موسیقی و ترانه های محلی

ترانه های عامیانه با احتیاج هنری ملت تطبیق می كند حس هنر و زیبایی انحصار طبقات عالی تربیت شده نیست، نابغه ای ساده نیز وجود دارد كه در محیط های ابتدایی تولد یافته احساسات خود را بی تكلف و با تشبیهات ساده به شكل آهنگ ها و ترانه های عامیانه بیان می كند. گاهی به قدری ماهرانه از عهده این كار برمی آیند كه اثر آنها جاودانی می شود. این نابغه های گمنام مؤلفین ترانه های عامیانه می باشند. به هر حال ترانه های محلی اولین پایه تجربی موسیقی هر كشور به شمار می روند. غم ها، شادی ها، شكست ها، پیروزی ها، قهرمانان و شخصیت های برجسته مردم به این موسیقی راه می یابد. از این رو از ارزش های ویژه ای برخوردارند. به عبارت دیگر سرمایه اصلی موسیقی یك كشور نغمه های بومی و محلی آن كشور است. البته این بدان معنی نیست كه موسیقی یك ملت تنها نغمه های محلی آنست ولی هیچگاه از آن بدور نیست ،زیرا زبان و روحیه یك ملت به شمار می رود و خلاصه آن كه ترانه و آواز مهمترین گونه موسیقی است كه معرف و بیانگر فرهنگ و خلق و خوی و روحیه ویژه هر قوم و ملتی می باشد. باید دانست نوازندگان روستایی آثار خود را با سازهایی كه از انواع نی و زه و موی اسب و پوست جانوران ساخته شده اجرا می كنند و بیشتر آثارشان از مایه شور سرچشمه می گیرد و نكته دیگر آن كه ترانه های بومی در ایران از نظر فرم موسیقی به اشكال زیر است:
* ترانه های بومی آوازی كه به صورت دسته جمعی یا انفرادی خوانده می شوند.
* رقص های محلی سازی، كه با سازهای محلی اجرا می شوند
اما ترانه ها از منظر موضوع نیز اقسامی دارند:
۱- ترانه های مخصوص تشریفات مختلف مانند (نوروز- جشن ها و تولدها)، ۲- ترانه های حرفه ای كار، ۳-ترانه های قهرمانی و حماسی، ۴- ترانه های عاشقانه، ۵- ترانه های توصیفی، ۶- ترانه های مذهبی، ۷- ترانه های سوگواری، ۸- ترانه های كودكان و لالایی ها. و باید اشاره كرد هر گوشه ایران برحسب شرایط فرهنگی، قومی، محلی و جغرافیایی موسیقی و ترانه های مخصوص بخود دارد مانند موسیقی آذری، كردی، خراسانی، گیلانی، مازندرانی، تركمنی، سیستانی، بندری، لری و غیره و از میان انواع فوق به طور مثال به بیان موسیقی لری می پردازیم.قوم لر كه در چند استان به اشكال مختلف حضور دارند به دوسته تقسیم می شوند. لر بزرگ و لر كوچك. لر بزرگ به بختیاری ها می گویند و لر كوچك به اهالی استان لرستان اطلاق می شود. اینك به طور مشخص به موسیقی و ترانه های محلی آنان اشاره خواهیم كرد.
موسیقی و ترانه در لرستان
موسیقی در لرستان مانند دیگر جوامع ایلی از اهمیت و نقش بسزایی برخوردار است. در سوگواریها، عروسی و پایكوبی ها، در ناف بری* فرزندان، مراسم مذهبی، دوشیدن شیر گوسفندان و گاوان تا كار طاقت فرسا و دشوار دروگری و جنگ آوری های دلاوران تماماً بر موسیقی استوار است. مردم لرستان ا صولاً بر این باورند كه سرود خواندن در كارهای دسته جمعی باعث تقویتشان دركار می شود از این رو هنگام كار گروهی به خواندن می پردازند. در برداشت محصول آهنگها و ریتم های ویژه ای دارند مانند دوره دوره. این آهنگ ها ساز ویژه ای ندارد. در عروسی ها و شادمانی ها ساز می زنند و رقص گروهی خواهند داشت. در مراسم سوگواری، حركت ایل، شكار، رجزخوانی در جنگ ها شب نشینی ها زیر سیاه چادرها از موسیقی خاص خود بهره می گیرند و اما سازهای متداول در لرستان به سه دسته تقسیم می شوند: زهی، بادی وضربی. سازهای زهی مانند كمانچه و تنبور، سازهای بادی مانند دوزله و سرنا و سازهای ضربی مانند تنبك یا تمك و دهل. اصولاً ترانه های لری به دو دسته تقسیم می شوند: نخست ترانه های بسیار قدیمی كه ساخته و پرداخته ذوق و تفكر سالم صحرانشینان گمنامی است كه خالق این الحان و آهنگ ها معلوم نیست و از نسل ها سینه به سینه به یادگار مانده است. دسته دوم ترانه هایی است كه به وسیله اشخاص و مخصوصاً نوازندگان محلی خلق و ابداع گردیده است. بعضی از این آهنگ ها با این كه فاقد توانی منظم از نظر پرده و نیم پرده و فراز می باشند لكن از نظر آهنگ ها و فطرت آهنگین قابل توجه اند. از ترانه های قدیمی و دلكشی كه آوازه آن مرزهای لرستان را درنوردیده و در اكثر شهرهای ایران هم هوا خواهان بسیار دارد، آهنگ معروف «دایه دایه» است كه از ترانه های حماسی و پرشور می باشد و یادآور جنگ ها و شجاعت های قوم لر است. مایه این آهنگ در ماهور گام RE ماژور و پایه و ریتم آن شش هشتم است. دومین ترانه مشهور و زیبا و حماسی لرستانیها ترانه ایست كه با آری قدم خیر شروع می شود. قدم خیر نام زنیست شجاع و بی باك كه به شكل حمایل قطار تیر می بست و تفنگ برمی داشت و در كنار برادران و همرزمانش بگاه ضرورت می جنگید. از چهره او عكسی نیز در كتابی به نام لرستان وجود است.
