چشم انداز تشکیل اوپک گازی

نشست دو روزه کارشناسان ۱۲ کشور صادر کننده گاز در تهران برای بررسی تشکیل اوپک گازی (اوجک) در ۹ و ۱۰ اردیبهشت ۱۳۸۷ برگزار شد.
در نشست مجمع کشورهای صادرکننده گاز نظرات اعضای این مجمع که ۷۳ درصد از ذخایر گازی جهان و ۴۲ درصد از حجم تولید گاز جهان را در اختیار دارند، تحت تاثیر پیشنهاد ایران مبنی بر تشکیل سازمان مربوط به همکاریهای گاز همچون اوپک قرار گرفته بود. روزنامه «مسکو تایمز» چاپ روسیه، در گزارشی نوشت شرکت کارشناسان کشورهای صادر کننده گاز در تهران به منظور تدوین چارچوب کاری اوپک گازی شکست دیگری را برای غرب در مقابل ایران رقم زد. آمریکا و اتحادیه اروپا که تمام تلاش خود را برای جلوگیری از تشکیل اوپک گازی انجام داده اند، بارها اعلام کردند: تشکیل اوپک گازی تامین انرژی جهانی را به مخاطره می اندازد و قیمت گاز را افزایش می دهد.
این در حالیست که علی کردان معاون وزیر نفت ایران با اعلام اینکه ما در اوپک گازی تمام حقوق مصرف کنندگان و تولید کنندگان را در نظر می گیریم، افزود: مخالفت آمریکا با تشکیل اوپک گازی یک مخالفت سیاسی است. اوپک گازی سازمانی برای سیاستگذاری کشورهای صادر کننده گاز است که در قالب آن می توان با مبادله تکنولوژی، هزینه تولید گاز را کاهش داد. در حال حاضر مجمع غیر رسمی کشورهای صادر کننده گاز که در سال ۲۰۰۱ تاسیس شد و ۱۵ کشور بزرگ تولید کننده گاز جهان را در خود جای داده است بیش از ۷۲ درصد ذخایر گازی جهان را در اختیار دارد و سهم این کشورها در تولید کنونی گاز جهان ۴۲ درصد است.
کشورهای خاورمیانه و روسیه با دارا بودن ۶۷ درصد کل ذخایر گازی دنیا بهترین پتانسیل را برای تشکیل اوپک گازی دارند. در پایان سال ۲۰۰۵ حجم کل ذخایر گازی دنیا در حدود ۶ هزار و ۳۴۸ تریلیون فوت مکعب بوده است که از این میزان ۴ هزار و ۲۳۴ تریلیون فوت مکعب به کشورهای خاورمیانه و روسیه تعلق دارد. بر اساس گزارش سایت بی.پی. (بریتیش پترولیوم) بالاترین حجم «ذخایر اثبات شده» گاز کماکان در اختیار کشور «روسیه» قرار دارد که با در اختیار داشتن ۱۶۸۸ تریلیون فوت مکعب گاز، ۲۶ ۶/ درصد از سهم ذخایر گاز دنیا را به خود اختصاص داده است. پس از آن ایران با ۹۴۳ ۹/ تریلیون فوت مکعب مقام دوم را داراست.
قطر در حوزه خلیج فارس با ۹۱۰ ۱/ تریلیون فوت مکعب ۱۴ ۳/ درصد سهم منابع گاز طبیعی جهان را به نام خود ثبت کرده است. در این بررسی آماری سهم ذخایر گازی ایران نسبت به کل ذخایر جهان ۱۴ ۹/ درصد اعلام شده است. هر چند ایران در گزارشهای سالیانه خود که حتی آخرین بار در ماههای پایانی سال ۲۰۰۶ اعلام شد به سهم ۱۷ درصدی خود در جهان اشاره کرده است. عربستان سعودی و امارات متحده عربی هم هر یک نیز به ترتیب با ۳ ۸/ و ۳ ۴/ درصد ذخایر در مقام چهارم و پنجم جهان قرار دارند.
