نخبگان دینی و عصر اطلاعات

فرآیند جهانی شدن چگونه موقعیت كسانی را كه به دین علاقه مندند، تغییر می دهد؟ در اینجا محیط فكری افرادی كه درگیر این مسئله هستند، بسیار مهم است. عصر اطلاعات تأثیر حیاتی و جدی بر تغییر محیط های فكری داشته است، بلكه انتقال دهنده های اطلاعات هستند، بلكه انتقال دهنده های اطلاعات هستند، بلكه انتقال دهنده های اطلاعات به نفع خود نیز هستند. اگر تنها تحولات از آن تكنولوژی و سخت افزار بودند، نمی توانستیم این دوره را «عصر اطلاعات » بنامیم. وقتی اكثر افراد نتوانند از نوآوریهای تكنیكی در این زمینه استفاده كنند، خود تكنولوژی تمایل دارد از طرف بخشی از ناقلان اطلاعات مورد استفاده قرار گیرد؛ بالاخص ناقلانی كه به عنوان ابزاری برای كنترل و مهار انبوه دریافت كنندگان اطلاعات مورد استفاده واقع می شوند.
ممكن است موقعیت فرهنگ مردمی ستون حمایتی عصر اطلاعات خوانده شود و جهانی شدن مذهب را هم تبلیغ كند. منظور من از «موقعیت فرهنگ مردمی » این است كه سطح فكری توده مردم در مجموع بالا رفته است؛ یكسان سازی را ترویج می كند و از ایجاد نخبگان فكری محدود كه دسترسی انحصاری به اطلاعات دارند، ممانعت می كند. در این شرایط، اطلاعات مذهبی هم نمی تواند به انحصار متخصصان دینی درآید. اكنون هر كس این شانس را دارد كه ناقل، گیرنده و یا میانجی گر گفتمان مذهبی باشد. در اینجا می توان تعداد فزاینده ای از افراد را دید كه از یك پیشینه مردمی برخاسته اند و رهبران مذهبی می شوند و پیغام «دینی ای» را تبلیغ می كنند كه نه تنها آن قدر ساده است كه به وسیله مردم عادی دریافت و قبول می شود، بلكه طرفداران آن می توانند به آسانی آن را به دیگران برسانند.
تحت این شرایط، اقتدار و قدرت كنترلی كه سازمانهای دینی به طور سنتی و از گذشته داشته اند، تضعیف می شود و تغییر می یابد. در روند جهانی شدن مذهب، یك «بازار مذهبی مختص كاربران» و استفاده كنندگان از آن پدید خواهد آمد و نیز یك «سیستم تولید كننده محور» به وجود خواهد آمد و تفاوت واقعی «رهبر» و «پیرو» احتمالا به طور فزاینده ای مبهم و نامعلوم باقی خواهد ماند.
استفاده من از اصطلاح اقتصادی «سیستم تولید كننده محور» به روشی كه ما معمولا درباره گروههای مذهبی سنتی فكر می كنیم، اشاره می كند. هسته مركزی برای كاركرد اجتماعی و تداوم تاریخی مذهب، كلیسا در مسیحیت، سانگا در بودیسم، امت در اسلام، زیارتگاه در شینتو و اداره های مركزی گروههای مختلف در ادیان جدید است. در این متن، كلیسا سمبلی از اقتدار مذهب است؛ تعالیم و اعتقادات بر اساس سنتهایی كه كلیسا به آن عقیده دارد، به حساب می آید، در حالی كه كشیشان، راهبان و روحانیان تلاش كرده اند اطلاعات مذهبی را برای مؤمنان تفسیر كنند. نقش مؤمنان تنها این است كه این موقعیت را بپذیرند.
از سوی دیگر« بازار مذهبی كاربر محور» به موقعیتی اشاره دارد كه در آن هر فردی با توجه به ارزشهای شخصی و احساساتش، اجزایی را كه از ادیان رقیب جذابتر و مفیدتر می یابد، در نظر می گیرد و انتخاب و تجزیه می كند. از منظر «خاستگاه تولید كننده محور» چنین رفتاری به عنوان فقدان جدیت مذهبی یا ایمان متزلزل ارزیابی می شود، اما از دید كسی كه از مذهب استفاده می كند، تنها منطقی است كه آنچه را بهترین انتخاب است از میان بقیه گزینش كند.
