نگاهی به ویژگی های چهار صدای شاخص بعد از انقلاب

موسیقی اصیل ایرانی در سال های پس از انقلاب به لحاظ مرغوبیت جنس صدا و برقراری ارتباط با توده مردم دارای چهار خواننده شاخص بوده است: محمدرضا شجریان، شهرام ناظری، علیرضا افتخاری و ایرج بسطامی. ذكر این نكته ضروری است كه حذف صدای خوانندگان زن _ تا امروز _ و تقریباً تمامی خوانندگان مرد قبل از انقلاب _ تا اواخر دهه هفتاد _ ما را به این نتیجه رسانده است. می دانیم كه عده زیادی از خوانندگان نظیر بنان، تاج اصفهانی و ادیب خوانساری در این فاصله درگذشته و بقیه مانند ایرج، گلپایگانی و شهیدی زمانی مجال خواندن پیدا كردند كه كهولت سن و پیری صدایشان را از آن كیفیت دوران جوانی دور كرده بود. از همه اینها گذشته شجریان، ناظری، افتخاری و بسطامی هر كدام دست كم از نظر كیفیت صدایشان از آغاز تاریخ ضبط موسیقی در ایران در سده گذشته تا امروز دارای برجستگی های منحصر به فرد و یگانه ای بوده اند كه به هر یك جداگانه خواهیم پرداخت. در این سال ها خوانندگان خوب دیگری هم با برخی ویژگی ها ظهور كرده اند. اما به چند دلیل نام آنها به این فهرست راه نیافته است. یكی از نظر كم بودن تعداد آثار عرضه شده و دیگر از نظر اقبال عمومی و از همه مهمتر نبودن ویژگی های بارز در صدای بقیه خوانندگان.
•••
مهارت و اوج گیری یك تن از چهار هنرمند مذكور _ شجریان_ بیشتر در آوازهایش رخ نموده، در حالی كه در مورد سه تن باقی مانده _ ناظری، افتخاری و بسطامی _ بیشتر تصنیف های اجرا شده توسط آنها نامشان را بر سر زبان ها انداخته است. ضمن اینكه در مورد زنده یاد ایرج بسطامی بخش اعظم شهرت او پس از حادثه مرگ تراژیكش اتفاق افتاد. منتها به دلیل صدای فوق العاده آن مرحوم جایگاهش در این فهرست محفوظ مانده است. تفاوت دیگر در میزان تقلید از این خوانندگان است. تاكنون در مورد افتخاری _ كه خود متاثر از ایرج و تاج است _ هیچ مقلدی دیده نشده است. درباره ناظری فقط یك نفر _ آن هم بیشتر در محدوده صدای بم و میانی _ و درخصوص مرحوم بسطامی نیز یكی، دو نفر مشاهده شده اند. اما ماجرای تقلید از شجریان خود حكایت ها دارد و آن اینكه هم اكنون ده ها نفر _ هر یك تا حد و پایه ای - مشغول تقلید از او هستند كه در میان آنها خوانندگان حرفه ای نیز كم نیستند.
•••
اگر محدوده بحث خود را وسیع تر كنیم و كل صداهای تاریخ ضبط موسیقی در ایران را در نظر بگیریم، به تنوع آنها و همچنین تعداد زیاد صداهای پرقدرت، دلنشین، كم نقص یا بی نقص پی خواهیم برد. آن وقت اگر تعداد صداهای خوب قبل و بعد از انقلاب را با هم مقایسه كنیم، وجود تنها چهار صدای شاخص در ۲۷ سال اخیر ما را به شدت مغبون نشان می دهد. حال آنكه اگر برجستگی های دست كم صدایی _ و نه صرفاً تكنیكی و... _ این چهار تن و همچنین شرایط ویژه موسیقی در این سال ها را در نظر بگیریم، حاصل بررسی ما متفاوت از آب در خواهد آمد. به این معنی كه جایگاه این چهار تن _ هر یك به نوعی _ در تمامی سال هایی كه از شروع ضبط در ایران می گذرد، محفوظ خواهد ماند. با این همه نمی توان از كنار خشك شدن چشمه استعدادها و یكنواختی و تنبلی صداهایی كه می توانستند ماندگار شوند، در این چند دهه به راحتی گذشت.
