نگاهی به اجلاس سران سازمان همکاری شانگهای در بیشکک

هفتمین اجلاس سران کشورهای عضو سازمان همکاری شانگهای (SCO)، در ۱۶ آگوست ۲۰۰۷ (۲۵ مرداد ۱۳۸۶) در بیشکک پایتخت قرقیزستان برگزار شد. سازمان همکاری شانگهای در۶ سال پیش برای حل مسایل مرزی و منطقه ای از سوی پنج کشور چین، قزاقستان، روسیه، تاجیکستان و قرقیزستان که دارای مرز مشترک هستند تشکیل شد.
چین درسال۱۹۹۶ اتحادیه بین المللی را بنیان گذاشت که به عنوان "گروه پنج شانگهای" شناخته می شد. این اتحادیه شامل چین، روسیه، قزاقستان، قرقیزستان و تاجیکستان می شد. در آغاز این اتحادیه تمرکز خود را به مبارزه با تروریسم در افغانستان و دیگر نقاط مرزی افغانستان گذاشت و کوشید تا ثبات منطقه ای را برقرار کند. در ژوئن سال ۲۰۰۱ ازبکستان به این گروه دعوت شد و این گروه در ۱۵ جولای ۲۰۰۱ به صورت رسمی به نام "سازمان همکاری شانگهای" نامیده شد. سران سازمان همکاری شانگهای در ژوئن ۲۰۰۲ در سن پترزبورگ با یکدیگر دیدار کردند و منشور سازمان همکاری شانگهای را امضا کردند. این منشور حوزه فعالیت سازمان همکاری شانگهای را به طور عام گسترش داد.
موضوعاتی مانند اهداف و اصول، ساختار سازمانی، نحوه عملکرد، جهت گیری اصول و روابط خارجی، مورد بحث و بررسی قرار گرفت و تاسیس حقیقی این سازمان جدید را از دیدگاه حقوق بین الملل نشان داد. برمبنای ماده ۱ منشور سازمان همکاری شانگهای و بیانیه تاسیس این سازمان، اهداف اصلی و وظایف آن عبارتند از: تقویت اعتماد متقابل، حسن همجواری و دوستی میان کشورهای عضو، توسعه همکاری موثر در امور سیاسی، اقتصاد، تجارت، علوم و فناوری، فرهنگ، آموزش، انرژی، حمل و نقل، حفاظت از محیط زیست و غیره می باشد. همچنین همکاری در زمینه تثبیت صلح، امنیت و ثبات منطقه ای و تقویت و ایجاد نظم جدید اقتصادی و سیاسی بین المللی که نمایانگر دموکراسی، عدالت و عقلانیت باشد از دیگر اهداف این سازمان است.
براساس ماده ۲ منشور سازمان همکاری شانگهای، اصول این سازمان عبارتند از: توجه به هدف و اصول منشور ملل متحد، احترام به استقلال کشورها از یکدیگر و حمایت از تمامیت ارضی آنها، عدم مداخله در امور داخلی یکدیگر، عدم استفاده دوجانبه یا تهدید به استفاده دوجانبه از زور، برابری میان تمام اعضا، پاسخ به تمام پرسشها از طریق مشورت، عدم تعهد و عدم جهت گیری علیه سازمان کشور دیگر، باز بودن به جهان بیرونی و مشارکت با دیگر کشورها و سازمان های مرتبط بین المللی یا منطقه ای. ساختار نهادی سازمان همکاری شانگهای مرکب از دو بخش می باشد.
▪ مکانیسم دیدارها و نهادهای دایمی پنج بخش موقتی اند که بیشتر شامل مکانیسم دیدارها هستند و دبیرخانه، ساختار ضد تروریسم از بخش های ثابت هستند.
۱) شورای سران کشورها،
۲) شورای سران دولتها،
۳) شورای وزیران امور خارجه،
۴) کنفرانس سران آژانسها،
۵) شورای هماهنگ کنندگان ملی،
۶) دبیرخانه،
۷) ساختار ضد تروریسم منطقه ای از ارکان سازمان همکاری شانگهای می باشند.