همان طور كه پیشتر گفته شد، تمایز میان انتقال دهندگان و دریافت كنندگان اطلاعات مذهبی به طور فزاینده ای مبهم و نامشخص شده است. یك پدیده وافر در میان ادیان و مذاهب جدید ژاپنی این است: فردی كه زمانی عضوی از یك گروه مذهبی بوده است، پایه گذار جنبش خود می شود. گروههای دیگر غالبا سیستمی را پذیرفته اند كه به موجب آن از هر عضو جدیدی انتظار می رود كه به عنوان یك روحانی فعال برای گروه عمل كند؛ سیستمی كه من آن را «همه اعضا مبلغ» اند می نامم. خلاصه غیر عادی نیست كه از اعضای تازه وارد انتظار داشته باشیم كه خود را – بعد از یك دوره كوتاه آموزش رسمی- وقف فعالیتهای تبلیغی كنند. این تمایلات به ابهام فزاینده در مرز میان «تولید كنندگان» و «به كاربرندگان» مذهب می افزاید. این روند به وسیله روند «عمومیت بخشی به روشنفكری » كه در ژاپن شروع شده، شدت یافته است. به تازگی نمونه های رو به رشدی از ادیان و مذاهب را می توان دید كه بدون تكیه بر اشخاص بخصوصی كه در فعالیتهای تبلیغی مشغولند، انتقال می یابد. برای مثال ادیان جدید ژاپنی غالبا اعضای خارجی خود را از طریق تلاشهای غیر رسمی اعضای ژاپنی غی متخصص (غیر روحانی) كه برای كار در شركتها و كارخانه هایی در دیگر كشورهای آسیایی فرستاده می شوند، جذب می كنند. این امر تا حدی گواهی دیگر بر سیستم «همه اعضا مبلغ» اند است، اما می تواند به عنوان بخشی از فرآیند توسعه جهانی جنبشهای مذهبی بدون تكیه بر روحانیان حرفه ای باشد.
این روند را می تواند در مورد سای بابا ، رهبر یك جنبش مذهبی هندی- كه بعد از اینكه در كتابی كه دانشمند ژاپنی جوانی نوشته بود، معرفی شد، به طور گسترده در ژاپن محبوب شد – مشاهده كرد. خلاصه اینكه كلید موفقیت مذهبی غالبا كمتر در كیفیت صلاحیتهای فردی به عنوان یك متخصص مذهبی قرار می گیرد تا در توانایی فردی در ماهرانه به كار بردن رسانه. این موقعیت همچنین بر كاهش اقتدار متخصصان مذهبی در ادیان و مذاهب كهن سنتی تاثی می گذارد. یكی از تاثیرات عصر اطلاعات فقدان فزاینده اعتبار و نفوذ متخصصان مذهبی از قبیل راهبان، كشیشان و روحانیان مذهبی خواهد بود. هم اكنون ما وارد عصری می شویم كه در آن گروههای كوچك متخصصان مذهبی دیگر نمی توانند اطلاعات مذهبی را به انحصار خود در آورند. اكنون مؤمنان غیر متخصص توانایی فزاینده ای برای سود جستن از هسته مركزی سنتهای مذهبی دارند. آنها حتی به آن دسته از اجزای محرمانه ای كه پیش از این تنها در دسترس كشیشان تام الاختیار بود، دسترسی دارند.در نتیجه آن دسته از مقامات مذهبی كه قبلا به وسیله نقش شان در حفظ و نگهداری یك هسته محرمانه مذهبی بر روی كار باقی می ماندند ، از فقدان اعتبار و نفوذ رنج می برند. احتیاج نیست كه بگوییم این فقدان به اقتدار مطلقی كه سازماانهای مذهبی سنتی داشته اند، اشاره دارد و این در یك سطح كاملا متفاوت از شأن و اعتباری است كه هر متخصص مذهبی به عنوان یك شخص دارد، زیرا آشكار است كه هم روحانیون غیر قابل اعتماد و بدنام در هر مذهب و هر عصری وجود داشته اند.
