میراث جاودان

دانشمندان مسلمان و مفسران قرآن کریم از کلیت برخی مفاهیم اخلاقی که در قرآن ذکر شده است، چنین دریافته اند که وقف مورد تأیید قرآن کریم است؛ چرا که اعمال خیر و صالح همواره در آیات این کتاب شریف و نورانی ستوده شده وبه طور عموم هر آنچه که بر انجام کارهای نیکو و تشویق بدان دلالت داشته باشد، بر وقف نیز دلالت می کند. به تعبیر دیگر می توان گفت که روح وقف مورد تأیید قرآن کریم قرار گرفته است.
در نهایت مواردی از اعمال صالح، مانند صدقه، قرض الحسنه،تعاون، انفاق، محبت و کمک به همنوعان و ذکر شده و به نوعی با روح وقف سازگاری دارد که به برخی از آنها اشاره می شود:
الف) آیاتی که انسان را به عمل صالح ترغیب و توصیه نموده و می دانیم وقف کردن نیز نوعی کار خیر و عملی خدا پسندانه است:
۱‎) «و اما الذین امنوا و عملوا الصالحات فیوفیهم اجورهم»(آل عمران‎/ ۵۷)
[و اما کسانی که ایمان آورده اند و کارهای شایسته کرده اند، (خداوند) مزدشان را به تمامی به آنها می دهد.]
در این آیه، «ایمان و عمل صالح» دو عامل مهم برای استحقاق پاداش دانسته شده است. ایمان، مقتضای اولیه و فطری انسانها است و باید با عمل صالح،ثبوت آن به نمایش گذاشته شود. صالحات در آیه مذکور می تواند بر هر عمل شایسته ای - از جمله وقف - دلالت کند.
۲‎) «المال و البنون زینة الحیوة الدنیا و الباقیات الصالحات خیر عند ربک ثوابا و خیر أملا»(کهف/ ۴۶)
[مال و فرزندان آرایش زندگانی جهان اند ولکن، اعمال صالح که تا قیامت باقی است، نزد پروردگار بسی بهتر و عاقبت آن نیکوتر است.]
در آیه مذکور، باقیات صالحات می تواند شامل: نماز، تهجد، ذکر خدا و صدقات جاری همچون بنای مساجد، مدارس و موقوفات و خیرات در راه خدا باشد. که بدین ترتیب باید گفت: وقف مصداق بارز باقیات صالحات است.
ب) آیه هایی که به تألیف قلوب و جلب محبت دیگران دلالت دارد و چون یکی از مصارف درآمدهای وقف در جهت تحکیم و تثبیت روح همبستگی و محبت بوده و در عین حال احسانی است عاری از منت و اقدامی است که در بسیاری از موارد، استفاده کننده از منافع وقف، واقف را ملاقات نکرده وچه بسا او را نمی شناسد، ولی از نتیجه لطف او بهره مند می شود، در نهایت تأثیر این عمل خداپسندانه به مراتب عمیق تر و ماندنی تر خواهد بود:
«انما الصدقات للفقراء و المساکین و العاملین علیها و المولفه قلوبهم و فی الرقاب و الغارمین و فی سبیل الله وابن السبیل» (توبه‎۶۰)
[صدقات منحصراً مختص است به: فقیران و عاجزان ومتصدیان اداره صدقات و کسانی که باید تألیف قلوب آنها کرد و آزادی بندگان و قرض داران و در راه خدا (راه تبلیغ و ترویج دین خدا) و به راه ماندگان.]
ج) آیاتی که مردم را به روح تعاون، احسان و برادری دعوت نموده است، مانند:
۱‎) «تعاونوا علی البر و التقوی و لا تعاونوا علی الاثم و العدوان»(مائده ‎/ ۲)
[بر نیکی و تقوی همکاری کنید وبر گناه و دشمنی همکاری نکنید.]
۲‎) «ان الله یامر بالعدل و الاحسان و ایتاء ذی القربی»(نحل‎/ ۹۰)
[یقیناً خداوند به عدل و احسان وبخشش به نزدیکان دستور می دهد.]
