حضور بانک‌های خارجی در ایران

حضور بانک های خارجی باعث ایجاد یک نظارت دقیق در بانکداری داخلی شده و شفافیت فعالیت های اقتصادی را بیشتر می کند.
اعلام برخی مقامات اقتصادی مبنی بر احتمال حضور بانک‌های خارجی در اقتصاد ایران، با توجه به سیستم بانکداری اسلامی و تفاوت عملکرد بانکهای داخلی و خارجی، زمینه بحث‌هایی در این ارتباط را فراهم کرده است. موافقان و مخالفان، هریک به بیان نظرات خود پرداخته و مباحثی را بیان کرده اند که البته با توجه به اینکه هر دو گروه، تردید دارند که حضور بانکهای خارجی در ایران در آیندۀ نزدیک محقق شود، حجم مباحث ارایه شده کم بوده و از بنیانهای علمی محکمی نیز برخوردار نیستند.
● تجارب جهانی
ورود بانک‌های خارجی در بسیاری از کشورها به ویژه در کشورهای کمتر توسعه یافته، به طور باور نکردنی در دهه ۱۹۹۰ میلادی افزایش یافت. در میان سایر دلایل، این افزایش در ورود بانک‌های خارجی، بیشتر به این واقعیت برمی‌گشت که در اوایل دهه ۱۹۹۰ بسیاری از کشورها سیاست‌های آزاد سازی مالی را پیش گرفتند و به بانکهای خارجی اجازه دادند شعبات خود را در کشور آنها تأسیس کنند و به بانک‌های خود نیز دستور دادند که در کشورهای دیگر شعبه دایر کنند. با آزاد سازی ورود به بخش‌ مالی در کشورهای در حال توسعه درصد دارایی‌های کل بانک‌های خارجی به کل بانک‌ها از ۱۹ درصد در سال ۱۹۹۵ به ۴۲ درصد در سال ۲۰۰۰ رسید.
پا به پای مشارکت گسترده در بخش تجارت کالاها سیاستگذاران دریافتند که حضور بانک‌های خارجی می‌تواند برای رونق بازار مالی و برای کل اقتصاد مفید باشد.
اقداماتی که کشورهای در حال توسعه جهت جذب بانک‌های خارجی انجام دادند، عبارتست از:
- حذف یا کاهش موانع سرمایه‌گذاری خارجی در داخل
- تسهیل ورود جریان سرمایه بین‌المللی و سعی در جذب سرمایه
- ایجاد مقررات و نهادهای حقوقی- اقتصادی جدید جهت ورود بانک‌های خارجی
- ایجاد مقررات جهت ورود صاحبان خارجی بانک‌های داخلی
- رفع نواقص بازار
● بررسی منافع وهزینه های ورود بانک های خارجی
الف)منافع
بانک جهانی در سال ۲۰۰۲ در گزارش خود مزایای ورود بانک های خارجی را به شرح زیر برمی- شمارد :
۱) ورود بانک های خارجی باعث افزایش کارایی بانکداری داخلی می شود. رقابت را افزایش داده و با کاهش هزینه ها، سود را افزایش خواهد داد.
۲) تخصیص اعتبارات به بخش خصوصی بهبود پیدا خواهد کرد، که این امر خود می تواند باعث افزایش رشد گردد.
۳) حضور بانک های خارجی باعث ایجاد یک نظارت دقیق در بانکداری داخلی شده و شفافیت فعالیت های اقتصادی را بیشتر می کند.
۴) انتظار می رود بانک های خارجی با توجه به مازادی که در اختیار دارند و هم چنین دسترسی آنها به بازارهای بین المللی، منابع اعتباری باثباتی را فراهم آورند.
۵) بانک های خارجی ممکن است هزینه های بازسازی ساختاری بانک های داخلی در دوره های بعد از بحران را کاهش دهند.
۶) بانک های خارجی دسترسی به بازارهای سرمایه بین المللی را تسهیل خواهند کرد.
۷) بانک های خارجی ثبات سیستم مالی داخلی را افزایش خواهند داد. البته این به شرطی است که حضور مداوم و بلندمدت داشته باشند.
ب)هزینه ها
۱) با ارائه خدمات و محصولات بسیار با کیفیت، بانک های خارجی بخش قابل توجهی از سود بازارهای داخلی را جذب خواهند کرد. بنابراین بخش های با ریسک بالای اقتصاد(و شاید کم سود) توسط بانک های داخلی سرویس داده می شوند.
۲) با افزایش حضور بانک های خارجی، دستیابی به اعتبار برای برخی بخش های اقتصادی سخت تر خواهد شد.