• محمدرضا شجریان
محمدرضا شجریان به طور رسمی خوانندگی را از نیمه دهه چهل در گل های رادیو شروع كرد. او سبك و شیوه اكثر قدما را دوره كرده و در هر دوره تحت تاثیر یكی از آنها آواز خوانده است. به همین دلیل اگر امروز به آثار ضبط شده از او در طول نزدیك به چهار دهه اخیر گوش كنیم، می توانیم از روی سبك و صدایش حدود تاریخ اجرای آن اثر را حدس بزنیم. اما آنچه كه همواره در كار شجریان بارز بوده، همانا صدا و شخصیت آوازی خود او بوده است، به ویژه پس از اجراهای معروفش در جشن هنر شیراز كه شخصیت هنری و آوازی او را به مرور تثبیت كرد.
شجریان در دهه شصت به چنان جایگاهی در موسیقی ایران رسید كه انتشار هر اثرش نوعی اتفاق تلقی می شد و با سروصدای زیادی توام بود. صدای او به لحاظ جنس و زیباشناسی صدای فوق العاده و ویژه ای محسوب نمی شود، اما از نظر تكنیكی و وسعت خوانندگی، رسا بودن، گرم خوانی، ژوست خواندن نت ها، درستی اجرا و تنوع تحریرها و نوآنس های بجا بسیار خوب اجرا شده است. در واقع شجریان بخش اعظم توفیقش در این هنر را مدیون تمرین و ممارست فراوان و پیمودن راه های بی شمار است. او این گنج را با مرور كار استادان و تجربه كردن های مداوم به كف آورده است. بین سه نقطه بم ؟ واج صدای شجریان از لحاظ تونالیته و رنگ آمیزی صدا- بیشتر در دهه های سوم و چهارم كار حرفه ای خود- تفاوت وجود دارد و رنگ صدای او در هر یك از این سه نقطه تغییر می كند. همین ویژگی به علاوه ترجیح دادن ملودی و تحریر نسبت به درست ادا كردن كلمات شعر از انتقاداتی است كه اهل فن بر او وارد می دانند. این ویژگی به طور كامل به بیشتر خوانندگان و هنر جویان مكتب شجریان راه یافته و همه این آواپیشگان با بزرگانی نظیر استاد غلامحسین بنان- كه در نهایت استادی وحدت رنگ صدای خود را همواره در خوانندگی حفظ كرده اند- دارند. شجریان همچنین با وجود به كمال رساندن شیوه خود از لحاظ تركیب جمله های آوازی، تلفیق شعر و موسیقی، اجرای تحریرهای مفصل و سنجیده با متر منظم و كم نظیر، نوعی باریك خوانی و كم حجم خواندن را در میان هنرجویان پر شمار مكتبش باب كرده كه ظاهراً در راه فراگیری این شیوه هیچ راه گریزی از آن به نظر نمی رسد و عموم آنها به این آسیب دچار هستند. به همین دلیل نگارنده جنس صدا- و نه صرفاً شیوه آوازی- استاد را در دو دهه ابتدایی كارش بیشتر می پسندد. البته ضرورت های تكنیكی و سرعت تحریر های شیوه همواره رو به تكامل شجریان در طول سال ها چنین ایجاب می كرده كه صدا در گلو و دهان و قسمت بالای سر تولید شود- شیوه ای كه با نوع صدا سازی مثلاً تاج اصفهانی خیلی متفاوت است- اما هنرجویان چون از ابتدا ممكن است از صدای سال های اخیر شجریان تقلید كنند و پله پله به این نقطه نرسند، دچار آسیب های فراوانی می شوند. آسیب هایی كه رفع آنها ممكن است سال ها به طول بینجامد.• شهرام ناظری