د) آیاتی که وقف را از طریق تقرب الهی معرفی می کند،مثل:
۱‎)«لن تنالوا البر حتی تنفقوا مما تحبون»(آل عمران‎/ ۹۲)
[هرگز به مقام بر و نیکی نخواهید رسید مگر این که از آنچه که دوست دارید، انفاق کنید.]
بدون شک برای انفاق،راههای گوناگونی وجود دارد که وقف یکی از مهم ترین مصادیق آن می باشد. در ضمن نیل به مقام ابرار ومقربین نیازمند انفاق از چیزهایی است که محبوب انسان است و معمولاً دل کندن از آنها کاری بس دشوار به نظر می رسد بویژه در وقف که موقوفه از ملکیت واقف خارج شده و به مالک حقیقی یعنی خداوند متعال واگذار می گردد.
۲‎) «لیس البر ان تولوا وجوهکم قبل المشرق و المغرب و لکن البر من امن بالله و الیوم الاخر والملائکه و الکتاب و النبیین و اتی المال علی حبه ذوی القربی و الیتامی و المساکین و ابن السبیل.‎/‎/.»(بقره‎/ ۱۷۷)
[نیکوکاری آن نیست که روی خود را به سوی مشرق و مغرب بگردانید،بلکه نیکی آن است که کسی به خداوند و روز باز پسین و فرشتگان و کتاب (آسمانی) و پیامبران ایمان آورد ومال خود را با وجود دوست داشتنش، به خویشاوندان و یتیمان و بینوایان ودر راه ماندگان و.‎/‎/.بدهد]
هنگام تعریف نیکی، خداوند به معرفی نیکان می پردازد تامردم تنها به فراگیری مفاهیم بسنده نکنند. البته باید دانست که ریشه نیکی و نیکوکاری در اعتقاد و ایمان نهفته است. پس از اعتقاد و ایمان به اصول دین، خداوند به بیان اعمال صالح می پردازد و از بخشش مال شروع می کند و این بخشش نشان از عمق ایمان به مبدأ ومعاد دارد،زیرا از آنچه به آن محبت دارد در راه خدا می دهد.
بدون شک وقف اموال نیز می تواند مصداق روشنی برای بر و نیکی به شمار آید و آیات فراوان دیگری که نقطه مشترک تمامی آنها بیان محبوبیت و مطلوبیت عمل وقف و شخص واقف در بارگاه الهی است. در حقیقت وقف،خروج مال از ملکیت مجازی انسان و پیوستن به ملکیت حقیقی خالق متعال است.
دو نکته مهم دیگر از آیات مذکور استنباط می شود:
الف) در آیات مذکور موارد استعمال وقف به خوبی تبیین شده است تا واقف آگاه گردد که مال خود را باید در چه راههایی به مصرف برساند.
ب) یکی از مهم ترین شرایط مال وقفی برای آن که در درگاه الهی مقبول افتد،این است که باید از اموال دوست داشتنی واقف انتخاب شود و همین نکته می تواند بیانگر ایمان و عقیده واقعی واقف به خدا و روز جزا باشد.
پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) و ائمه (علیهم السلام) گذشته از این که به فقرا،ضعفا،مستمندان وقشرهای محروم اجتماع کمک می کردند،آیندگان را نیز فراموش نمی کردند وبا به جا گذاشتن صدقات و موقوفات زیادی از املاک وزمینها و اموال خویش،سنت حسنه وقف را پایه ریزی کردند. یکی از فصول درخشان زندگانی این پیشوایان بزرگ،اقدامات آنان در زمینه وقف است که هم مردم را به وقف تشویق می کردند و هم شخصاً املاک وداراییهای ارزنده ای را وقف می کردند.
از جالب ترین تعالیم اجتماعی اسلام که بر اساس تعاون و حس نوعدوستی بنا نهاده شده، مسئله وقف و صدقات جاریه است. هدف اصلی از وقف، تأمین و تثبیت محل سکونت و منبع ارتزاق و تأمین قسمتی از نیازمندیهای عمومی و گسترش فرهنگ و تشویق به احداث بناهای علمی، بهداشتی ومذهبی است.