عربستان ۲۴۳ ۶/ تریلیون فوت مکعب ذخیره گاز طبیعی اثبات شده دارد و امارات هم ۲۱۳ تریلیون فوت مکعب از ذخایر دنیا را در خود جای داده است.
در این گزارش به میزان تولیدات و مصارف کشورهای بزرگ دارنده ذخایر هم اشاره شده است. ایالات متحده آمریکا در سال ۲۰۰۵ میلادی ۵۲۵ ۷/ میلیارد مترمکعب گاز تولید کرده است که این میزان در مقایسه با سایر کشورهای جهان بالاترین رقم تولید بوده است. این کشور تنها ۱۹۲ ۵/ تریلیون فوت مکعب گاز طبیعی دارد که حجم تولید آن نسبت به ذخایر بسیار بالاست به گونه ای که میزان تولید این کشور تنها اندکی نسبت به سهم (۵۹۸میلیارد متر مکعبی) روسیه فاصله دارد. به این ترتیب روسیه با ۲۱ ۶/ درصد سهم از کل تولید جهان در مقام اول تولید قرار داشته و ایالات متحده نیز با ۱۹ سهم در دنیا رده دوم تولید را به خود اختصاص داده است.
ایران و قطر نیز به ترتیب با ۸۷ و ۴۳ ۵/ میلیارد متر مکعب گاز ۳ ۱/ و ۱ ۶/ درصد حجم تولید جهان را در اختیار دارند. در میان کشورهای آسیای شرقی، اندونزی با ۷۶ میلیارد مترمکعب ۲ ۸/ درصد سهم تولید جهان را در اختیار دارد که به گونه ای در روند تولید نسبت به قطر که سومین دارنده ذخایر گازی است برتری دارد.
همچنین نروژ دارنده بیشترین ذخایر گازی اروپا پس از روسیه (۸۴تریلیون فوت مکعب) حدود ۸۵ میلیارد مترمکعب تولید داشته است که در ردیف تولید هم همچنان پس از روسیه قرار دارد. بی پی در بخش مصرف نیز گزارش جالب توجهی ارائه کرده است. ایالات متحده آمریکا بالاترین مصرف گاز جهانی را دارد این کشور با وجود آن که دومین تولیدکننده جهان محسوب می شود اما در روند صادرات جهانی گاز هیچ نقشی ندارد، به گونه ای که با مصرف ۶۳۳ ۵/ میلیارد مترمکعب (تولید: ۵۲۵ ۷/ میلیارد مترمکعب) مواجه با بالانس منفی تولید و مصرف بوده است. روسیه، انگلیس، ایران و ژاپن دارای بیشترین آمار مصرف گاز جهانی پس از آمریکا هستند. روسیه با ۴۰۵ ۱/ و ایران با ۸۸ ۵/ میلیارد مترمکعب به ترتیب ۱۴ ۷/ و ۳ ۲/ درصد سهم از کل مصرف دنیا را به نام خود ثبت کرده اند.
به این ترتیب ایران هم جزو کشورهایی است که از بالانس منفی گاز مواجه بوده و بر اساس آمارهای بی. پی. گرچه این کشور ۸۷ میلیارد مترمکعب گاز تولید کرده است اما بیش از ۸۸ ۵/ میلیارد مترمکعب گاز را در سبد مصرف خود جای داده است.