۳) بانک های خارجی با خارج شدن ناگهانی از کشور میزبان یا با تسری مشکلات بین المللی در اقتصاد داخلی، ممکن است بی ثباتی مالی را افزایش دهند. از آن جا که بانک های خارجی اولویت ها و تمرکزهای تجاری مختلفی دارند، ممکن است با اولویت های کشور میزبان سازگار و هم سو نباشند.
● موانع قانونی و ساختاری حضور بانک‌های خارجی در ایران
الف)مغایرت با قوانین
برخی بر این اعتقادند که ورود بانک‌های خارجی در ایران مغایر قانون اساسی است در حالیکه وجود این بانک‌ها مغایرتی با قانون اساسی ندارد و تنها محدودیت آن است که حداکثر ۴۰% از سهام یک بانک ایرانی می‌تواند به سرمایه‌گذاری خارجی تعلق داشته باشد که این محدودیت نیز نه در قانون اساسی بلکه در قانون پولی و بانکی است و مطابق آنچه در اصل ۴۴ آمده است خصوصی سازی از این طریق نیز امکانپذیر است و حتی مطابق این اصل، یکی از موانع اصلی فعالیت بانکهای خارجی که نظارت دولت بر فعالیت بانک‌هاست نیز از میان برداشته شده است. . آنچه مسلم است اینکه بانک‌های خارجی در صورت حضور در ایران باید منطبق با اصول بانکداری بدون ربا به فعالیت بپردازند. بنابراین باید نظارت مناسبی از سوی بانک مرکزی برای تحقق این امر وجود داشته باشد. از اینرو در خصوص تناقض فعالیت این بانک‌ها با بانکداری اسلامی مشکلی وجود ندارد.
ب)تعیین نرخ سود
از طرفی چنانچه بانک‌های خارجی در کشور حضور یابند و در صورتی که نرخ تورم ۱۲ تا ۱۴ درصد باشد این بانک‌ها به دلیل تبعیت از بازار، پایین‌تر از نرخ تورم منابع خود را عرضه نخواهند کرد. بنابراین اگر روند موجود مبنی بر تعیین دستوری نرخ سود تسهیلات فارغ از ملاحظات اقتصادی هچون نرخ تورم، ادامه یابد؛ حضور بانک‌های خارجی بسیار بعید خواهد بود زیرا امنیت سرمایه به معنای قدرت کنترل بر نرخ فروش می باشد.
البته دغدغه سیاستمداران جهت کاهش سود بانکی با تشدید رقابت میان بانک‌های فعال و از طریق سیستم بازار ممکن خواهد بود. وجود بانک‌های خارجی به عنوان رقبا در کشور سبب می‌شود بانک‌ها و موسسات مالی ناخواسته به سمت کارآمدتر شدن و درخواست بهره پایین از خدمات سوق پیدا کنند. به عبارت دیگر به جای اینکه انتظار کارآمد شدن و پایین کشیدن نرخ سود تسهیلات به صورت بخش‌نامه‌‌ای و از بالا اعلام شود به کارگیری مکانیزم رقابت به شکل منطقی این خواسته‌ها را محقق می‌سازد.
البته امروزه بازار بانکی ایران تبدیل به یک بازار انحصاری دوقطبی شده که در یک قطب آن بانک‌های دولتی و در قطب دیگر صندوق‌های قرض‌الحسنه بدون ضوابط نظارتی، فعالیت شدیدی را دنبال می‌کنند. بنابراین در صورت ورود بانک‌های خارجی، زنگ خطری برای بانک‌های داخلی است که خدمات بانکی پایین‌تری دارند.
ج)اقتصاد دستوری
مشکل دیگر بانکداری ایران آن است که به شدت دستوری است و از قوانین عرضه و تقاضای بازار تبعیت نمی‌کند. دولت برای دادن وام و تسهیلات تکلیفی منابع بانکها را مورد استفاده خود قرار می‌دهد. تداوم وضعیت تسهیلات تکلیفی موجب خواهد شد که بانک‌های داخلی زمین‌گیر شوند. در حالیکه بانک‌های خارجی اگر تأسیس شوند از این قیود معاف خواهند بود.
▪ در هر حال حضور بانک‌های خارجی در ایران موافقان و مخالفان را پدید آورده است که به بررسی نظرات آنان می پردازیم.
الف) نظرات موافقین حضور بانک‌های خارجی در ایران
گشایش شعب بانک‌های خارجی در ایران می‌تواند علاوه بر کاهش فشار ناشی از تحریم‌ها و افزایش رونق اقتصادی، اعتماد سازی جهانی را در پی داشته باشد که به موجب آن نیاز اقتصاد ملی به اقتصاد جهانی تسهیل خواهد شد و با فراهم شدن اطمینان خاطر برای سرمایه‌گذار خارجی، میزان سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی (FDI) افزایش می‌یابد. در حالیکه در شرایط کنونی بدلیل فقدان شعبه شبکه‌های بانکداری خارجی در ایران، فعالیت محدودی در سیستم تجارت خارجی صورت می‌گیرد. بنابراین حضور بانکهای خارجی در کشور با افزایش رقابت‌پذیری بانک‌های خصوصی و تسهیل در روابط پولی و بانکی و وارد کردن فعالیت‌های بانکداری حوزه خلیج فارس به داخل کشور منجر به توسعه واردات و صادرات و به تبع آن ایجاد درآمد و اشتغال می‌شود.
