تریاق مثرودیطوس

یکی از مباحث مهم طب سنتی ایران، فصل تریاق و پادزهرها می‌باشد. معمولاً در تمام کتاب‌های طب سنتی در بخش معالجات (بیماری‌ها و درمان) و قربادین (نحوه ترکیب و تهیه دارو) به نحوه تهیه و چگونگی ساخت پادزهرهای مختلف اشاره شده است. یکی از معجون‌ها و تریاق‌های مشهور که برای آن اثرات و خواص متعددی برشمرده‌اند، تریاق ”مثرودیطوس“ می‌باشد. در این مقاله به‌طور مختصر و کوتاه به معرفی این تریاق و خاستگاه ان می‌پردازیم:
● تریاق
تریاق واژه‌ای یونانی است و مفهوم آن نفع برای درمان گزش جانوران سمی است بعضی نیز آن را معرب تریاک فارسی یعنی افیون می‌دانند. در طب سنتی به هر دارو و معجونی که پادزهر باشد اطلاق می‌شود.
در دیدگاه حکیمان هر موجود و هر شیءای از سه طریق بر اطراف خود تأثیر می‌گذارد که داروها با مفردات نیز از این قاعده مستثنی نمی‌باشند. اگر چیزی با (ماده) خود بر بدن تأثیر بگذارد و به‌عنوان غذای مطلق نامیده می‌شد. اگر با کیفیت خود اثرگذاری کند، دوای مطلق و اگر به واسطه صورت نوعیه بر بدن مؤثر باشد، به آن ذوالخاصیه می‌گویند یعنی اثرش ربطی به مزاج فرد ندارد و در تمامی افراد با هر مزاجی اثر خود را می‌گذارد که شاید کم و زیاد باشد. ماند عمل آهنربا که هر آهنی را می‌رباید و یا مانند شمشیر که خاصیت برندگی دارد حال اگر این داروی ذوالخاصیه، دارای اثری موافق با حرارت غریزی بدن باشد و باعث تقویت قوا و ارواح و افعال باشد، به آن پادزهر یا تریاق می‌گویند. این دارو می‌تواند بدن را در مقابل قوای عوامل مخالف وضعیت اعتدال بدن، محافظت کند و اگر، ماده سمی به بدن وارد شود باعث دفع سموم می‌شود.
پادزهرها معجونی از داروهای مسکن و مخدر می‌باشند که معمولاً حدود ۷۲۰ آن از تریاک تشکیل شده است در کتب طبی قدیم از تریاق‌های مختلفی یاد شده است که از آن جمله می‌توان به تریاق فاروق، تریاق اکبر، تریاق کوچک، تریاق اربعه، تریاق طین، تریاق ثمانیه و تریاق مثرودیطوس اشاره کرد.
● مثرودیطوس
در کتاب‌های طب سنتی، مثرودیطوس را نام یکی از شاهان یونانی دانسته‌اند ولی با توجه به مدارک و شواهد تاریخی به‌نظر می‌رسد که مثرودیطوس نام یکی پادشاهان سرزمین کاپادوکیه می‌باشد که زندگی پرفراز و نشیبی داشته، اصلیتی ایرانی دارد.
در زمانی که سلوکی‌ها به زحمت در سوریه و بابل در برابر مهاجمان دفاع می‌کردند دولت‌های بخش غربی آسیای‌صغیر به دست روم افتاد و دولت‌های شرقی آسیای صغیر نیز بعد از سال‌ها مقاومت در مقابل روم سر تسلی فرود آوردند. این دولت‌ها عبارت بودند از کاپادوکیه و پونتوس که پادشاهان آنها نسب خود را به خاندان‌های هفتگانه نجبای پارسی می‌رساندند که پادشاهان کاپادوکیه خود را به کورش و شاهان پونتوس خود را به داریوش منسوب می‌کردند.
فرمانروائی پونتوس که آن را کاپادوکیه بحرای یا کپادوکیه پونتوس نیز می‌نامند در مجاورت دریای سیاه (پونتوس) قرار داشت - سکه این دولت کوهستانی نیز که خصوصاً به خاطر الوار چوب و سنگ‌های معدنیش معروف بود، مخلوطی از اقوام هند و اروپائی - ایرانی و یونانی بودند، این بخش شمالی مهد هخامنشی در دوران سلطنت سلوکی‌ها، به‌صورت یک کشور کوچک و مستقل درآمد.