● سابقه تشکیل اوپک گازی
تحولات بازار جهانی انرژی در سالهای اخیر، تشکیل سازمانی همانند اوپک را بین کشورهای اصلی تولیدکننده گاز به ضرورتی انکارناپذیر تبدیل کرده است. ایده تشکیل سازمانی مشابه اوپک در بخش گاز طبیعی، یکی از محورهای مذاکرات دو یا چندجانبه کشورهای اصلی تولیدکننده گاز در سالها و ماههای اخیر بوده است، از جمله ایران و روسیه و الجزایر، این موضوع را مطرح و چگونگی شکل گیری چنین سازمانی را بررسی کرده اند. انتشار خبرهایی از برگزاری نشست مجمع کشورهای صادرکننده گاز، با هدف رایزنی و تبادل نظر کشورهای دارنده ذخایر گاز طبیعی، نگرانی مصرف کنندگان این انرژی را به دنبال داشته است; به گونه ای که خبرگزاری «رویترز» با این توضیح که ایران و ۱۴ کشور بزرگ صادرکننده گاز با تشکیل یک دفتر اجرایی شبیه دبیرخانه اوپک، نخستین گامها را برای تاسیس سازمان کشورهای صادرکننده گاز برداشته اند، اعلام کرد: کشورهای ایران، روسیه، عربستان سعودی، قطر، امارات متحده عربی، ونزوئلا، نیجریه، مصر و الجزایر از مهمترین اعضای مجمع کشورهای صادرکننده گاز هستند. با اینکه وزیران نفت این کشورها توضیح داده اند که این سازمان تنها با هدف همکاری بین کشورهای عضو تشکیل شده است و همانند اوپک، به دنبال تاثیرگذاری بر بازار نیست، نگرانی کشورهای مصرف کننده از احتمال مدیریت عرضه گاز طبیعی در بازار جهانی در سالهای آینده، قابل پیش بینی است، به ویژه این که برخلاف اوپک که کمتر از ۴۵ درصد عرضه جهانی نفت را در اختیار دارد، می توان گفت سازمان کشورهای صادرکننده گاز، با حضور کشورهایی مانند روسیه، ایران، قطر و الجزایر، کنترل کننده بیشترین حجم گاز مصرفی جهان خواهد بود.
مجمع کشورهای صادرکننده گاز در سال ۲۰۰۱ با حضور ۱۵ کشور گازی دنیا از جمله روسیه، ایران، قطر و الجزایر در ایران بوجود آمد و هر سال نیز یک نشست در سطح وزیران برگزار می کند. در این راستا تاکنون شش نشست در سطح وزیران در کشورهای ایران، الجزایر، قطر، مصر و ترینیداد و توباگو انجام شده و هفته گذشته نیز نشست کارشناسان آن در تهران برگزار شد. مجمع کشورهای صادر کننده گاز با هدف هم فکری در مورد جایگاه واقعی گاز و مسائل مشترک اعضا با ابتکار جمهوری اسلامی ایران تشکیل شده است.
در این زمینه تاکید شده بود که این مجمع به صورت سازمانی عمل نمی کند و اعضا قصد ندارند ساختاری مانند اوپک در مقابل مصرف کننده ها ایجاد کنند; بلکه این مجمع محل تبادل اطلاعات، ایده و تجارب کشورهای عضو است.
در حالی که قرار بود نشست صادرکنندگان گاز برای ششمین سال به منظور اتخاذ سیاست های مشترک، تبادل نظر در شناخت بسترهای همکاری بین اعضا، انجام مطالبات و امکان همکاری های دو یا چند جانبه در مورد منافع مشترک منطقه در سپتامبر ۲۰۰۶ در قطر انجام شود، به دلیل این که تعدادی از وزیران، تاریخ پیشنهادی را قبول نکردند، با پیشنهاد وزیر قطر و پذیرفتن سایر کشورهای عضو، این مجمع به نوامبر موکول و سپس تاریخ برگزاری آن به ماه آوریل ۲۰۰۷ موکول شد. گفتنی است، در راستای اهداف مجمع تاکنون دفتر رابطی نیز در قطر ایجاد شده است که به نظر می رسد به تدریج تمرکز امور مجمع در ارتباط با جمع آوری و تبادل اطلاعات، برآورد عرضه و تقاضای گاز و انجام مطالعات مشترک در حیطه های مورد علاقه کشور های عضو در این محل انجام شده و تاسیس دفتر رابط در قطر در میان مدت و بلندمدت موجب همکاری های بیشتر بین کشور های صادرکننده گاز شود.
حضرت آیت الله خامنه ای، در دیدار ایگور ایوانف دبیر شورای عالی امنیت ملی روسیه با وی، در ۸ بهمن ۱۳۸۵ با تاکید بر گسترش همکاریهای جمهوری اسلامی ایران و روسیه و با اشاره به وجود نیمی از ذخایر گاز جهان در روسیه و ایران بر بنای یک سازمان مربوط به همکاریهای گازی همچون اوپک با کمک دو کشور تاکید کردند.
