سبلان و دامنه‌های آن ، غرب اردبیل

سبلان در غرب شهر اردبیل، 4811 متر از سطح دریا ارتفاع دارد. ارتفاع نسبی آن نسبت به دره قره‌سو در حدود 3400 متر است. رشته‌كوه آتشفشانی خاموش سبلان از دره قره‌سو در شمال غرب اردبیل آغاز می‌شود و در جهت شرقی - غربی به طول 60 كیلومتر و عرض تقریبی 48 كیلومتر تا كوه قوشاداغ در جنوب اهر امتداد می‌یابد.
سبلان پس از دماوند معروف‌ترین كوه آتشفشانی خاموش ایران است كه بر اثر فعالیت‌های آتشفشانی، مخروط قله آن شكل گرفته است و در دهانه مخروطی آتشفشان، دریاچه‌ای بسیار زیبا به وجود آمده است كه در طول سال پوشیده از برف و یخ است.
دامنه شمالی سبلان با شیبی تند به سوی جلگه قره‌سو و اهرچای امتداد می‌یابد ولی دامنه جنوبی آن به فلات حدفاصل بین سهند و سبلان شیبی ملایم دارد.
قله مخروطی سبلان دارای برف‌های دایمی است و علت آن، وجود نواحی كوهستانی و وضع عرض جغرافیایی آن است. در كوه سبلان، محل‌هایی دیده می‌شود كه برف دایمی و یخچال جاودانی دارند و علت آن بارندگی به نسبت زیاد و ارتفاع نقاط است. حدود برف‌های دایمی سبلان از 4000 تا 4100 متر دامنه شمالی است كه آثار یخچال قدیمی نیز در این حدود به خوبی دیده می‌شود.
بلندترین قله سبلان «سلطان ساوالان» نام دارد و دومین قله آن را «حرم داغی» می‌‌گویند كه نوكی تیز و غیرقابل صعود دارد. قله سوم كه ارتفاع آن نسبت به سلطان ساوالان كم‌تر است، كوه «جنوار داغی» نام دارد. به جز حرم داغی و سلطان ساوالان،‌ چند كوه و قله دیگر نیز وجود دارد كه از آن‌جمله می‌توان به گؤی‌داغ،‌ كسری‌داغ،‌ آغان‌داغ و قزل‌گل‌داغی اشاره كرد.
ناحیه سبلان و دامنه‌های آن بسیار حاصل‌خیز است. دره‌های آن كوهستان پهن و انباشته از رسوب‌های بسیار غنی است. بخشی از دشت مغان و همه مناطق حومه سبلان،‌ نتیجه رسوب‌گذاری رودخانه‌هایی است كه از بلندی‌های سبلان سرچشمه می‌گیرند. آب رودخانه‌های متعدد از برف‌های دائمی كه همواره دهانه مخروطی آتشفشان را می‌پوشاند،‌ تأمین می‌شود و در جلگه‌ها رطوبت دایمی، سرسبزی و طراوت و خرمی ایجاد می‌كند. گردنه‌های سبلان،‌ «یالان»،‌ «ایری» و «صائین» نامیده می‌شوند.
یكی از ویژگی‌های بارز منطقه سبلان، وجود ده‌ها چشمه معدنی آب‌‌گرم است كه در اطراف این كوهستان از سرعین گرفته تا «قوتورسو» پراكنده‌اند. این آب‌ها، بیشتر در سرعین متمركزاند. تجزیه شیمیایی و مطالعه هیدرولوژی آب‌ها نشان می‌دهد منشأ اعماق زمین است كه ضمن عبور از لایه‌های مختلف زمین، مقداری مواد معدنی مانند كربنات‌ها و سولفات‌ها را در خود حل می‌كنند.
سبلان از دیدگاه زیست‌محیطی، منطقه‌ای پربار است. وجود زیستگاه‌های حیات‌وحش، دریاچه‌ها، بركه‌های آب به عنوان زیستگاه پرندگان و گیاهان متنوع، مراتع گسترده،‌ رودخانه‌های پرآب، چشمه‌های زلال و گوارا، آب و هوای مطبوع همه و همه حكایت از باروری منطقه با اكولوژی بی‌مانند دارد.
موقعیت فیزیكی و طبیعی منطقه سبلان موجب شده است بارش‌های آسمانی در دریاچه‌ها و بركه‌های متعدد جمع شوند. این بركه‌ها كه دورتادور سبلان و دیگر ارتفاعات به طور فراوان وجود دارند، زیستگاه‌هایی مناسب برای پرندگان بومی و مهاجراند. این بركه‌ها و دریاچه‌ها زمینه‌های زیست‌محیطی مطلوبی برای پرورش و زیست انواع ماهی‌ها به وجود آورده‌اند.
