از «ترقی مخدرات» تا «شکوفه زار» عفیفه خانم

اگرچه پیشگامان حرکت زنان در امپراتوری عثمانی مانند زنان پیشاهنگ دنیای غرب جزء طبقه کارگر محسوب نمی شدند و اکنون نیز یادی از ایشان به عمل نمی آید، این گروه برای تامین حضور زنان ترک در عرصه های اقتصادی، فرهنگی، هنری و سیاسی تلاشی خستگی ناپذیر را به انجام رساندند. راهپیمایی زنان کارگر آمریکایی در روز هشتم ماه مارس سال ۱۸۵۷ که با هدف هایی همچون دستیابی به دستمزد برابر با مردان، تامین محیط سالم و محدود شدن ساعت های کار صورت گرفت، اکنون به صورت طبیعی به عنوان «روز جهانی زن» گرامی داشته می شود، اما ارج گذاشتن به حرکت زنان غربی نباید باعث نادیده گرفته شدن ارزش فعالیت های زنان پیشگام دنیای شرق شود.
در جغرافیای عثمانی به شکلی سنتی «زن» و «منزل» جدا از یکدیگر تعریف نمی شدند. حضور زنان در بیرون منزل، در دشت ها مربوط به کار مزرعه بود و در شهرها، در برخی کارگاه های جدید فقط به عنوان نظافتچی.
علاوه بر این، در استانبول عده محدودی زن در رختشوخانه ها به شستن لباس مردان مجرد می پرداختند و تعدادی دیگر که شوهران شان غذاخوری یا لبنیات فروشی داشتند، با تولیدات خانگی در اقتصاد خانواده مشارکت می کردند.
هر چند وضعیت فوق در سال ۱۸۳۹ با اعلام «تنظیمات» دچار تغییر شد، انجام «اصلاحات» و پذیرش لزوم داشتن تخصص و حرفه توسط زنان، با فرمان نهاد سیاست تحقق نیافت؛ چنان که جنگ ها و شکست های پی درپی امپراتوری عثمانی و در نتیجه ایجاد جریان های عظیم مهاجرت به شهرهای بزرگ را باید بیش از هر عامل دیگری در پدید آمدن این تغییرات موثر دانست. مرگ ده ها هزار مرد در جبهه های جنگ، خانواده های ایشان را با گرسنگی و بدبختی دست به گریبان کرده بود و اعتراض لایه های متعصب جامعه نیز نمی توانست مانع راه زنانی شود که جز سیر کردن شکم کودکان شان و تامین سرپناه، رویای دیگری در سر نداشتند. بدین ترتیب تعدادی از زنان به واسطه انجام کارهایی مثل بافندگی، دستفروشی و شستن ظروف در غذاخوری ها، به کسب درآمد پرداختند.
همزمان با تغییرات فوق، در حالی که آموزش دختران فقط به «مکتبخانه های صبیان» محدود بود، «باب عالی» یا به تعبیر امروز، «نخست وزیری» با درک شرایط موجود تاسیس مدارسی برای زنان و دختران جوان را در دستور کار خود قرار داد.
علاوه بر این، عده ای از مردان نیز برای نخستین بار از ضرورت «ترقی و تعالی» زنان سخن به میان آوردند؛ چنان که روزنامه «ترقی» در سال ۱۸۶۹ اقدام به انتشار ضمیمه هفتگی «ترقی مخدرات» کرد.
پس از روزنامه ترقی، نشریه های دیگری نیز به انتشار مطالبی درباره زنان پرداختند و حتی چندی بعد، مجله «مربی مخدرات» به عنوان نخستین مجله ویژه زنان در سرزمین عثمانی، منتشر شد. در کنار نشریه های مذکور، کتاب هایی مثل «عائله مجموعه سی» (مجموعه خانواده)، اثر دانشمند نامی عثمانی «شمس الدین سامی» و «انسانیت» نوشته «محمود جلال الدین» هم به مسائل مربوط به زنان توجه کردند.
همه این آثار مکتوب نیز در کنار پرداختن به مقوله هایی چون آموزش خانواده، تربیت کودک، اخلاق و اصول خانه داری، در ضرورت تحقق دو نکته اشتراک نظر داشتند:
۱) نجات دادن زنان از نادانی
۲) دعوت زنان به مشارکت در تولید.
بدین ترتیب این گروه با زیر سوال بردن ساختار جامعه سنتی تاکید کردند که در غیاب زنان از دو عرصه تولید و سیاست، ترقی و توسعه امکان تحقق نخواهد یافت.