"سازمان همکاری شانگهای که" از میان رقابت قدرتهای بزرگ بر سر منطقه ژئوپلیتیک آسیای مرکزی پدیدار شد، با نام (شانگهای ۵) در سال ۱۹۹۶ تاسیس شد که هدف آن غیرنظامی کردن مرز بین چین و روسیه بود. در اجلاس شانگهای در سال ۱۹۹۶ یک پیمان امنیتی میان کشورهای روسیه، چین، تاجیکستان، قزاقستان و قیرقیزستان منعقد شد. در سال ۲۰۰۱ این سازمان ازبکستان را به عنوان عضو جدید پذیرفت. مغولستان در سال ۲۰۰۴ عضو ناظر شد و ایران، پاکستان، و هند در سال ۲۰۰۵ به عنوان عضو ناظر اعلام شدند. نقش این سازمان از آن زمان در منطقه افزایش یافته است. در اجلاس سران سازمان همکاری شانگهای در بیشکک، کشورهای چین روسیه، قزاقستان، تاجیکستان، قرقیزستان، ازبکستان به عنوان عضو کامل و سران کشورهای ایران و مغولستان به عنوان ناظر سازمان شانگهای شرکت کردند. وزرای امور خارجه هند و پاکستان به عنوان ناظر و همچنین معاون دبیر کل سازمان ملل متحد و سران کشورهای افغانستان و ترکمنستان به عنوان میهمانان این اجلاس حضور داشتند.
روسا و مقامات شرکت کننده در اجلاس بیشکک، قبل از آغاز رسمی جلسه با یکدیگر عکس دسته جمعی گرفتند و سپس جلسه عمومی اجلاس با سخنان رییس جمهوری چین به عنوان رییس قبلی آغاز شد و ریاست سازمان شانگهای به قزاقستان واگذار شد. در ادامه جلسه روسای کشورهای عضو دائم و ناظر، سخنرانی کردند و محمود احمدی نژاد، رییس جمهوری اسلامی ایران نیز در این نشست سخنرانی کرد. سران کشورهای سازمان همکاری شانگهای در نشست خود در بیشکک، برمخالفت با تلاشهای یک جانبه برای حل مسائل جهانی و ضرورت توسعه روابط این سازمان با نهادهای دیگر منطقه ای و جهانی تاکید کردند. شرکت کنندگان در نشست بیشکک درباره راه کارهای تامین امنیت منطقه ای، و گسترش همکاری در بخش انرژی نیز تبادل نظر کردند. جلسه دوم سران کشورهای عضو سازمان همکاری شانگهای در بیشکک با حضور مقام های کشورهای ناظر ایران، هند، پاکستان و مغولستان و همچنین کشورهای میهمان افغانستان و ترکمنستان برگزار شد.
در نشست سران سازمان همکاری شانگهای، روسا و مقامات شرکت کننده در این نشست در سخنانی اهداف و برنامه های خود را برای پیشرفت و موفقیت کشورهای عضو این سازمان بیان کردند. روسای جمهوری شش کشور عضودائم همچنین بیانیه پایانی اجلاس بیشکک را امضا کردند. در پایان این نشست روسای جمهوری شش کشور عضو دائم در یک مصاحبه مشترک مطبوعاتی با خبرنگاران دستاوردهای نشست بیشکک را تشریح کردند. در این مصاحبه مطبوعاتی احمدی نژاد و دیگر مقامات شرکت کننده در این نشست نیز حضور یافتند. رییس جمهوری اسلامی ایران نیز درسخنانی در این اجلاس دیدگاه ها و سیاست های تهران درخصوص سازمان همکاری شانگهای و مسائل منطقه ای و جهانی رابیان کرد. رییس جمهوری اسلامی ایران گفت: اجلاس سران کشورهای عضو سازمان همکاری شانگهای همکاری های منطقه ای را تحکیم می بخشد.