اسلام با این کار یک برنامه عالی انسانی را بنیانگذاری کرد که در اثر آن عواطف بشر دوستی زنده شد.
اسلام با این ابتکار تا آن جا در روح واخلاق مردم اثر گذاشت که از مال خود چشم می پوشند و باوقف کردن قسمتی از اموال خویش به نفع کسانی که باید حمایت شوند وسیله آسایش آنان را فراهم می کنند و نیازمندیهای نسلهای آینده را نیز از طریق وقف تأمین می کنند.
فقه اسلام در چهارده قرن قبل برای وقف اهمیت خاصی قائل گردیده و یک بخش مهم و تقریباً مفصل از کتب فقه و حدیث و قوانین اسلامی ویژه احکام و مقررات وقف و صدقات جاریه و کارهایی است که برای عموم مردم مفید است.
اسلام با طرح مسئله وقف و تشویق به صدقات جاریه از یک طرف اختیارات و نظرات مالک را نسبت به ملک خود (حتی سالها پس از مرگش) محترم و نافذ شمرده و از طرفی قدم اساسی را در راه گسترش علم و دانش وپرورش دانشمندان برداشته وبنای عمران و آبادی شهرها وروستاها و رفاه عموم را حتی در بیابانها و جاهای دور از آبادی پایه ریزی نموده است.
پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) و خاندان رسالت مردم را بر این کار خیر ترغیب و تشویق نموده و از طرف خداوند نوید پاداش برای هر کار نیکی مخصوصاً به عنوان باقیات الصالحات به آنان می دادند که از بین احادیث فراوانی که در این باره رسیده است به عنوان نمونه چند حدیث از نظرتان می گذرد:
امام صادق(علیه السلام) فرمود:
هر کس از این جهان درگذرد پس از مرگ، چیزی به او نمی رسد جز این که پیش تر سه چیز از خود باقی گذاشته باشد:
۱) کار نیکی که اثرش پس از او باقی باشد؛
۲‎) سنت حسنه ای که در میان مردم رواج داده باشد و بعد از او مردم به آن روش عمل کنند؛
۳‎) فرزند صالحی که برای او دعا کند.(الترغیب و الترهیب ‎/ ج‎/۱ ص۱۰۰ و ‎/۱۱۸ وسائل الشیعه ‎/ ج‎/۱۳ ص‎/۲۹۲ کتاب الوقف‎/ حدیث ۱و۲ ‎/ ص‎/۲۹۳ حدیث ۳و۴وص‎/۲۹۴ حدیث ۱۰ ‎/ ج‎/۱۱ص ‎/۴۳۷ حدیث ۶و امالی صدوق ‎/ ص۳۸ ‎/حدیث ‎/۷ مجلس ۹‎/)
در حدیث دیگری از آن حضرت نقل شده که فرمود:
۶ـ چیز است که شخص مؤمن پس از مرگش از آن بهره مند خواهد شد:
۱‎) فرزند صالحی که برای او طلب آمرزش کند؛
۲‎) قرآنی که از او باشد و مورد استفاده قرار گیرد؛
۳‎) درختی که می نشاند؛
۴‎) چاه آبی که احداث می نماید؛
۵‎) چشمه آبی که در راه خدا جاری می کند؛
۶‎) سنت و روش نیکی که پس از او مردم به آن عمل می کنند.
علامه مجلسی به نقل از مناقب ابن شهر آشوب و ارشاد مفید نقل کرده است که: هنگام فتح بنی النضیر رسول خدا اموال (زمینها و باغها و خانه های) بنی النضیر را میان مهاجرین تقسیم کرد و به علی (علیه السلام) دستور داد که سهم رسول خدا را تحویل بگیرد و آنها را صدقه قرار دهد. (بحار الانوار‎/ج‎/۲۰ ص۱۷۳) معلوم است که مراد این محقق بزرگوار از صدقه وقف است؛زیرا آنها اصطلاح علمای اهل سنت را قبول نداشته اند. البته این موقوفات را عملاً به استناد حدیث ابوبکر، جزء اموال عمومی کردند در حالی که آنها در موارد خاصی وقف شده بود.

فریبا شهیدی فر

منبع : روزنامه ایران