کمانچه

کمان کوچک را گویند . به معنی مضراب و زخمه زدن نیز می باشد نام این ساز در عربی به صورت (( کمنجا )) به کاررفته و ساز چندان مشهور بوده که نام آن در شعر شاعران عرب نیز آمده است . امروزه نیز در کشورهای عربی ویولون را کمان می گویند امام شوشتری ایران گهواره دانش و هنر
ابن فقیه نخستین کسی است که در اوایل سده سوم هجری در آثار خود از کلمه و ساز کمانچه نام میبرد و می گوید این ساز در نواحی مصر و سند مورد استفاده بسیار بوده است .
کمانچه و آن از آلات مجروره است و بعضی کاسه آن را از پوست جوز هندی سازند و از موی اسب بر آن وتر بندند و بعضی دیگر کاسه آن را از چوب تراشند و بر آن و تراز ابریشم بندند و البته بر روی آن پوستی کشند که آن پوست دل گاو باشد و آن را با کمانه در عمل آورند
یکی از بهترین و کامل ترین انواع ارباب دارای کاسه ای کروی شکل است یعنی بدنه یا کاسه ساز را از چوب بصورت یک کره مجوف می سازند و یا اینکه پوست نارگیلی را می تراشند و صیقل می زنند و در روی سوراخ دهنه آن پوست می کشند و بکار می برند . دسته آن نیز گرد است و از چوب ساخته می شود و دارای پایه آهنی است ولی ممکن استکه پایه نداشته باشد . این نوع رباب در بسیاری از کشورهای مجاور ایران و مخصوصا در شبه قاره هند (( کمانچه )) معروف است
این ساز چو روی کاسه اش پوست کشیده شده و خرک روی پوست قرار دارد در اثر تغییر هوا صدای آن هم عوض می شود ولی از آنجا که پوست کمانچه کلفت تر تار است ، حرارت و رطوبت کمتر در ان تاثیر می کند . صدای کمانچه کمی تو دماغی است. وقتی ویولون به ایران آمد چون دارای چهار سیم بود ،کمانچه کش ها هم یک سیم آخر را به تقلید ویولون اضافه کردند و چون در طرز نواختن خیلی شبیه به ویولون بود کمانچه کش ها معلم ویولون شدند
کمانچه که آن را هم از مجرورات است . بر دو نوع باشد یکی آن که بر جوز هندی ( نارگیل ) پوستی کشند و او تار آن از موی اسب سازند و دیگر آن که کاسه آن از چوب مخرط کنند و او تار آن از ابریشم باشد واین قسم مطبوع تر است
کمانچه از دسته سازهای کمانی است که از مدت ها پیش به شکل های گوناگون با تارهایی از جنس ابرایشم ، زه و سیم از دوره های مختلف نواخته می شده است .
بعضی (( ربابی )) را که باکمان نواخته می شد اولین شکل کمانچه تصور می کنند . در نقاشی های کاخ چهل ستون در اصفهان در تابلویی نوازنده کمانچه هم دیده می شود . در دوره قاجار این ساز اهمیت زیادی داشته است . کمانچه از نظر داشتن حدود صوتی خاص و همچنین حدود صوتی و امکانات وسیع فنی بیشتر از سازهای دیگر ایرانی مورد توجه بوده و از مدت ها پیش این ساز سردسته سازهای دیگر ایرانی مورد توجه بوده و از مدت ها پیش این ساز سردسته سازهای دیگر به شمار می رفته است و متاسفانه چندی است که اکثر نوازندگان سازهای این کمانی این ساز را که از هر لحاظ دامنه نوازندگان سازهای کمانی این ساز را که از هر لحاظ دامنه و زنگ آن با تار و سنتور و سازهای دیگر ملی موافق است رها کرده و در همنوازی ویولون را به جای آن بکار می برند . صدای کمانچه کمی تو دماغی و دارای کیفیتی مخصوص به خود است . کمانچه های قدیم را معمولا با صدف کاری و خاتم کاری زینت می داده اند . کاسه این ساز از خارج صاف و صیقل داده شده و به شکل کره مجوفی است که یکی از مدار های آن را با صفحه قطع کرده ( به شکل عرق چین ) و روی کاسه را پوست کشیده اند. پوست روی کاسه کلفت تر از سایر قسمت هاست و ازین جهت کمتر تحت تاثیر رطوبت و گرما قرار می گیرد . دسته آن مخروط ناقصی است که راس آن به کاسه وصل است و در نمونه دیگر دسته آن گرد و به صورت استوانه است . به تازگی در روی دسته دو حفره ایجاد کرده اند که در تقویت صدا و ایجاد طنین بیشتر موثر است .
زیر کاسه میله ای آهنی است که از کاسه گذشته و به دسته مربوط می شود و پایه آنرا تشکیل می دهد . تا چندی پیش این ساز دارای تار ابریشمی بود ولی چون هم صدای آن بم بود و هم هنگام کوک پاره می شد ازین جهت سیم را به جای آن انتخاب کردند زیرا سیم فولادی پر دوام تر و با صرفه تر است و در برابر رطوبت و آب و هوا و عرق دست و غیره کمتر تغییر می کند و زود هارمونیک های خود را از دست نمی دهد . البته باید در انتخاب سیم دقت زیادی نمود زیرا سازهای ملی در برابر کم و زیاد بودن قطر سیم ها بی اندازه حساسند و اگر قطر های گوناگون سیم ها هماهنگ با ساختمان ساز نباشد واکنش هایی در آن پدید می آورد که از ارزش صدایی آن کاسته می شود . در حال حاضر سیم های ماندو لین را در کمانچه بکار می برند . کمانچه مانند ویولون چهار سیم دارد و آن را مانند ویولون نیز کوک می کنند . آرشه یا کمان آن از چوبی باریک درست شده که تارهای آن از موی اسب است و وسیله دو حلقه گرد فلزی که به چوب اتصال دارد بسته شده است . در قدیم پایه کمانچه را در طرف چپ روی زمین قرار میدادند ولی اکنون در انتهای پایه ، فلز خمیده و سطح دیگر اضافه کرده اند که آنرا بالای زانوی چپ قرار می دهند . نگاه داشتن کمانچه در دست به آسانی انجام پذیر می باشد ، انگشت های دست چپ روی دسته تکیه دارد . پل یا خرک کمانچه بسیار ساده است و آنرا از چوب عناب یا شمشاد انتخاب می کنند . پل در حقیقت مرکز ساز و جایی است که ارتعاشات حاصله از کشیدن کمان در آن متمرکز و به تمام قسمت ها میرسد. معمولا آنرا عمود برصفحه پوستی و کج می گذارند . لبه بالای خرک انحنای متناسبی دارد که معمولا برای بدست آوردن صدای بم و تو دماغی آنرا متناسب با وضع کاسه می کنند . جابجایی خرک بسیار مهم و در ایجاد صداهای مختلف موثر است . چوب کاسه از جنس گردو یا افرا بوده و معمولا برای ساختن آن قطعات چوب را طوری به هم وصل میکنند که کوچکترین خطی در میان آنها به چشم نمی خورد.
نوازندگان ترکمن به کمانچه قیچاق می گویند . قیچاق سه سیم دارد و اندازه آن نیز از کمانچه های رایج کوچک تر است . جنس کاسه در گذشته از کدو با رویه پوست آهو بود در صورتیکه کمانچه های کنونی از چوب درخت توت ساخته می شود .

منبع : مطالب ارسال شده