خلاصه اینكه عصر اطلاعات به از بین رفتن فاصله میان متخصصان مذهبی و طرفداران غیر متخصص منجر شده است. در حقیقت، دیگر این یك امر استثنایی نیست كه مردم عادی ای را پیدا كنیم كه شناخت عمیق تری از بودیسم و شینتو نسبت به راهبان بودیست و روحانیان شینتو داشته باشند. این تمایل احتمالا در آینده افزایش خواهد یافت. این امر را نمی توان فقط با بی تفاوتی تك تك اعضای روحانیت توجیه كرد. به بیان دقیق تر، همان طور كه در بالا گفتیم، این امر نتیجه این حقیقت است كه جامعه اطلاعاتی تمایل دارد تمایز میان متخصصان و افراد عادی غیر متخصص را از میان بردارد. اهمیت این پیشرفت این است كه ادیان سنتی – تاریخی احتمالا این امر را كه روشهایی برای آموزش و تربیت نسلهای بعدی متخصصان مذهبی شان به وجود آورند، بسیار دشوار بیابند. طی فرآیند جهانی شدن، بسیاری از ادیان و مذاهب با مشكل نسبت گرایی نسبت به برتری خود مواجه شدند و به طور فزاینده ای مشكل رشد كه ادعای مشروعیت مذهبی یكتا برای یك گروه واحد كرد. همین طور كه عصر اطلاعات پیش می رود، شمار فزاینده ای از افراد به مذهب با دید انتقادی بیشتری نگاه می كنند و آن را نسبی می بینند. اما به جز مورد ژاپن، مشخص خواهد شد كه ادیان سنتی به این موقعیت به روشی غیر قابل بیان و نامفهوم پاسخ می گویند.
نتیجه
جهانی شدن مذهب را باید به عنوان یك فرآیند غیر قابل اجتناب تاریخ در نظر گرفت. هدف من در اینجا این نیست كه بر فایده و ضرورت این امر ارزشگذاری كنم. با وجود این اگر این روند- كه من در بالا شرح داده ام- به رشد خود ادامه دهد، مسلما تأثیرات منفی قطعی بر جامعه اعمال خواهد كرد.برای مثال ممكن است ما انتظار ظهور و پیدایش گروههای بیشتری مانند آم شینریكیور را داشته باشیم و اگر گروههای در اعمال جنایت كارانه و اقدامات ضد اجتماعی دست داشته باشند؛[مانند آنچه در گروه آم دیدیم] می توان این مسائل را دال بر خطرات قطعی ای كه به وسیله عصر اطلاعات به وجود آمده است، در نظر گرفت. اصول اعتقادی آم شینریكیو ملغمه ای است كه از اصول اعتقادی ادیان موجود مختلف گرفته شده است.
آنها ویژگیهای آمیزشی نوین را با پذیرش مفهوم مسیحی « آرماگدون» ۷ به نمایش می گذارند، در حالی كه از سر ایمان به این امر اصرار می ورزند كه پیروان بودیسم اولیه هستند. آنها همچنین از پیغامهای تبلیغاتی ویدئویی برای آشنا كردن طرفدراران جدید با جهان بینی آم استفاده می كنند؛ استفاده از تكنولوژی مدرن اطلاعات برای فعالیتهای تبلیغی و در نهایت اینكه آنها در فعالیتهای فرامرزی شركت می كردند(بخصوص در روسیه بعد از فروپاشی دولت كمونیست ) . گفته می شود كه آنها به سرعت بین ۳۰۰۰۰ تا ۵۰۰۰۰ پیرو را به خود جذب كردند؛ خط مشی ای كه می توان آن را به عنوان نمونه یك استراتژی در عصر جهانی شدن در نظر گرفت.
به عبارت دیگر، ارتباط آسان میان مذهب و جرم نشانه ای از خطراتی است كه ذاتی عصر اطلاعات است. فرقه آم به دنبال جوانانی بود كه هوش سرشاری در علوم طبیعی داشته باشند، بنابراین رهبران گروه، اطلاعات الكترونیكی درباره فارغ التحصیلان نخبه دانشگاه در برخی رشته های علمی جمع آوری كردند و بر تبلیغ برای این فارغ التحصیلان تمركز كردند. همان طور كه در پی جستن راههایی برای تولید گاز سمی بودند، از ارتباطات الكترونیكی برای گردآوردن اطلاعات علمی و تكنیكی استفاده كردند. آنها به آسانی به انجام اقداماتی مبادرت ورزیدند كه ادیان قبلی جدید ژاپنی هرگز تصورش را هم نكرده بودند. با وجود یك تفاوت بزرگ كه طبعا میان امكان یك عمل و انجام واقعی آن وجود دارد، تلاش آم استعداد بی دغدغه یك گروه برای انجام چنین مدیریتی در اوضاع و احوال عصر اطلاعات را به تصویر می كشد. خلاصه اینكه اعمال جنایتكارانه هدف دیگر جهانی شدن است.