ب) نظرات مخالفین حضور بانک‌های خارجی در ایران
۱)سیطره بخش خصوصی
برخی بر این اعتقادند که هنوز بخش خصوصی قوی در ایران برای پر کردن فضاهایی که دولت دخالت می‌کند وجود ندارد و مسلماً خارجی‌ها بخش‌هایی را که دولت عقب‌نشینی می‌کند پر خواهند کرد. ورود بانک‌های خارجی و فعالیت آنان خود باعث افزایش نقدینگی و به دنبال آن تورم غیرقابل مهار خواهد شد که سود آن را عده‌ای از سرمایه‌داران می‌برند.
وقتی بانک‌ها و سرمایه خارجی وارد نظام پولی کشور شوند، در این بخش از اقتصاد نفوذ می‌کنند و در نتیجه سرمایه‌‌گذاران خصوصی هنگامی که قصد دارند از آنها وام دریافت کنند، شرایط خود را اعلام می‌کنند. طبیعی است در چنین شرایطی، نیز قسمتی از نظام بانکی را در اختیار خواهند گرفت و آن قسمتی از بخش خصوصی را انتخاب خواهند کرد که شرایط این بانک‌ها را بپذیرند. با این کار طبقه جدید سرمایه‌دار در کشور بوجود می‌آید و به تدریج با نفوذ در بخش‌های مختلف، سلطه اقتصادی می‌یابند و با تقویت موقعیت خود دست به اعمال رفتار حاکمیتی می‌زنند.
۲)توانایی داخلی
از نگاه مخالفین این امر، از آن جا که هدف از ورود بانک های خارجی جذب سرمایه خارجی نیست، (هر چند این امر نیز محقق می گردد) بلکه هدف رشد و افزایش کارایی نظام بانکی در یک محیط کاملا رقابتی می باشد، لذا ابتدا باید نسبت به توانایی رقابت بانک های داخلی با بانک های خارجی و نیز افزایش کارایی نظام بانکی اطمینان حاصل گردد.
برخی راهکارهای پیشنهادی برای فراهم کردن زمینه حضور بانک‌های خارجی در ایران
بانکداری اصولاً واسطه‌گری مالی است. تفاوت بانکداری ربوی و بدون ربا در نوع رابطه با مشتریان و ارزش مقوله ریسک در ارتباط با آن است. بنابراین در صورتیکه ضوابط فعالیت‌های بانکی در کشور، کاملاً شفاف و منطقی بوده و از اثبات لازم برخوردار باشد، بانک‌های خارجی حاضر به فعالیت در کشور خواهند بود زیرا ایران یکی از بازارهای نو ظهور در دنیا است که جمعیت ۷۰ میلیونی را شامل می شود و از موهبت خدادادی نفت بهره‌مند است.
برای فراهم کردن زمینه حضور بانک‌های خارجی در ایران، در درجه اول باید اصلاح قوانین اقتصادی بانک‌ها و شفاف‌سازی قوانین صورت بگیرد و به دنبال آن رقابت در بازار خدمات بانکی داخلی صورت بگیرد تا رقبای داخلی توان رقابت با بانک‌های خارجی را داشته باشند. در این صورت است که حضور بانک‌های خارجی سبب خدمات مالی ارزان‌تر، نرخ بهره پایین‌تر و نقل و انتقالات پولی سریع و ارزان خواهد شد و با آوردن منابع مالی ارزی سبب تقویت ریال و عرضه منابع ارزی می‌شود.
با وجود تمام مزایای حضور بانک‌های خارجی در ایران، شاید در کشور ما هنوز الزام‌های اخلاقی، اجتماعی و رعایت حقوق ملی از سوی صاحبان سرمایه‌های عظیم مورد احترام قرار نمی‌گیرد تا حدی که یک بانک خصوصی نیز می‌تواند بازار مسکن را با هیاهوی خودساخته در کشور متزلزل سازد.
بنابراین ایجاد شعب بانک‌های خارجی با توجه به تجربه ناموفق آن در مناطق آزاد کشور نیازمند دقت همه‌جانبه و نظارت دقیق است تا از این طریق به توسعه کارایی و رقابت سیستم مالی دست پیدا کنیم.

منبع : امید