شهابهای تلسکوپی چیستند ؟

همانطور که واضح است شهابهای تلسکوپی به شهابهای گفته می شود که از درون دوربین یا تلسکوپ دیده می شوند. یعنی بدون در نظر گرفتن این نکته که ممکن است برخی از آنها آنقدر درخشان باشند که حتی با چشم غیر مسلح نیز به راحتی دیده می شوند . اما اکثر آنها خرده شهاب واره هایی هستند که جرمشان بین ۱۰-۴-۱۰-۱۰ کیلوگرم است . ازآنجا که تعداد این گونه ذرات در نهرهای شهابی فراوان است هنگام ورود به جو زمین، کپه ای از آنها وارد جو می شوند و از درون تلسکوپ یا دوربین تنها کسر اندکی از آنها دیده خواهد شد. راصد ماهری که از درون تلسکوپ یا دوربین مناسب نظاره گر است بین ۶ تا ۸ شهاب پراکنده درساعت خواهد دید که این تعداد تنها اندکی کمتر از مقدرا انتظاری دیده شده برای راصد مرئی خواهد بود.
اکثر تلسکوپ ها دارای توان بالا و میدان دید کوچکی هستند. اگر از ابزاری با میدان دید باز و توان کم استفاده کنیم، مثلاً هنگامی که به دنبال دنباله داری در آسمان هستیم یا به رصد یک جرم غیر ستاره ای کم نور مشغولیم کمتر از ۶ تا ۸ شهاب می بینیم. معمولاً این میزان به حدود۱ تا ۲ شهاب در ساعت خواهد رسید. اما رصد شهابهای تلسکوپی با این موارد کاملا متفاوت است. شما در آن ناحیه بخصوص و از آسمان ، بی صبرانه به دنبال شهاب هستید و مسلماً با تعداد آنهانسبت به مواردی که به طور اتفاقی در رصدهای معمولی می شوند، متفاوت خواهد بود. اغلب شهابهای تلسکوپی پراکنده هستند. این موضوع حتی در مورد بارشهای بزرگ نیز صادق است. بارشهای عمده سالیانه دارای شهابهایی کمتر از تعداد شهابهای پراکنده هستند. تعداد بارشهای که مقدار اوج فعالیتهایشان بیشتر از آهنگ شهابهای پراکنده باشد، معمولاً بسیار کم است یکی از آن موارد نادر، بارش&#۹۴۵;- شلیاقیمی باشد که در سال ۱۹۵۷ دارای نرخی حدود ۳برابر فعالیت پس زمینه بوده. در حال حاضر بارش جوزایی شاید فعالترین بارشی باشد که در آن نرخ شهابها در حدود نرخ شهابهای پراکنده است. بنابراین ، مورد اخیر کاملاً در مقابل رصدهای مرئی که در آنها تعداد شهابهای بارشی چندین برابر شهابهای پراکنده است قرار می گیرد.
● رصد شهابها
رصد شهابها به کمک تلسکوپ یا دوربین دو چشمی یکی از روشهای مهم رصد شهابها است که نقش بسیار مهم در تکمیل داده های جمع آوری شده به کمک روشهای دیگری نظیر رصد مرئی، عکاسی و... ایفا می کند. در این میان نقش آماتورهای علاقه مند ، جمع آوری داده هایی که خارج از حوزه عملکرده چشم یا دوربین های عکاسی است ، اقدام می کنند و از آنجا که تعداد شهابهای کم نور در این حوزه محسوس است تا حد زیادی نتایج داده های راداری را نیز تحت پوشش قرار خواهد داد. به علت کوچک تر بودن میدان دید در هنگام استفاده با دوربین های دو چشمی یا تلسکوپهای با میدان دید باز دقت حاصل از رصدهای مرئی بیشتر خواهد شد.
● تلسکوپ یا دوربین ؟
هیچ ابزار کاملاً اختصاصی برای شهابهای تلسکوپی وجود ندارد . انتخاب ما به هدفمان ،مکان رصد، قدرت چشم مان و اینکه مهارتمان چه قدراست، وابسته می باشد . اما عموماً دو عامل عمده در انتخاب ابزار ما تأثیر گذار است یکی توان کم و دیگری میدان دید باز ابزارمان. باید سعی کنیم که به ازای یک قطر مشخص عدسی یا آینه تلسکوپ کمترین توان را از آن استخراج کنیم . این گفته به این معنی است بزرگنمائی به ازای هر سانتیمتر گشودگی عدسی یا آینه بین ۱/۴ تا ۲ برابر باشد . بنابر این برای مثال یک دوربین دوچشمی ۵۰×۷که بزرگنمایی ۱/۴به ازای هر سانتیمتر یا اینکه یک دوربین ۵۰×۱۰ با بزرگنمائی ۲ برابر به ازای یک سانتیمتر گشودگی ، ابزار های مناسبی برای این کار هستند.
میدان دید ظاهری دوربین به طراحی چشمی هایی مربوط می شود که از روی کاتالوگ آن می توان میدان دید واقعی آن را پیدا نمود . مثلاً دوربین در دو چشمی ۵۰×۱۰ که میدان دید واقعی آن حدود ۶ درجه است ، میدان دید ظاهری ۶۰ درجه خواهد شد. میدان دید بیشتر به ما کمک می کند تا قسمت بیشتری از آسمان را زیر نظر بگیریم و شهابهای بیشتری بینیم. میدان دید ظاهری بین ۵۰ تا ۷۰ درجه مناسب است. هر چه میدان دید بزرگتر باشد، این امکان به وجود می آید که بتوانیم زمان اوج بارش را با دقت بهتری تخمین بزنیم و برعکس یک میدان دید کوچک به ما کمک می کند تا در تغییرات موضعی تعداد شهابها اطلاع خوبی کسب کنیم.