این پیشنهاد ایران از دیدگاههای مختلف سیاسی و اقتصادی مورد توجه کشورهای تولید و مصرف کننده انرژی در جهان قرار گرفت و بازتاب گوناگونی از سوی سران کشورهای مختلف داشت. رییس جمهور روسیه هم تاکید کرده بود که ایجاد اتحاد گازی در راستای تحکیم بازار سوخت و نه گسستن آن خواهد بود.
حسین کاظم پور اردبیلی - نماینده ایران در اوپک - در خصوص پیشنهاد ایران توضیح داد که در مجموعه همکاری های گذشته، روسیه با تمایل کمتری مشارکت داشته و اشاره مقام معظم رهبری، به همکاری گسترده تر روسیه و شتاب بخشیدن به همکاری های این مجمع بوده است که در این صورت مجمع می تواند موجب تحکیم همکاریها و گسترش روابط شود.
اواخر سال ۲۰۰۶ نیز پایگاه اینترنتی «فایننشال تایمز» اعلام کرد که کارشناسان اقتصادی ناتو در گزارشی محرمانه، هشدار دادند که روسیه ممکن است به دنبال تشکیل یک سازمان گازی با حضور کشورهای الجزایر، قطر، لیبی و کشورهای آسیای مرکزی و ایران باشند، هرچند «آرکادی دوورکوویچ»، از مشاوران عالی رتبه اقتصادی ولادیمیر پوتین، رئیس جمهور روسیه، در نوامبر ۲۰۰۶ اعلام کرد که روسیه قصد ندارد پایه گذار «کارتل» گاز طبیعی در جهان باشد، هرچند نمی توان چنین موضوعی را به کلی نادیده گرفت و غیرمحتمل دانست. همچنین پوتین رئیس جمهور روسیه در جریان سفر به کشورهای حاشیه خلیج فارس در کنفرانس خبری مشترک با شیخ حمد بن خلیفه آل ثانی امیر قطر بار دیگر از ایده تشکیل سازمان کشورهای صادرکننده گاز(اوجک) حمایت کرد.
با برگزاری نشست ششمین نشست مجمع کشورهای صادرکننده گاز طبیعی(GECF) در ۱۰ آوریل ۲۰۰۷ در دوحه قطر، و نشست کارشناسان این مجمع در آوریل ۲۰۰۸ در تهران ، تصمیم نهایی درباره تشکیل سازمانی منسجم با حضور این کشورها و محدوده فعالیتها و وظایف آن، گرفته شده، هرچند به نظر می رسد کشورهای صادرکننده گاز طبیعی، به توافقهای اولیه دست یافته اند. روزنامه «گازتا» در گزارشی نوشت، شرکت انحصاری گازپروم روسیه، پس از امضای موافقتنامه با شرکت الجزایری «سوناتراک»، دومین صادرکننده بزرگ گاز به اروپا، گفت و گو با قطر را که از اصلی ترین صادرکنندگان «ال ان جی» جهان به شمار می رود، آغاز کرده است تا زمینه های توسعه همکاریهای مشترک بین دو کشور بررسی شود. مذاکرات مشابهی نیز برای مشارکت و همکاری این شرکت در بخش گاز طبیعی ایران، از جمله توسعه میدان گازی عظیم پارس جنوبی و مشارکت در احداث خط لوله صادرات گاز «ایران-پاکستان-هند» انجام شده است که نشانه های روشنی از تلاشهای گازپروم برای نزدیکی بیشتر کشورهای تولیدکننده گاز طبیعی به شمار می رود و ناظران بین المللی را از شکل گیری نطفه ایجاد سازمانی منسجم با حضور این کشورها مطمئن می کند. این دیدگاه نیز وجود دارد که وزیران نفت کشورهایی مانند ایران، عربستان سعودی، قطر و الجزایر که ذخایر گاز قابل توجهی دارند، می توانند تا زمان تشکیل نشستهای مستقل کشورهای صادرکننده گاز، در حاشیه نشستهای اوپک به مذاکره بپرداند تا با تبادل نظر و حذف اختلاف نظرها تا حد ممکن، روند تشکیل سازمان صادرکنندگان گاز طبیعی تقویت شود و پایه های نخست این سازمان، با انسجام و هماهنگی بیشتری شکل گیرد.