نشریه ها یا صفحه های مربوط به زنان که نسبت به ضرورت استفاده از کاریکاتور نیز آگاهی داشتند، اسارت زنان در پیله های خودبافته را مورد نقد قرار داده، کانون انتقادها را متوجه خانواده هایی کردند که به دلیل نگرانی های اخلاقی مانع تحصیل دختران شان در مدرسه می شدند. البته در این عرصه نباید به جایگاه ویژه مجله «ترقی مخدرات» کم توجهی کرد زیرا این مجله در حالی برای نخستین بار به بیان مشکلات زناشویی پرداخت که در آن زمان در گفت وگوهای خصوصی نیز به صورت صریح سخنی درباره این موارد به میان نمی آمد. همچنین مجله مذکور در کنار اطلاع رسانی پیرامون حرکت زنان در سایر کشورها، به معرفی نویسندگان زن مطرح خارجی نیز می پرداخت.
● مشروطیت و الگوی زن غربی
در شرایط پرجوش و خروش مشروطیت دوم، تفکر رویکرد به غرب و لزوم الگوپذیری از زنان غربی بر مطبوعات زنانه عثمانی حاکمیت یافت تا حدی که همه عکس های چاپ شده در صفحه های داخلی این نشریه ها متعلق به زنان اروپایی بود. به زودی صفحه های «مد» به نشریه های زنانه اضافه شد و سپس عکس روی جلد مجله های زنانه عثمانی نیز به زنان خارجی اختصاص یافت.
در سال ۱۹۰۸ سبک غالب چهار مجله مطرح زنان، یعنی «محاسن»، «کادین
لار دونیاسی» (دنیای زنان)، «کادین لیک» (زنانگی) و «هانیملار عالمی» (جهان بانوان) چیزی غیر از این نبود، با این تفاوت که مجله «کادین لار دونیاسی» عکس اعضای «جمعیت مدافع حقوق نسوان عثمانی» را هم به چاپ می رساند.
آنان نخستین زنان مسلمانی به حساب می آیند که عکس شان در یک مجله به چاپ رسیده است البته چاپ شدن تصویر این زنان، جنجال ها و محدودیت های خانوادگی شدیدی را نیز برای ایشان به همراه آورد.
اما چاپ تصویری از یک زن «مسلمان - ترک» روی جلد مجله تا سال ۱۹۱۹ و انتشار نشریه «اینجی» (مروارید) به طول انجامید. مجله اینجی که در امپراتوری شکست خورده و تحت اشغال عثمانی
- پس از جنگ جهانی اول - زنان ترک را مخاطب قرار داده بود در جلد نخستین شماره خود طرحی از تیپ جدید و به زعم خود ایده آل یک زن عثمانی ارائه کرد. در پرتره چاپ شده روی جلد مجله «اینجی» زنی روسری به سر، آرایش کرده و با گردنبندی از مروارید دیده می شد که اگرچه گوشه های روسری را از جلوی گردن رد کرده و در پشت سر محکم گره زده بود اما دسته ای کوچک از موهایش در دو طرف صورت از زیر روسری بیرون مانده بود. چندی بعد مجله «سوس» (زینت) از نشریه های عصر جمهوری نیز تصویر روی جلد مجله اینجی را به عنوان تیپ مطلوب خود برگزید.
در جریان آخرین تحولات به وقوع پیوسته در عثمانی، پیشاهنگی آنکارا در عرصه مطبوعاتی نیز به اثبات رسید؛ چنان که در نشریات زنانه چا پ آنکارا، موارد مربوط به مد و ظاهر زنان در درجه دوم اهمیت قرار داشت و اولویت نخست با مقوله آموزش بود. «مکتبلی» (صاحب مکتب) و «شکوفه زار» دو مجله ای بودند که در آخرین مقطع حیات عثمانی منتشر شده و از همان نخستین شماره به حمایت از تحصیل و اشتغال زنان پرداختند. صاحب امتیاز مجله «شکوفه زار»، «عفیفه خانم» دختر یکی از آخرین وزرای آموزش و پرورش عثمانی(منیف پاشا) بود و در هیات تحریریه این مجله فقط زنان مسلمان حضور داشتند. در مجله «شکوفه زار» خلاف سایر نشریات زنانه آن عصر حتی یک متن هم در تبلیغ «زن خوب خانه دار شدن» وبه چاپ نرسید. «عفیفه خانم» در نخستین شماره مجله اش در مقاله ای نوشته بود: «ما طایفه ای هستیم که هدف استهزای مردان قرار گرفته ایم. آنها از روی تمسخر موی ما را بلند و تدبیرمان را کوتاه می دانند. ما بدون اینکه مردانگی را به زنانگی ترجیح بدهیم یا زنانگی را به مردانگی، برای اثبات درست نبودن این ادعا تلاش خواهیم کرد.» یادداشت عفیفه خانم از آنجا که نخستین مقاله ای است که در ترکیه با هدف تلاش برای کسب برابری بین زن و مرد انتشار یافته، دارای اهمیتی تاریخی است.

نویسنده: آونی اوزگورل
ترجمه: آیدین فرنگی
منبع: روزنامه رادیکال
چاپ ترکیه/ ۱۱ مارس ۲۰۰۷

منبع : روزنامه سرمایه