جهانی شدن دین، مشكلات عدیده ای را خارج از كسانی كه درگیر مسئله آم هستند، نشان می دهد. به همان اندازه كه ادیان سنتی مشروعیت و اقتدار كلی خود را از دست می دهند، نقش یكپارچگی اجتماع دین نیز تضعیف خواهد شد. ممكن است مذهب بخصوص برای گروههای اجتماعی- مانند اجتماعات ملی و سنتی- بیش از اتحاد و هماهنگی ، آشوب و نارضایتی بر پا كند.
از وقتی اجزای فزاینده فرهنگ و مذهب از ایالات متحده ، كره ، هند و تایوان به ژاپنی ها معرفی شدند، ارتباط آنها با دین سنتی خودشان – بخصوص در میان نسل جوان- تضعیف شد. برای مثال آیینها و رسوم مذهبی سنتی كه سال نو را جشن می گرفتند، كاهش یافت، در حالی كه آیینها و مراسمی كه بر كریسمس یا دیگر تعطیلات مذهبی با منشأ خارجی استوار بودند، محبوبیت فراوانی یافتند. بی اعتنایی فراوانی نسبت به تعطیلات فصلی بودایی و روز سنت والنتین و هالوین دیده می شود.نیازی نیست كه بگوییم این دو روز تعطیل اخیر (روز سنت والنتین و هالوین ) به عنوان شعائر مذهبی مورد قبول واقع نشدند، بلكه فقط به عنوان یك رویداد عادی و پیش پا افتاده، و یك فستیوال سكولار پذیرفته شدند. این حقیقت به جنبه ای دیگر از فرآیند جهانی شدن اشاره دارد، یعنی ابهام فزاینده تبعیض میان حوزه های مذهبی و حوزه های غیر مذهبی، یا سكولار. با وجود اینكه مذهب در جاهای مختلف جهان از شرایط متفاوتی برخوردار است، خود مفهوم مذهب نیز مجبور است به عنوان بخشی از فرآیند جهانی شدن به تغییراتی تن در دهد. با این همه این فرآیند ها را نباید تنها به عنوان از كارافتادگی مذهب دانست و نتیجه گرفت كه بنابراین باید آن را از میان برداشت. فرآیند جهانی شدن تنها در حوزه ها یا مناطق بخصوصی اتفاق نمی افتد، بلكه به عنوان تغییر سیستم های جهانی عمل می كند. بنابراین جهانی شدن مذهب را باید به عنوان بخشی از این فرآیند در نظر گرفت. از آنجایی كه جهانی شدن مذهب تنها بخشی از فرآیند جهانی شدن است، ممكن است با خصیصه های منحصر به فردی شناخته شود، اما این خصیصه ها آن قدر بزرگ نیستند كه با اصول كلی ای كه بر استعاره جهانی شدن حاكم هستند، توصیف شوند.
جهانی شدن، تغییر شكل فعالیتهای تبلیغی ، ارتباطات انسانی و محتوای اطلاعات مذهبی را غیر قابل اجتناب می كند. بنابراین مهمترین نكته تأكید بر این امر است كه ماهیت فرآیند جهانی شدن باید در گستره وسیع تری و به وسیله افراد بیشتری درك شود، بخصوص جنبه هایی از آنكه جوامع ما را به ایجاد نتایج منفی تهدید می كند.
یادداشتها:
۱.دین بومی قدیم ژاپن.
۲. عضو شاخه ای از مسیحیت كه در سال ۱۸۳۰ بنا نهاده شده است.
۳. ادیانی كه با محوریت شبكه اینترنت فعالیت می كنند.
۴.Producer-Oriented System
۵.User-oriented religious market
۶.all-member proselytizor
۷.به روایت كتاب مقدس جایی كه نبرد نهایی بین حق و باطل رخ خواهد داد.

منبع : بنياد انديشه اسلامي