نام شهرام ناظری همواره و بلافاصله در كنار شجریان در آواز ایرانی مطرح بوده است. او در مجامع بین المللی موسیقی به خوبی شناخته شده و یكی از سمبل های زنده موسیقی ایران به شمار می رود.صدای ناظری وسیع، پرشور و حماسی است و به هیچ خواننده ای شباهت ندارد. شفافیت و صافی و زلالی صدای او به علاوه طراوت همیشگی آن ویژگی منحصر به فرد ناظری است. مدتی نزد شجریان به آموختن شیوه آوازی طاهر زاده مشغول بوده و در آزمون باربد مقام نخست را كسب كرده و تا دوره اجرای سری نوار های چاووش _ كه بهترین كار های عمر او به شمار می روند- تحت تاثیر طاهر زاده و شجریان آواز خوانده است. ناظری بعدها با اجرای «گل صد برگ» و فروش جادویی آن سبك خوانندگی اش را تغییر داد و به نوعی موسیقی عرفانی و استفاده از اشعار مولانا را باب كرد. در كنار اینها با كارهایی مثل «صدای سخن عشق» نوعی موسیقی مقامی برخاسته از زادگاهش را عرضه كرد كه آن هم طرفداران خاص خودش را دارد.ناظری سپس در سال های اخیر اجرای تحریر های ریتمیك و ضربی را به آوازش افزود كه آن هم قدرت حنجره او را می رساند. این تحریر ها بیش از آن كه متعلق به موسیقی سازی باشند برخاسته از موسیقی سازی ما هستند و علاوه بر تنوع زیاد موجود در تحریر ها، پاساژها و آریژ های ساز سنتور را تداعی می كنند. ناظری با وجود آنكه با آهنگسازان و نوازندگان خوبی مثل پایور، لطفی، علیزاده و مشكاتیان كار كرده، اما تعداد كار های قوی اش به كار های معمولی او نمی رسد. همچنین صدایش در بعضی از مصوت ها (حروف صدا دار) سرد به نظر می آید.كنسرت سال گذشته ناظری با پرویز مشكاتیان، كامكارها و چند تن از نوازندگان گروه عارف و شیدا خاطره كارهای خوب سال های دور او را در اذهان زنده كرد.
• علیرضا افتخاری
علیرضا افتخاری در سال ۱۳۵۵ در بیست سالگی رتبه اول آزمون باربد را كسب كرد و در خوانندگی به طور مستقیم از حضور تاج اصفهانی _ و اندكی شجریان _ و غیرمستقیم از صدای ایرج (حسین خواجه امیری) _ كه به نظر بسیاری بهترین صدای صد سال اخیر را در میان همه خوانندگان ایرانی داراست_ بهره برده است. او پس از اجرای «آتش دل» كه در آن ارادتش را به تاج به خوبی نشان داد با خواندن در سریال تلویزیونی «امیركبیر» صدای آن زمان بایكوت شده ایرج را برای مردم تداعی كرد و به مرور با استفاده از جنس تونالیته و گرمای صدا و وسعت عالی و رویكرد مردم پسند به موسیقی به مهم ترین پدیده آواز در سال های پس از انقلاب تبدیل شد. او در مقطعی پرطرفدارترین خواننده كشور بود و نوارهای نیلوفرانه، یاد استاد، هنگامه و... با صدای او فروش های استثنایی كردند. همچنین دو نوار «راز و نیاز» كار حسین علیزاده و «مقام صبر» كار پرویز مشكاتیان به خاطر حضور آهنگسازان برجسته و رهبری درست نشان دادند كه افتخاری بازیگری حرفه ای است كه می توان از او بازی های خوبی گرفت. گرمای صدای او فوق العاده است. او در نهایت تسلط صدایی را كه خیلی قلدر و قدرتمند و دارای حجمی خوب و دلپذیر است و به صورتی رام و اهلی با رعایت همه تكنیك های گرم خوانی تولید می كند و در عمق جان شنونده اثر می گذارد. قدرت و سرعت اجرای