این خانواده پادشاهی که چون تعداد زیادی از پادشاهان آنها میتریداتس (مثرودیطوس = مهرداد) نام داشته‌اند شاید عنوان مهردادیان برای سلسله آنها نام مناسبی باشد نسب خود را به داریوش نخست، پادشاه هخامنشی می‌رساندند. میتریدانس از ۲ جز میترا یا الهه خورشید و دات به معنای هدیه تشکیل شده است که در حال حاضر در زبان فارسی به‌صورت مهرداد درآمده است.
نام تریاق و معجون مثرودیطوس برگرفته از مهرداد ششم از شاهان این سلسله می‌باشد.
در سال ۱۲۱ قبل از میلاد، هنگام قتل پدرش یازده سال داشت. در دورانی که مادرش نایب‌السلطنه بود او ۷ سال توأم با دربدری و ناخرسندی و سختی داشت. در هر حال مهرداد ششم بعد از آنکه خیال خود را از جانب مادر و برادر فارغ کرد. درصدد توسعه کشور برآمد.
دوران آوارگی او را سختکوش، پرطاقت و جسور کرده بود، در قساوت، پرخوری، شهوترانی و انواع ورزش و شکار تقریباً بی‌همانند شد و در عین حال به انواع هنرهای زیبا، ادبیات و فلسفه یونانی و حتی خرافات جاری علاقه داشت. بیست و دو زبان یا لهجه را حرف می‌زد چنانکه در گفتگو با طبقات و اقوام مختلف قلمرو خویش، هرگز از مترجم استفاده نکرد و از این حیث یک پیشرو و بلندآوازه سلسله شرق‌شناسان زباندان عصر ما شد.
سوءظن نسبت به مادر و تمام اطرافیان از همان اوایل او را واداشت تا در انواع زهرها مطالعه کند. اعتیاد تدریجی به آنها وی را در مقابل زهرهای جانگزای مصونیت داد. در انواع این آزمایش‌ها، معلومات طبی سودمندی هم به‌دست آورد که حتی بعد از وی مورد توجه پومپه فاتح رومی قلمرو و او نیز واقع گشت. او شهرهای یونانی‌نشین را در شبه جزیره کریمه و حدود اوکراین به تصرف درآورد و حتی یونان را که نیای او داریوش تسخیر نکرده بود به قلمرو خویش ملحق ساخت. جنگ‌های چهل ساله او با روم که به جنگ‌های مهردادی معروف است.
روم را مستاصل کرده بود به‌طوری که یک بار رومیان را واداشت تا ذخایر پرسشگاه‌های خود را غارت کنند تا هزینه لشکرکشی‌های سرداری را که برای مقابله او می‌رفت بپردازد. بعد از سال‌ها در سالمندی برای آنکه رومی‌ها بروی دست نیابند تصمیم گرفت با یک کاسه زهر به زندگی خود خاتمه بخشد ولی زهر، که وی در زندگی خود نسبت به آن مصونیت یافته بود، در وی بی‌اثر ماند و مهرداد ناچار شد از یک سرباز خویش درخواست کند تا با کشتن او از اینکه پادشاه به‌دست دشمن بیفتد مانع شود، نام او نه تنها در تاریخ که در طب و حتی فرنگ‌های لغت وارد شد به‌طوری که لغت معادل ”سم‌زدائی تدریجی“ در انگلیسی از نام او مأخوذ شده است. آواره و شخصیت او حتی به عرصه هنر نیز کشیده شده است به‌طوری که موتسارت نیز سمفونی به این نام دارد.
● تزریق مثرودیطوس
این پادزهر، جایگاه خاص و ویژه‌ای در بین حکیمان طب سنتی داشت و از موادی چون زعفران، مر، غاریقون، دارچینی، کتیرا، سداب، کندر، خردل، بلسان، اسطوخودوس، جندبیدستر، مقل، اشق و بسیاری داروهای دیگر ساخته می‌شده است که در کتاب‌های مختلف بین ۴۰ تا ۶۰ داروی مفرده در این معجون آمده است.

منابع:
۱) جرجانی سید اسماعیل، الاغراض الطبیه و المباحث العلائیه، تصحیح حسن تاج بخش انتشارات دانشگاه تهران، ۱۳۸۵
۲) پیرنیا، حسن، ایران باستانی، چاپ اول، تهران، ۱۳۰۶.
۳) فن گوتشمید آلفرد، تاریخ ایران و ممالک همجوار آن از زمان اسکندر تا انقراض اشکانین، ترجمه کیکاوس جهانداری، تهران، چاپ دوم ۱۳۶۵.
۴) Sarton, G, A Histtory of Science, ll. ۵۲۴.

منبع : فصلنامه عطارنامه