کاهش رشد جمعیت چالش بزرگ قرن

جمعیت باكتری‌های موجود در یك ظرف غذای مانده در یك نمودار با منحنی اس شكل (S) افزایش می‌یابد. در ابتدا خط نمودار افقی است چون جمعیت آنها شاهد چندان افزایشی نیست. سپس خط منحنی با شیب بسیار زیاد به سمت بالا می‌رود چون جمعیت باكتری‌ها افزایش می‌یابد تا آنجا كه به یك نقطه انحنا می‌رسد. پس از آن منحنی به خطی افقی تبدیل می‌شود چون رشد جمعیت باكتری‌ها متوقف می‌شود.
جمعیت بیش از حد و كمبود منابع جمعیت باكتری‌ها را تحت‌فشار می‌گذارد.
اگرچه دلایل و عوامل رشد جمعیت انسان‌ها متفاوت است، اما الگوی این رشد به طرز عجیبی مشابه الگوی رشد جمعیت باكتری‌ها است. به مدت هزاران سال تعداد انسان‌ها در جهان به تدریج و به آرامی افزایش یافت.
سپس طی انقلاب صنعتی بین سال‌های ۱۹۰۰ تا ۲۰۰۰جمعیت جهان چنان جهشی یافت كه به نزدیك به چهار برابر پیش از آن دوران رسید.
تعداد انسان‌های روی كره زمین همچنان در حال افزایش است. اما به تازگی، به نظر می‌رسد منحنی رشد جمعیتی به نقطه انحنای خود رسیده است. البته نمی‌توان به طور دقیق گفت كه زمان شروع این اتفاق كی بوده است. نرخ رشد جمعیت انسان‌ها رو به كاهش گذاشته است. در كشورهای بیشتری با این روند مواجهیم كه زنان كمتر از آن حد بچه‌دار می‌شوند كه جمعیت آن كشور ثابت بماند. در حال حاضر از هر نه نفر چهار نفر در كشوری زندگی می‌كنند كه در آن نرخ باروری كمتر از نرخ جایگزینی انسان‌ها است. پارسال سازمان ملل اعلام كرد كه تصور می‌رود میانگین نرخ باروری در سطح جهان تا سال ۲۰۲۵ به كمتر از نرخ جایگزینی انسان‌ها می‌رسد.
جمعیت‌شناسان انتظار دارند جمعیت جهان تا اواسط قرن به حدود ۱۰میلیارد نفر افزایش یابد. (هم‌اكنون جمعیت جهان ۵/۶میلیارد نفر است.)
همان طور كه پیش‌بینی‌های جمعیتی طی چند سال اخیر تغییر یافته است، رفتارها هم دستخوش تغییر شده است. نگرانی از كمبود منابع كه در دهه ۷۰ و ۸۰میلادی یعنی هنگام اوج‌گیری منحنی‌اس شكل(S) بروز كرد، جای خود را به نگرانی تازه‌ای داده است: به نظر می‌رسد تعداد جمعیت روی زمین رو به كاهش است.
● مشكلات كاهش جمعیت
برخی این موضوع را دلیلی برای جشن گرفتن در روی زمینی می‌دانند كه به وضوح انسان‌های بیش از حد زیادی را روی خود جای داده است. اما سوال این است كه بیش از حد زیاد برای چه؟ به نظر نمی‌رسد خطر یك فاجعه ازدحام جمعیت ما را تهدید كند.
انسان حدود یك چهارم آنچه كه تولید اولیه در روی زمین شناخته شده است (یعنی گیاهانی كه بر اثر فرآیند فتوسنتز به وجود می‌آیند) را به خود اختصاص می‌دهد.
اگرچه این مقدار بسیار زیاد است اما به نقطه بحرانی به هیچ وجه نزدیك نیست.
قیمت مواد خام منعكس‌كننده كمیابی آنها است و به‌رغم افزایش‌های اخیر، قیمت‌های كالاها، طی یك قرن گذشته شاهد كاهش شدیدی بوده است. با این معیار،‌ مواد خام فراوان‌تر شد و نه كمیاب‌تر. بی‌شك تاثیری كه انسان‌ها بر جو كره زمین گذاشته‌اند یك مشكل محسوب می‌شود. اما راه‌حل در مصرف كمتر سوخت‌های فسیلی نهفته است و نه كنترل سطح جمعیت.
مشكل دیگر هم كه سقوط سریع جمعیت یا كاهش شدید جمعیت است طوری كه تمدن بشری مورد تهدید قرار گیرد، به نظر خطری جدی محسوب نمی‌شود. پیش‌بینی‌ها حاكی از افقی شدن خط منحنی جمعیتی و سپس كاهشی كم در جمعیت آینده است.
اما اگر به نظر نیاید كه جمعیت جهان به سطح غیرقابل مدیریتی افزایش می‌یابد، آیا می‌توان به یقین گفت كه دولت‌ها پیشرفت آن را با متانت به نظاره می‌نشینند؟
نه كاملا. مطابقت با كاهش جمعیت هم خود مشكلاتی را در پی دارد. سه ناحیه از جهان یعنی اروپای مركزی و شرقی، از آلمان تا روسیه، مدیترانه شمالی و بخش‌هایی از آسیای شرقی شامل ژاپن و كره جنوبی هم‌اكنون با این مشكلات مواجهند.