● روش رصد:
یک روش ساده برای رصد شهابهای تلسکوپی به این ترتیب است که برای یک کانون بارش شهابی مشخص میدان دیدمان را به گونه ای انتخاب می کنیم که فاصله میدان دیدتا کانون بین ۱۰ تا ۳۰ درجه باشد و ارتفاع آن بستگی به ارتفاع کانون ، وجود بارشهای دیگر و تاحدی به شرایط محیط خواهد داشت وحداقل ۳۵ درجه می باشد. اکنون پس از انتخاب مناسب میدان، باید به این نکته توجه کرد که برخلاف رصدهای مرئی اکنون تنها آن قسمت از آسمان که از درون دوربین قابل رویت است در مقابلمان قراردارد.
بنابراین خطای ترسیم شهابها در این مرحله مزاحمت ایجاد می کند. برای رفع این مورد می توانیم دو ستاره که در درون میدان دید قرار دارند و از طرفی خط واصل آنها در امتداد کانون است را به عنوان شاخص در آن میدان دید برگزینیم . بدین ترتیب با دیدن شهابی در میدان دید به راحتی می توان با مقایسه آن در زمانی بسیار کوتاه به بارشی یا غیر بارشی بودن آن پی برد. در روش رصد تلسکوپی شهابها، هر چه مهارت راصد در تخمین مسیر رد شهابها کمتر باشد ، خطای حاصل در برآورد بارشی بودن آنها قطعاً ‌بیشتر خواهد شد. می توان میدان دید را در فاصله بسیار دورتری از کانون نیز قرار داد اما در آن نواحی شهابها سریعتر از میدان عبور می‌کنند و بنابراین رصد آنها مشکل تر خواهد شد.
پیشنهاد می شود که هر میدان را به مدت نیم ساعت زیر نظر بگیرید و سپس جای آنها را با هم تعویض نمایید. این کار باعث می شود تا مکانها بیشتری را در اطراف کانون کاوش نماییم. ثانیاً از خستگی راصد هنگام نظاره در آن میدان دید می کاهد و باعث استراحت آن خواهد شد. مطلب اخیر به ویژه زمانی که نرخ شهابها اندک باشد ، محسوس تر می گردد. روش گزارش نویسی در رصد شهابهای تلسکوپی شبیه به موارد ذکر شده در رصد مرئی است. بنابراین در گزارش خود حتماً نام و مشخصات ابراز خودتان را نیز درج کنید و ذکر زمان آغاز و انتها رصد، تاریخ رصد، شرایط جوی ، ذکر حدقدر میدان دید یا با چشم غیر مسلح، زمان موثر رصد،... مشابه حالت رصد مرئی خواهد شد. هنگامی که شهابی دیده می شود، درخشندگی ، سرعت زاویه ای ، نوع آن، زمان ظهور و نهایتاً ترسیم مسیر رد آن در نقشه و شماره گذاری آنها از جمله مواردی است که در رصد تلسکوپی شهابها باید دقت نمود. اکنون موارد مهمتر را اندکی بیشتر توصیف می‌کنیم.
▪ مسیر رد شهابها:
به کمک دو ستاره که فاصله مناسبی از هم دارند و در نزدیکی رد شهاب قرار گرفته اندمی توان طول مسیر رد شهاب را بر حسب فاصله بین زوج ستاره به راحتی تخمین زد. برای شهابهای دیگر زوج ستاره های دیگری را انتخاب می کنیم.
▪ درخشندگی:
تخمین درخشندگی بر حسب ستارگان موجود در میدان دید انجام می‌گیرد . پس از مدتی قادر خواهیم شد که این کار را سریعاً انجام دهیم.
▪ سرعت زاویه ای :
درج مشخصات سرعت شهابها برای تجزیه و تحلیل کانون بارش بسیار مهم است. برآورد آن را به کمک حروف لاتینA تاF انجام می دهیم. حرف A نشان دهنده سرعت زاویه ای ۲ درجه بر ثانیه و حرف F نشان دهنده ۲۵ درجه بر ثانیه یا بیشترمی باشد.
▪ نوع شهابها:
نوع شهابها را به کمک نمادهایی که نشان دهنده ورود و خروج شهاب از میدان دید است بیان می کنیم. مثلاً نماد ۰۰ به معنی این است که شهاب کل میدان دید را طی کرده و یا کد۱۰ به این معنی است که حرکت شهاب از درون میدان دید شروع شده اما به سمت بیرون حرکت کرده و نظایر این نمادها.
▪ رد شهاب:
اگر شهابی از خود ردی بجای گذاشت حتماً مدت آن و زمان وقوع آن را با دقت دقیقه و در صورت ویژه بودن شهاب بر حسب ثانیه برآورد کنید.
باید به این مورد نیز دقت کرد که با توجه به شرایط جوی و هشیاری راصد، زمان استراحت باید بیشتر از رصدهای مرئی باشد. به ویژه اینکه ، راصد در تمام بازه رصد کاملاً تمرکز یافته و خسته می شود. رصد تلسکوپی بارشها اندکی سخت است و ممکن برخی از راصدها نتوانند آن را تحمل نمایند. تنها علاقه و پشتکار است که ضامن پیشرفت راصد در این شاخه خواهد شد.

منبع : شهر الکترونیک یزد