و اما موسیقی و ترانه های بختیاری
در سرزمین بختیاری اهمیت نغمه های محلی در اشعار آنست البته این سخن بدان معنا نیست كه آهنگ های محلی آن قلمرو دیدنی، اهمیت چندانی ندارند بلكه اشعار محلی و بومی آنجا از اهمیت فراوانتری برخوردارند. اساساً موسیقی بختیاری به دو بخش عمده تقسیم می شود.اول موسیقی شادیار و دوم موسیقی چپ یا موسیقی سوگواری. به نوازندگان و سرایندگان در هر دو قلمرو بختیاری و لرستان توشمال می گویند كه از لحاظ طبقات اجتماعی در ایل از جایگاه والایی برخوردارند. آنها نوازندگان محلی، پیامگذار و راویان تاریخ نگاشته نشده این مرز و بوم هستند كه با ساز و آواز خویش تاریخ مردم و سرزمین خود را از نسلی به نسل دیگر انتقال می دهند. سرود توشمال ها انگیزه ای ژرف دارد و تنها از روی تفنن سرچشمه نمی گیرد. از باب اطلاع باید اشاره كرد سازهای بختیاری محدود می شود به كرنا و سرنا و دهل بزرگ و دهل كوچك. كرنا و سرنا و دهل كوچك و بزرگ در عروسی ها مورد استفاده گروه موسیقی یا همان توشمال ها قرار می گیرد. اما در مراسم عزاداری كه بختیاری ها به آن توشمال چپی می گویند از سرنا و دهل كوچك استفاده می كنند. دركتب مورد تحقیق آمده است آهنگ عزاداری زنان بختیاری بیشتر به آهنگی شبیه است كه در كلیساها اجرا می شود. چگونه این قرابت شگفت بین آهنگ های محلی بختیاری و كر موسیقی ارامنه و آسوری وجود دارد معلوم نیست در حالی كه مناطق بختیاری به علت كوهستانی بودن ارتباط چندانی با مناطق دیگر نداشتند حتی اقوام مهاجم نمی توانستند به كوهستانهای آنجا راه یابند. به هر حال درعروسی بختیاری ها البته ترانه های مختلفی خوانده می شود از میان آن ترانه ها ترانه آهای گل مشهورتر است نام برخی دیگر از ترانه های معروف ایل بختیاری عبارتند از: دی بلال، شیرعلی مردان، دختر بویراحمدی، شاهبانو، شلیل، دست به دستمالم نزن، گل صحرا، داغ گل، تینای نای و غیره.
جالب است بدانید در مراسم عروسی، مردان و زنان در یك حركت و چرخش دسته جمعی كه به آن دستمال بازی می گویند مشاركت دارند البته تركه بازی یا چوب بازی یك بازی مردانه است و نیاز به دو طرف دارد. در بختیاری واژه رقص كمتر به كار می رود. حركت های شاد و شادمانه آنها به نام دستمال بازی و چوب بازی نام برده می شود و بختیاری ها كه مقیم شهرند گاه دیده شده چون در مراسم عزاداری های خود به توشمال چپی دسترسی ندارند، از كاست هایی كه روی آنها آهنگ های غمناك لری ضبط شده نیز استفاده می كنند. این ترانه ها بسیار حزن آور است و مراسم عزاداری را بسیار تأثرانگیزتر می كنند. به هر حال تا زمانی كه با گویش بختیاری آشنا نباشی و مفاهیم ابیات این ترانه ها را درك نكنی تأثیر این آهنگ ها برایت چندان قابل حس نیست. البته آهنگ این ترانه ها هم حتی بی كلام نیز بسیار غمبار و اشك آور است و زنان لر بختیاری گاه چندان در غم سنگین عزیزان خود دچار حالت تلخ و دردآوری می شوند كه چنگ بر چهره می كشند یا گیسوی خود را می برند. همین قدر بدانید تحمل دیدن این صحنه ها بسیار مشكل است.
* وقتی دختری را از بدو تولد برای پسری خواستگاری می كنند به این مراسم شادی، مراسم ناف بری می گویند. گویا بوشهری ها هم چنین مراسمی داشته اند.
منابع
۱- در باغ خاطره- ایرج كاظمی۲- تاریخ موسیقی ایران- روح انگیز راهگانی ۳- فرهنگ مردم لرستان- انتشارات افلاك۴- فرهنگ بختیاری- عبدالعلی خسروی ۵- قوم لر- دكتر اسكندر امان الهی بهاروند ۶- تاریخ فرهنگ بختیاری- عبدالعلی خسروی- نشر حجت اصفهان ۷- ترانه های محلی برای پیانو- تنظیم سیاوش بیضایی ۸- تصویر مقاله: تهیه شده در شركت گلبانگ بختیاری شهر كرد
حسینعلی مكوندی
برگرفته از: همشهری ۲۸ مرداد

منبع : شورای گسترش زبان و ادبیات فارسی