تحریرهای او كم نظیر و تقریباً غیرقابل تقلید به نظر می آید. (مانند تصنیف های «كمان ابرو» و «حال خونین دلان» در نوار «راز گل») و به جز سال های ابتدایی كارش همواره مخرج حروف صدادار را كه بسیار در زیبایی شناسی آواز موثرند درست ادا كرده است. افتخاری هر گاه بخواهد در حفظ رنگ آمیزی و وحدت تونالیته صدا در سه نقطه بم، اوج و میانی كم نظیر است. پس از انتشار نیلوفرانه در سال های بعد از انقلاب نخستین بار بود كه یك ترانه یا تصنیف تولید داخل كشور ورد زبان مردم كوچه و بازار و جوانان می شد. (تصنیفی با مطلع یارا یارا گاهی دل ما را به چراغ نگاهی روشن كن) آسیب بزرگ او پركاری است. یك روایت تائید نشده افتخاری را پركارترین خواننده تاریخ ضبط موسیقی در ایران _ و حتی جهان _ می داند! زمانی هر یكی دو ماه یك آلبوم منتشر می كرد كه با توجه به مراحل دقیق و وقت گیر اجرا و ضبط با آسیب های فراوانی همراه بود و كم كم علاقه مندان او عادت كردند! پاپ خواندن افتخاری نیز داستانی عجیب دارد. یك نقل قول تائید نشده دیگر در توجیه خواندنش در چنین نوارهایی حكایت می كند كه این كار را برای رو كم كنی خوانندگان پاپ در بحبوحه ركود بازار موسیقی سنتی و رونق گرفتن موسیقی پاپ انجام داده است كه در نوع خود استدلال عجیبی به نظر می رسد! چون به هر حال زمانی او در رشته خود به چنان جایگاهی رسید كه هنوز هم برای بسیاری آرزویی دست نیافتنی به نظر می آید. از آن گذشته این آثار به سختی در تعریف موسیقی پاپ می گنجند و بیشتر یادآور موسیقی عربی و كوچه بازاری هستند. به نظر نگارنده افتخاری با این كار بزرگترین خطای حرفه ای اش را مرتكب شد هر چند كه هنوز جوان است و با صدای بی نظیرش فرصت جبران دارد.
• ایرج بسطامی
مرحوم ایرج بسطامی پس از دوره اول قطع همكاری مشكاتیان با شجریان با نوار «كنسرت افشاری مركب» صدای خود را به میان مردم برد. صدایی كه وسیع ترین صدا در بین خوانندگان ایرانی _ از بم تا اوج _ به شمار می رفت. صدایی بدوی و غریزی كه دارای زنگ فوق العاده ای بود و در عین حال پرتحریر و با انعطاف به نظر می آمد. كسانی كه صدای بسطامی را در زمان حیات او از نزدیك شنیده بودند معتقدند كه این صدا هنگام ضبط در استودیو بیش از نیمی از مرغوبیتش را از دست می داد و می بایست آن را به صورت زنده و از نزدیك شنید. بسطامی در جاهایی تحریر می زد كه شنونده اصلاً انتظارش را نداشت و به خوبی از عنصر «اتفاق غیرمنتظره» در هنر استفاده و همه را غافلگیر می كرد. (شبیه تحریر دادن در تكرار كلمه مرغ در تصنیف «نصیحت یار» در نوار «ظهور».) در صدای او نوعی سادگی و بی تكلفی دیده می شد كه از شخصیت محجوب او نشات می گرفت. به دلیل همین ویژگی ها او نتوانست آن چنان كه لازمه كار حرفه ای است از صدایش استفاده مادی بكند و اصولاً خیلی آدم حرفه ای و پرمدعایی نبود.بسطامی در زمان حیات خود آن قدر كه زیبنده صدایش بود شناخته نشد و عمده شهرتش را بعد از مرگ به دست آورد.

علی شیرازی

منبع : روزنامه شرق