی که به پا می کنند به هرچیزی توجه دارند الا مردم و همسایه ها . حال اگر دسته ای با دسته ای دیگر روبرو شود غوغایی به پا خواهد شد. افراد دو دسته برای خواباندن کل همدیگر آنقدر بلند بلند داد می زنند که یادشان می رود اینجا کوچه تنگ و باریکی بیش نیست! مداحان نیز که نمی توانند خود را کنترل کنند سفارش هفت هشت تا آمپلی فایر و بلندگوی دیگر را می دهند تا در این محشر حضورشان را اعلام کنند. اما همانطور که گفتم تنها کسانی که در این بین مهم نیستند مردم هستند و بس... ( حسینی ، ۱۳۸۵ )
● درک حقیقت عاشورا
داستان تلخ عزاداری در ایران نیز به همین صورت است. البته این تنها یک جنبه از تحریفها و اشکالاتی است که در عزاداری های محرم می بینیم. به نظر من این مهم نیست که صدای حسین حسین گفتن چه کسی بلندتر است یا چه کسی محکم به سر و صورت خود می کوبد یا .... مهم درک حقیقت واقعه عاشورا است. درک این که چرا و برای رسیدن به چه هدفی امام حسین (ع) به کربلا رفت؟ آیا او قصدش شهید شدن بود؟ آیا امام حسین نمی دانست می خواهد کشته شود و با ۷۲ یار نمی تواند سپاه چند هزار نفری یزید را شکست دهد؟ آیا... .( همان ). اگر به جواب این سوالات رسیدیم و فهمیدیم که در روز عاشورا چه اتفاقی افتاده گریه کردن هم لازم نیست ، درک و عمل به هدف امام از هر چیزی مهمتر است .
● جمع بندی
مراسم عزا داری بصورت دسته جمعی بعد از حادثه عاشورا آغاز شد و نیز در ایران بطور رسمی از حکومت آل بویه از سر گرفته شده است . و در طول تاریخ به خاطر اختلافاتی که بین مذاهب بوده تغییر و تحولات زیادی به خود گرفته است . به نظر می رسد که این اواخر (زمان حال) به شدت مراسم عزا داری دچار تحریف ، خرافات و تشریفات شده است که متاسفانه چهره واقعی خود را از دست داده است . برای جبران آن باید فرهنگ صحیح عزا داری و پیام عاشورا را نکو داشت و از آن پیروی کرد .

تهیه کننده : محمد شاهین
فهرست منابع
حسینی ، پوریا (۱۳۸۵)، " یادش بخیر" ، وب لاگ ، ۷ بهمن ، بازدید شده در ۲ اسفند ۸۵ . http://pooriya۱۵.blogfa.com
حکیمی ، امیر محمد (۱۳۸۵) ، " شور یا شعور" ، وب لاگ ، ۷ بهمن ، بازدید شده در ۲۸ بهمن ۸۵ . http://abjad.blogfa.com
عبدی ، علی (۱۳۸۵) ، " سخنرانی در حسینیه ارشاد " ، وب لاگ ، ۹ بهمن ، بازدید شده در ۲۸ بهمن ۸۵ http://m-aliabedi.blogfa.com
"عزا داری امام حسین (ع) در تاریخ ". (۱۳۸۵) . قابل دسترس در http://www.tafrihi.com/moharam/azadari_tarikh.htm
فدایی عراقی ، غلامرضا (۱۳۸۳) . حیات علمی در عهد آل بویه . تهران ، انتشارات دانشگاه تهران ، ص ۷۴ .
مطهری ، مرتضی (۱۳۶۹) . حماسه حسینی . تهران : صدرا ،ج۱ ،ص۵-۹۳ .
معتمدی کاشانی ، حسین (۱۳۸۳) . عزا داری سنتی شیعیان . تهران ، عصر ظهور ، ج ۴ ، ص
ولی زاده ، احسان (۱۳۸۵) ، " مداحی و عزا داری در ایران " ، وب لاگ ، ۱۵ بهمن ، بازدید شده در ۳ اسفند ۸۵ . http://ehsan-valizade.persianblog.com