گزارش سازمان حفاظت محیط‌ زیست استان مندرج در كتاب بیولوژی سبلان، حاكی است كه این كوهستان بیش از 3000 نوع رستنی دارد كه در میان آن‌ها تیره‌های نعناع، گل‌سرخ، خشخاش، زنبق، نخود، شب‌بو، آلاله، و انواع گیاهان به وفور دیده می‌شوند.
زیستگاه‌های وحوش در ارتفاعات پایین شمال و شمال‌شرق سبلان است كه تا جاده مشگین‌شهر به اردبیل را در برمی‌گیرد و گذار اصلی مهاجرت و ییلاق - قشلاق قوچ و میش ارمنی محسوب می‌شود و دارای وضعیت زیستگاهی مناسب است. به طوری كه در گذشته بدون هیچ‌گونه حفاظت و كنترل، گله‌های 90 رأسی قوچ و میش در آن‌ها دیده شده است. این دامنه كه در قسمت شمالی از ارتفاع 2300 متری تا خط‌الرأس قله سبلان را در بر می‌گیرد، از اواخر بهار تا اواخر پاییز زیستگاه قوچ، میش و كبك دری است.
به گزارش سازمان حفاظت محیط‌ ‌زیست، در محدوده سبلان 11 زیستگاه وحوش شناسایی شده كه اهم آنها عبارت‌اند از: زیستگاه «حاجیلو» در 22 كیلومتری مشگین‌شهر، «آقابابا» در نزدیكی قریه «آقامحمد بیگلو»، «ونیل» (اروا داغی) در شمال‌غرب اردبیل، «هرم‌دا‏‏‎غ» در دامنه شمالی كوه هرم‌داغ، «ساربانلار»، «جین ‌دره‌سی» در محدوده كوه‌های زیروه و زیستگاه «شیروان دره‌سی».
براساس این گزارش، در این زیستگاه‌ها كل و بز، قوچ و میش، خرس قهوه‌ای، خوك، خرگوش، روباه، گرگ، كبك‌دری، آهو و مرغابی زندگی می‌كنند.
یكی دیگر از ویژگی‌های محیطی سبلان وجود تالاب‌های فراوان است. از جمله می‌توان به تالاب «قره ‌گؤل» و «هوشنگ میدانی» و تالاب «ملااحمد» اشاره كرد كه حیوانات و پرندگان وحشی متنوع در آن‌ها زندگی می‌كنند.
در بحث توانایی‌های بالقوه منطقه سبلان،‌ واقعیت‌های زیر قابل طرح است:
- سبلان منبع سرشار آب است.
- منطقه سبلان از مناطق شگفت آسیاست و زیبایی‌های طبیعی بسیار تازه دارد.
- سبلان چندین چشمه آب معدنی دارد كه همه آن‌ها دارای خواص درمانی متعدد هستند.
- سبلان از نظر زیست ‌محیطی منطقه‌ای پربار است. زیستگاه‌های حیات‌وحش، دریاچه‌ها، تالاب‌ها، اكوسیستم‌های جانوری - گیاهی حكایت از یك منطقه زیست محیطی با ویژگی‌های یگانه دارد.
- سبلان مركز تولید بهترین و معروف‌ترین عسل ایران است.
- سبلان یكی از زیباترین دریاچه‌ها را در قله خود به ارتفاع 4811 متر جای داده است.
- سبلان را سه شهر زیبا یعنی سراب، اردبیل و مشگین‌شهر و بیش از 1000 آبادی در میان گرفته‌اند.
از هر سه شهر مذكور مسیرهای كوهنوردی و راهپیمایی برای قله سبلان وجود دارد. بهترین و مناسب‌ترین مسیر، مسیری است كه از طریق اردبیل - قوتورسو به قله سبلان منتهی می‌شود.
فتح سبلان از محل قوتورسو تا قله حدود 8 ساعت طول می‌كشد. این مسیر یكی از زیباترین مسیرهای كوهنوردی ایران است. شیب آن اندكی تند است ولی دامنه‌های آن در بهار و تابستان بسیار سبز و خرّم و مملو از گیاهان معطر و انبوه گلهای وحشی است. در فراز قله سبلان،‌ بلندترین دریاچه ایران قرار دارد كه آبی بسیار گوارا و سرد دارد. اطراف این دریاچه مملو از ستون‌های یخی و قندیل‌های آویزان یخی است كه زیبایی‌های آن را جلوه می‌نماید. چشم‌اندازهای پیرامونی قله سبلان از هر جهت زیبا و دل‌انگیز است.
مراجعت از قله برای پیشگیری از پیاده‌روی شبانه می‌باید قبل از ساعت 3 عصر شروع شود تا پیش از پایان روشنایی روز در كمپ قوتورسو بیتوته شود. مدّت مورد نیاز فتح قله سبلان از اردبیل حدود سه روز طول می‌كشد.
یكی دیگر از خاطرات دلنشین راهپیمایی و كوهنوردی در دامنه‌های سبلان بازدید از اوبه‌های عشایری شاهسون و ملاقات با مردم بسیار مهربان نواحی اطراف آن است.