البته تشکیل اوپک گازی مخالفت هایی را هم در پی داشته است.
رئیس سازمان بین المللی انرژی، تاسیس سازمان تولید کنندگان گاز یا اوپک گازی(اوجک) را خبر بدی برای مصرف کنندگان آن توصیف کرد.
«فیث بیرول» رئیس برنامه اقتصادی برای آژانس بین المللی انرژی اتمی که در ورشو پایتخت لهستان سخن می گفت در ۴ می ۲۰۰۸ اظهار داشت: «خبر تاسیس «اوجک» یا همان اوپک گازی می تواند خبری بسیار بد برای مصرف کنندگانی همچون لهستان و دیگر مصرف کنندگان این مواد باشد.» وی با اشاره به نشست تولید کنندگان گاز در تهران گفت : «بر این باورم که تشکیل چنین ساختاری برای کنترل تولید گاز خبر خوبی برای مصرف کنندگان نیست و اگر سازمانی که قرار است تاسیس شود به مسئله سرمایه گذاری و قیمت گذاری رسیدگی کند خبرخوبی نیست و باید مصرف کنندگان آن را جدی بگیرند».
آمریکا هم مخالفت خود را با تاسیس اوپک گازی (اوجک) اعلام کرده است.
معاون رییس کمیته امور خارجی مجلس نمایندگان آمریکا، ایلنا رز لهتینن در واکنشی انفعالی مدعی شد که امکان ایجاد «اوپک گازی» با حضور کشورهایی مانند روسیه و ایران در بلندمدت یک تهدید جدی برای صدور منابع انرژی جهانی بوده و علاوه بر تاثیر منفی در روابط مسکو و واشنگتن حتی می تواند امنیت ملی ایالات متحده را به خطر اندازد.
«ایلنا رز لهتینن» در نامه ای که به نمایندگی از چند قانونگذار عضو حزب جمهوریخواه در مجلس نمایندگان آمریکا برای کاندولیزا رایس وزیر امور خارجه این کشور نوشته از دولت بوش خواسته تا با همراهی متحدین اروپایی خود یک استراتژی مدون برای مقابله جدی با ایجاد این کارتل گازی تهیه کند.
همچنین به یک گزارش کارشناسی کمیته اقتصادی ناتو اشاره شده که در آن به ۲۶ کشور عضو نسبت به تبعات ایجاد اوپک گازی با محوریت روسیه اشاره شده است.
اتحادیه اروپایی نیز با تاسیس اوپک گازی مخالفت کرده است.
اتحادیه اروپا ۴۴ درصد گاز طبیعی خود را از طریق واردات از روسیه تامین می کند و از ایجاد سازمان کشورهای صادرکننده گاز (اوجک) به علت افزایش نفوذ روسیه بر تولیدکنندگان گاز هراس دارد.
سال گذشته با اعلام همکاریهای نزدیک روسیه و الجزایر (که دو تامین کننده بزرگ گازطبیعی اروپا به شمار می روند) نخستین نگرانیهای اتحادیه اروپا نسبت به نزدیک شدن مواضع کشورهای تولیدکننده گاز بروز کرد.
اما با توجه به اینکه قراردادهای صدور گاز معمولا بصورت درازمدت منعقد می شوند و نمی توان بهای آن را به طور ناگهانی افزایش داد موضوع کاراوپک گازی چه خواهد بود؟ به نظر می رسد مسائلی نظیر حجم صادرات و تنظیم و یکسان سازی بهای گاز درسالهای آینده موضوعات مورد توجه اعضای اتحادیه جدید در آغاز کار آن باشد.

نویسنده : نادعلی بای

منبع : روزنامه مردم سالاری