اجلاس شانگهای نقش اقتصادی خوبی در منطقه ایفا می کند و اخیرا نیز وارد نقش امنیتی شده است. حضور ایران در این اجلاس نفع متقابل برای ایران و کشورهای عضو دارد.
رزمایش نظامی هفته گذشته که در چین آغاز شد و هفته جاری نیز در کوه های اورال روسیه با حضور سران سازمان همکاری شانگهای در آخرین روز برگزاری آن در روز جمعه ادامه می یابد، نشانگر جدیت اهداف این سازمان است. بسیاری از صاحبنظران معتقدند اصل مورد نظر سازمان همکاری شانگهای، همگرایی در برابر اعمال نفوذ آمریکا در سراسر آسیای مرکزی است که به دنبال حملات ۱۱سپتامبر ۲۰۰۱در نیویورک و واشینگتن آغاز شد. برخی تحلیل گران از سازمان همکاری شانگهای به خاطر حفظ ثبات در منطقه ای راهبردی و دارای وضعیت دشوار، ستایش می کنند. با این حال، بسیاری از تحلیلگران سازمان همکاری شانگهای را پایگاهی بر ضد توسعه طلبی و دخالت های آمریکا در آسیای مرکزی می دانند. با تشدید رقابتها بین ایالات متحده آمریکا از یک سو و چین و روسیه از سوی دیگر، سازمان همکاری شانگهای، نخستین ابتکار بین المللی چین و روسیه برای مقابله با نفوذ رو به رشد آمریکا در منطقه آسیای مرکزی به حساب می آید، به یکی از عوامل تعیین کننده در منطقه تبدیل شده است.
این سازمان توانسته است پیش از همه به مثابه مظهر وحدت چین و روسیه، دو ابر قدرت در حال ظهور، پدیدار شود. اهمیت تازه سازمان همکاری شانگهای زمانی مورد توجه بین المللی قرار گرفت که این سازمان سال گذشته تقاضا کرد تا آمریکا جدول زمانی را برای برچیدن پایگاه ها و تسهیلات خود از جمهوریهای آسیای مرکزی ارائه کند. سازمان همکاری شانگهای اگرچه در ابتدا با هدف حل وفصل اختلافات مرزی بین چین و چهار همسایه آن در مجموعه کشور های مشترک المنافع ایجاد شد، اما در ادامه این گونه به نظر می رسد که در جهت تبدیل شدن به یک اتحاد منطقه ای با اهداف نظامی و امنیتی پیش می رود. با فروپاشی اتحاد جماهیرشوروی، کشورهای آسیای مرکزی با مشکلات عدیده ای درتمام زمینه ها ازجمله مسائل امنیتی روبه روگردیدند که این مشکلات تاثیر بسیاری بر دو کشورروسیه و چین می گذاشت.در این راستا، کشورهای آسیای مرکزی به علاوه روسیه و چین در سال ۱۹۹۶ میلادی سازمان همکاری شانگهای را بنیان نهادند.
آسیای مرکزی بنابه دلایل مختلف سیاسی، اقتصادی و امنیتی، در محاسبات استراتژیک چین و روسیه جایگاه خاصی دارد. محدود کردن نقش آمریکا درمنطقه آسیانه مرکزی با استفاده از کشورهای منطقه و درخواست از این کشورها برای برچیدن پایگاه های نظامی واشینگتن از دیگر اهداف شکل گیری این سازمان است. همچنین این سازمان بر آن است تا با ثبات منطقه ای به ویژه در افغانستان، آمریکا را مجبور به خروج از این کشور و برچیدن پایگاه های نظامی خود در منطقه نماید که تنها بهانه وجودی آنها نبود ثبات درافغانستان اعلام شده است. چین و روسیه همچنین تلاش می کنند تا با قدرتمند کردن این سازمان، آن را از سازمانی منطقه ای به یک بلوک قدرت جدید تبدیل کنند. درخواست از ایران، پاکستان و هند برای عضویت در این سازمان از نشانه های بارز برای تقویت نقشه منطقه ای و جهانی این سازمان به شمار می روند.