در مورد بیست و چند ساله‌هایی فكر كنید كه هر یك به تنهایی یك نیروی كار محسوب می‌شوند و احتمالا از تحصیلات بالایی هم برخوردارند. در ژاپن كه طی یك دهه آینده تعداد نیروی كار آن تا یك پنجم كاهش می‌یابد. انتظار می‌رود كه شاهد از بین رفتن بخش اعظم دانش و مهارت باشیم. در سر دیگر طیف سنی، یعنی مسن‌ترها با سیستم‌های حقوق بازنشستگی كه دولت پرداخت می‌كند، هم‌اكنون با مشكلاتی مواجهند چون در ازای هر بازنشسته چهار نفر كار می‌كند. تا سال ۲۰۳۰ ژاپن و ایتالیا تنها دو نفر در ازای هر بازنشسته خواهند داشت. تا سال ۲۰۵۰ این نسبت سه به دو خواهد شد. یك جمعیت رو به كاهش و مسن هم مشكلاتی دیگر و به روش‌هایی عجیب به وجود خواهد آورد. نیروی نظامی روسیه با این مشكل مواجه است كه افراد جوان كافی برای استخدام در اختیار ندارد. در ژاپن، نواحی روستایی با چنان كاهش زاد و ولدی مواجه هستند كه اهالی یك روستا تصمیم گرفته‌اند در برابر تبدیل روستایشان به زباله‌دان صنعتی تسلیم شوند و آنجا را با تعداد كمی كه دارند ترك كنند.
● عوارض جانبی
دولت‌ها نباید مردم را برای بچه‌دار شدن تحت فشار قرار دهند. اگر زنان تصمیم بگیرند كه دهه سوم زندگی خود را به جای آنكه صرف بچه‌داری كنند، به پیشرفت‌های شغلی و تحصیلی خود اختصاص دهند و به جای آنكه با پوشك بچه سر و كار داشته باشند با پول نقد كیف‌هایشان سرگرم باشند، این به خودشان مربوط است. اما واقعیت این است كه گذر از دوران كمی جمعیت دشوار خواهد بود و این وظیفه دولت‌ها است كه آن را تسهیل كند. خوشبختانه راه‌هایی برای این مساله وجود دارد كه اغلب آنها شامل تغییرات اجتماعی است كه فی‌نفسه بسیار مطلوبند.
بهترین راه برای تسهیل روند كاهش جمعیت می‌تواند تشویق مردم به افزایش دوران كارشان و از میان برداشتن موانع بر سر راه این كار باشد. سن دریافت مستمری‌های دولتی باید افزایش یابد. محدودیت‌های سن بازنشستگی باید از میان برداشته شود. نه تنها برای جامعه بد است، كه شخصی كه هنوز توانایی كار كردن دارد كنار گذاشته شود تا حقوق بازنشستگی دریافت كند، بلكه برای شركت‌ها هم بد است. امكان مهاجرت بیشتر می‌تواند كمبود نیروی كار را جبران كند. اگرچه كه این كار نمی‌تواند جلوی كهولت سن جوامع را بگیرد چون تعدادی كه برای این كار نیاز است بسیار وسیع و زیاد است. سیاست‌هایی كه اشتغال زنان را تشویق كند از جمله نگهداری از كودكان می‌تواند توازن بین تعداد شاغلان و بازنشستگان كشورها را بازیابد.
البته برخی از این راهكارها می‌تواند عوارض جانبی خود را داشته باشد. آمریكا و اروپای شمال‌غربی زمانی با مشكل كاهش جمعیت مواجه بودند اما اكنون با رشد فزاینده سن مواجهند و البته دلیل آن تنها مهاجرت نیست.
همه نوع از عوامل می‌تواند در این موضوع دخیل باشد. اما یكی از عوامل واضح می‌تواند این باشد كه این كشورها اشتغال والدین را تسهیل كردند.
اغلب تغییرات هیچ ربطی به سیاست‌های جمعیتی نداشته است چون آنها انجام می‌شد تا بازارهای كار بهینه شوند یا برابری جنسیتی به وجود آید. اما تاثیر جانبی آنها افزایش باروری بود.
با مدرنیزه شدن جوامع سنتی، باروری كاهش می‌یابد. در جوامع سنتی كه از اقتصادهای مدرنی برخوردارند، مانند ژاپن و ایتالیا، شاهد بیشترین كاهش باروری هستیم و در كشورهایی كه تسهیل اشتغال در شرایط بارداری و زایمان را برای مادران فراهم می‌كنند، زنان تمایل بیشتری دارند كه هر دو كار را با هم انجام دهند.

مترجم: شادی آذری

منبع : روزنامه دنیای اقتصاد