انگیزه های کمک به نیازمندان

بدون شناخت انگیزه های رفتار، درک پدیده های روان شناختی امکان ندارد. به نظر می رسد که مفاهیم انگیزش در تار و پود روابط اجتماعی ما تنیده شده است. انگیزه عاملی است درونی که رفتار شخص را برمی انگیزد و جهت می دهد و آن را هماهنگ می سازد. انگیزه ها را به طور مستقیم نمی توان مشاهده کرد ولی وجود آن را یا از روی رفتار شخص استنباط می کنیم یا در هر حال چنین مفهومی را برای تبیین رفتار او لازم می دانیم. عوامل مختلف درونی و بیرونی در هر لحظه رفتار آدمی را بر می انگیزد. رفتار هر شخص نه تنها ناشی از انگیزش او است بلکه در عین حال، شرایط فعلی و تجربه قبلی او نیز در آن اثر دارند. اگر هدف غایی کسی که مبادرت به کمک رسانی می کند، کسب منافع شخصی باشد، انگیزه کمک رسانی خودخواهی نامیده می شود، در این صورت کاستن از درد و رنج شخص دیگر وسیله یی برای رسیدن به اهداف خودخواهانه تلقی می شود.
● انگیزه های کمک کردن
▪ همدلی با فرد نیازمند؛ تسهیل شرایط همدلی در داشتن تجارب خاصی امکان پذیر می شود مثلاً وقتی کمک کننده در گذشته تجاربی از نیازمند شدن را داشته باشد یا به فرد نیازمند وابسته بوده و این وابستگی ممکن است بر اساس روابط خانوادگی، دوستی، زبانی - نژادی - قومی، همسایگی، همکاری یا روابطی از این دست استوار باشد یا اینکه دیگران به او آموخته اند که شرایط افراد نیازمند را در ذهن خود مجسم کند یا شخصاً در این زمینه تلاش کرده است. چنین آموزش هایی مستقیماً موجب تشدید احساس همدلی می شود و شخص به راحتی می تواند خود را به جای دیگری بگذارد. همدلی با آسیب دیدگان اجتماعی می تواند موجب احساس پاداش های جانشین شود که منافع کمک کننده را افزایش می دهد. مثلاً او ممکن است چنین بیندیشد که دنیا چندان هم جای بد و وحشتناکی نیست، یا ممکن است او امیدوار و خوش بین شود و تصور کند که بالاخره روزی پیامدهای منفی فقر از بین برود.
▪ تسکین حالت ناخوشایند درونی؛ گاهی کمک کننده در حالت غم و اندوه به سر می برد و کمک کردن که نمادی از رفتار اجتماعی مطلوب است موجب تغییر حالت درونی او می شود. این اجتماعی شدن، در ایجاد تقویت فردی برای رفتار های مثبت اجتماعی در بزرگسالی نقش مهمی ایفا می کند.
▪ کاهش احساس ناراحتی ایجاد شده؛ مشاهده وضع فلاکت بار دیگران ممکن است موجب بروز اندوه و رنج در مشاهده گر شود. این احساس ناخوشایند یا با کمک کردن یا با ترک کردن (فرار از آن) موقعیت کاهش می یابد. به نظر می رسد که در صورت نبود شرایطی برای دوری فرد از آن موقعیت، کمک کردن می تواند به کاهش احساس زجرآور در رهگذر منتهی شود. چنین شرایطی با مشاهده افراد معلول جسمی و ذهنی، کودکان و سالمندان بیشتر تجربه می شود.
▪ کاهش احساس گناه ایجاد شده؛ رویارویی فرد با اشخاصی که دست نیاز به سوی او دراز می کنند گاهی به دلیل عدم حمایت یا کمک نکردن موجب بروز احساس گناه در آنان می شود. چون برخی از افراد به دلیل اعتقادات دینی و اخلاقی آموخته اند که حمایت کردن افراد نیازمند واجب است و ثواب دارد.
▪ پذیرش اجتماعی؛ در برخی از موقعیت ها اقدام فرد نیازمند برای دریافت کمک نزد دیگران موجب می شود که شخص به منظور پیشگیری از ارزیابی منفی افراد (ناظران بیرونی) به افراد نیازمند کمک کند ،چنین اقدامی تلاشی است در جهت ایجاد نگرش مثبت در مشاهده گران و مورد پذیرش اجتماع واقع شدن.
▪ احساس رضایتمندی از کمک کردن؛ به نظر می رسد که برخی از مشاهده گران به دلیل احساس مهربانی و مسوولیت نسبت به سایرین به انسان های فقیر کمک می کنند. چنین انگیزه هایی به افزایش احساس ارزشمندی و معنادار بودن زندگی منتهی می شود.
▪ رهایی از تداوم مزاحمت؛ متاسفانه در جامعه مان تجاوز به حقوق شهروندان توسط متکدیان به راحتی صورت می گیرد مثلاً اصرار به دریافت پول، جلوی شهروند را برای پول مسدود کردن، بدون اجازه شیشه ماشین را پاک کردن، دراز کردن دست به داخل ماشین، فروش اجباری فال، گل یا... گونه هایی از تجاوز به حریم، قلمرو و آزادی فردی است. گاهی مردم برای رهایی از چنین شرایط پراسترسی به خواسته متکدیان تن می دهند تا تنش و ناخرسندی حاصل از این شرایط را کاهش دهند.
▪ کاهش احساس گناهکاری؛ انگیزه بسیاری از مردم برای کمک به نیازمندان کاهش بار حس گناهکاری با تمسک جستن به مبانی دینی است. از یک سو کمک کردن به باور این افراد موجب بالا رفتن کفه اعمال نیک می شود و از سویی تداوم برخی رفتارها موجب افزایش کفه گناه شده و حلقه مکرری را ایجاد می کند، هر چند که شاید در نگاه ناظران چنین افرادی به عنوان خیرین و اشخاص باتقوا امکان دارد به نظر برسند ولی انگیزه های درونی آنها نه از روی مهرورزی و درک نیاز دیگران بلکه تلاش برای توازن دو کفه است. این انگیزه ها ممکن است به تنهایی یا همراه با یکدیگر بر رفتار اجتماعی تاثیر بگذارد. چند انگیزه خودخواهانه و نوع دوستانه ممکن است در یک انگیزه کلی کمک رسانی با یکدیگر تلفیق شوند. اینکه چه انگیزه هایی در کمک کردن فرد تاثیر دارند تا حدودی به موقعیت بستگی دارد و تا حدی هم به شخص یاری دهنده مربوط می شود.
با وجود انگیزه های طرح شده، واقعیت این است که رفتارهای اجتماعی مطلوب دارای انگیزه های چندجانبه هستند و همین امر، یافتن انگیزه غالب را مشکل می کند، ضمناً انگیزه ها منجر به واکنش های درونی می شوند (مانند تبریک گفتن به خود، خود را به جای دیگری گذاردن) که به سهولت از بیرون قابل تشخیص نیستند.

بهروز معبودیان*
*روان شناس بالینی (MA)

منبع : روزنامه اعتماد