با وجود اینکه سازمان همکاری شانگهای عضو جدید نمی پذیرد با توجه به وضعیت عضویت ناظر ایران در این سازمان، هنوز مکانیزم خاصی برای گسترش و افزایش اعضای دایمی سازمان همکاری شانگهای وجود ندارد، و تنها ممکن است اعضای ناظر خود را افزایش دهد. اخیرا در محافل خبری روسیه از امکان حمایت روسیه از عضویت ایران در این سازمان صحبت شده است. روزنامه "نزاویسیمایا گازتا" اخیرا با اشاره به احتمال حمایت روسیه از عضویت ایران و ترکمنستان در سازمان مذکور نوشت: هرچند که در دستور کار اجلاس بیشکک موضوع افزایش اعضای آن قرار نگرفته ولی سران کشورهای عضو، این مساله را در گفت وگوهای غیر رسمی مورد بحث قرار می دهند. دکتر "محمود احمدی نژاد" رئیس جمهوری اسلامی ایران نیز به دنبال یک سفر دوره ای به سه کشور افغانستان، ترکمنستان و قرقیزستان، در اجلاس سران سازمان همکاری شانگهای در بیشکک قرقیزستان شرکت کرد.
سفر رییس جمهوری اسلامی ایران به سه کشور منطقه در حالی صورت گرفت که احمدی نژاد روز یکشنبه هفته گذشته در دیدارسفیران و نمایندگی های جمهوری اسلامی ایران درخارج از کشور برطراحی سیاست خارجی و دیپلماسی جمهوری اسلامی ایران بر محورهای عدالت گستری، مهرورزی و تعالی جوامع انسانی به عنوان اصول کارآمد وحلال چالش های روابط بین المللی تاکید کرد. حضور محمود احمدی نژاد، رئیس جمهور ایران، نیز از اهمیت نمادین خاصی برخوردار است. حضور وی در اجلاس سران سازمان همکاری شانگهای این فرصت را برای پکن، مسکو و تهران فراهم ساخته تا نفوذ خود را در منطقه به رخ آمریکا بکشند و خاطر نشان کنند که قادر هستند در آسیای مرکزی برای آن کشور درد سر بیافرینند.
جمهوری اسلامی ایران، سازمان همکاری شانگهای را به عنوان باشگاهی از کشورهای هم فکر می بیند که برای منافع ژئواستراتژیکش در آسیای مرکزی مهم می باشد. جمهوری اسلامی ایران پیش از هفتمین اجلاس سران کشورهای عضو سازمان همکاری شانگهای، در سطح معاون اول رئیس جمهور و رئیس جمهور در این اجلاسها شرکت کرده بود. از جمله اجلاس سران سازمان همکاری شانگهای در ۵ جولای ۲۰۰۵ در آستانه قزاقستان که حسین عارف معاون اول رئیس جمهور خاتمی در آن شرکت کرده بود، اجلاس مسکو در ۲۶ اکتبر ۲۰۰۵ پرویز داوودی معاون اول رئیس جمهور احمدی نژاد، اجلاس شانگهای در ۱۷-۱۵ ژوئن ۲۰۰۶ که رئیس جمهور احمدی نژاد در آن شرکت کرده بود.
ایران بسیار علاقمند است روابط خود را با روسیه و چین گسترش دهد، چون این دو کشور دارای اقتصاد قوی هستند و در زمینه مسائل منطقه ای و بین المللی مواضع نزدیکتری با جمهوری اسلامی ایران دارند. ایران با پیوستن به این سازمان می تواند موقعیت خوبی در آن به دست آورد. ایران توانایی میانجیگری یبن گروه های اپوزیسیون اسلامی و دولت های روسیه و چین را دارد و بنابراین می تواند تنش های منطقه ای را کاهش دهد و به صلح و ثبات جهانی کمک کند. همچنین در حوزه اقتصادی ایران می تواند از مزایای اقتصادی سازمان همکاری شانگهای مانند مناطق معاف از مالیات، کاهش تعرفه ها و مشارکت در پروژه های نفت و گاز بهره مند شود و در مناقشه اتمی می تواند به کسب حمایت این دو کشور به عنوان اعضای دایم شورای امنیت امیدوار باشد (هرچند تاکنون بنا به پیگیری منافع ملی روسیه و چین اینگونه نبوده است و دیگر اینکه آنها خود را شریک راهبردی ایران نمی دانند). بنابراین در صورت پیوستن به این سازمان، ایران می تواند موقعیت چانه زنی بین المللی خود را بهتر کند.
حضور ایران در سازمان همکاری شانگهای، این فرصت را برای ایران فراهم می کند تا از طریق این سازمان منطقه ای به بسط و گسترش نفوذ خود در آسیای مرکزی بپردازد. یکی از مهمترین مشترکات ایران-روسیه-چین، مقابله با یکجانبه گرایی آمریکا در نظام بین الملل است. سازمان همکاری شانگهای این امکان را برای ایران فراهم می سازد تا شکل دادن محور ایران-روسیه-چین این هدف مشترک را محقق سازند. از آنجا که کشورهای عربی امکان ایفای نقش ایران را در منطقه خلیج فارس به شدت محدود کرده اند، و از آنجا که ایران هم یک قدرت و هم یک بازیگر منطقه ای موثری است، پس ایران به دنبال فضای حیاتی بیشتر ی می گردد و آسیای مرکزی پس از فروپاشی شوروی بهترین فضای حیاتی را در اختیار ایران قرار می دهد و ایران به دلیل نداشتن ابزارهای کافی و مخالفت آمریکا، تنها از طریق عضویت در سازمان همکاری شانگهای می تواند به این آرزوی خود دست یابد.
در هر حالت بررسی هزینه و فایده پذیرش و عضویت دایمی ایران در سازمان همکاری شانگهای، می تواند برای اقتصاد و موقعیت بین المللی ایران مفید باشد. نقش ایران شامل میانجیگری در مناقشات و کاهش تنشها در منطقه است و می تواند در زیر ساخت های اقتصادی منطقه هم سرمایه گذاری کند که منجر به تقویت پیوندهای سیاسی می شود. سرمایه گذاری در پروژه های نفت و گاز و استفاده از جاده ابریشم به عنوان سیستم حمل و نقل قوی می تواند بهترین حوزه ها برای ایران باشد. حضور ایران در سازمان همکاری شانگهای می تواند پتانسیل رقابت را در منطقه، در سطحی به همکاری تبدیل کند. همچنین سازمان همکاری شانگهای می تواند با سازمان همکاری اقتصادی (اکو) همپوشانی داشته باشد و به رفاه و ثبات در منطقه منجر شود. در واقع حضور ایران در سازمان همکاری شانگهای می تواند به مفهوم حلقه اتصال حوزه خاورمیانه با حوزه آسیای مرکزی و قفقاز باشد.
پیمان شانگهای به لحاظ سیاسی، اقتصادی و امنیتی یک مجموعه بالقوه است و عضویت جمهوری اسلامی در این پیمان می تواند موجب تحول جدی در روابط منطقه ای و بین المللی جمهوری اسلامی ایران شود. به نظر می رسد ایران برای ارتقای سطح امنیت ملی خود علاوه بر عضویت در سازمان شانگهای باید به فکر استفاده از بازیگران دیگر و مکانیزم های دیگر نیز باشد. سیاستی که قطعا مورد توجه و پیگیری خواهد بود.

نادعلی بای- ماکسات کومیکف

منبع : روزنامه مردم سالاری