سیری در دعا و نگارش متون دعایی

یكی از راه های بسیار مؤثر نشر معرفت، فرهنگ و اخلاق والای انسانی در سطح عام و در میان توده ها ـ و ایجاد مدرسه ای عام برای ساختن روح مردم و تبیین "ابعاد صیرروت" (بُعدهای گوناگون دگرگون گشتن و ساخته شدن)، دعا و متون دعایی است. دعا به آن اندازه ـ و با آن كیفیت بسیار متعالی ـ كه در اسلام مطرح شده، و ابزار حركت "تعلیم و تربیت" قرار گرفته در ادیان و مكاتب دیگر مطرح نشده است؛ از آنجا كه این همه حقایق و معارف تربیتی و علوم عالی الهی و تعالیم متعالی انسانی در جای دیگری ـ جز اسلام ـ وجود نداشته است و ندارد پس می توان "مكتب دعا" را، یك حركت تربیتی مؤثر، و یك مدرسهٔ روحی تكامل و تربیتی والا به شمار آورد.
حال دعا كه حال اهتزاز و جنبش روح انسان به سوی دیار ملكوت و ارتباط مجذوبانه و عاشقانه دل با الله است اشرف و اعزّ حالات آدمی است و غایت از تمام عبادات، تحصیل همان حالت است. چنانكه فرموده اند:
"الدعاء مخ العِبادهٔ"۱ چه آنكه حقیقت عبادت، تذلل و عرضِ نیازِ مخلوق به آستان خالق است؛ و این، به گونه ای بسیار روشن، در دعا ظاهر می شود.
به همین جهت در آیه كریمه "و قال ربكم ادعونی استجب لكم ان الذین یستكبرون عن عبادتی سید خلون جهنم داخرین"۲. پروردگارتان فرمود: "مرا بخوانید تا شما را اجابت كنم، در حقیقت، كسانی كه از پرستش من كبر می ورزند به زودی خوار در دوزخ درمی آیند."
زراره در مورد این آیه، از امام باقر (علیه السلام) نقل كرده كه فرمود: "هو الدعاء و افضل العباده الدعاء"۳ (مقصود از عبادت در اینجا) دعاست. و برترین عبادت، دعاست.
آنچه توجه به آن لازم است این است كه این همه شرف و شكوه جلال، از آنِ "حالِ دعا" است نه صِرف لقلقهٔ لسان و فقط تلفظ به زبان كه نه عشق و شوری در دل پدید آورد و نه اهتزاز و جنبشی در جان بیفكند.
● ادبیات دعا در مذهب شیعه
دعا در لغت به معنای "ندا و صدا زدن" و "خواندن"۴ آمده. به معنای "دعوت كردن" است و در زبان تركی از آن به "چاغِرماق" نیز تعبیر می شود.۵ همچنین به معنای فراخوانی و حاجت خواهی و به معنای مفهوم طلب میل و توجه به ذات باریتعالی و وجه الله است.۶ دعا در اصطلاح عبارت است از خداخوانی و استغاثه و زاری و درخواست چیزی ـ از نیك یا بد ـ برای خود یا دیگری، از درگاه الهی.
حقیقت دعا، یعنی توجه به خداوند متعال و درخواست رحمت و عنایت او، در سرشت هر مخلوقی ـ انسان و غیرانسان ـ نهفته است.
● دعا از نظر "فطرت"
چون واقعیت مخلوق چیزی جز فقر و نیاز به خالق نیست و تعلق و آویختگی به خالق، عین تحقق ذات مخلوق است، لذا چنین وجودی هرگز نمی تواند در ذات خویش از دعا و تضرع و ابتهال، انفكاك پیدا كند. چه آنكه وی در اصل و اساس خلقتش، به حال "دعا" و دست به دامن خداست؛ هر چند بر اثر تربیتهای ناصحیح، حجابهایی از جهالت و قسوت، چهرهٔ فطرتش را پوشانده و او را از فقر و نیاز ذاتی به خدا، غافل كرده و به بیراهه برده باشد.
لذا همین آدم غافل ناآگاه، آنگاه كه در تنگنای مصائب به فشار افتاد و علل و اسباب، به كلی از او منقطع گشت، آن پرده ها و حجاب ها یك جا به كنار رفته و آویختگی فطریش به خدا كه همان اصل وجود اوست، بر او روشن می شود. در این موقع است كه اضطراراً دست به دعا برمی دارد و التجا به خدا می برد و فریاد "یا ربّاه" از عمق جان سر می دهد۷ "وَ جاءَ هُم المَوجُ مِن كُلِّ مكانٍ و ظَنُّوا اَنُّهُم اُحیطَ بِهِم دَعَوُا الله مُخلِصینَ لَهُ الدّین" ۸ و موج از هر طرف بر ایشان تازد و یقین كنند كه در محاصره افتاده اند، در آن حال خدا را پاكدلانه می خوانند كه: "اگر ما را از این [ورطه] برهانی، قطعاً از سپاسگزاران خواهیم شد".
● دعا از دیدگاه "قرآن"
همان گونه كه در مقدمه گفته شد، دعا در منطق قرآن كریم، "عبادت" است و شخص مُعرِض از دعا، مستكبر از عبادت خدا محسوب و محكوم به عذابِ ذلّت بار جهنم است، چنانكه فرموده است:
"وَ قالَ رَبُّكُم اُدعُونی اَستَجِب لَكُم اِنَّ الذین یَستكبرونَ عَن عبادتی سَیَدخُلُونَ جَهَنَّمَ داخِرینَ"۹ پروردگارتان فرمود: "مرا بخوانید تا شما را اجابت كنم، در حقیقت، كسانی كه از پرستش من كبر می ورزند به زودی خوار در دوزخ درمی آیند".
همنین در آیات آخر سورهٔ فرقان، پس از ذكر صفات عالیهٔ "عبادالرحمن"، اشاره به كلید اساسی مكارم انسانی فرموده است كه:
"قُل ما یَعبَؤُبِكُم رَبّی لَولا دُعاكُم"۱۰
(ای پیامبر به مردم) بگو: اگر دعای شما نباشد پروردگارم هیچ اعتنایی به شما نمی كند. ـ ارزش قدر و منزلت شما در پیشگاه خدا در گرو دعای شما است ـ.
و ایضاً می فرماید:
"اُدعُوا رَبَّكُم تَضَرُّعاً وَ خُفیَهً اِنّهُ لایُحِبُّ المُعتَدینَ"۱۱
پروردگار خود را به زاری و نهانی بخوانید (استنكاف از دعا كه تجاوز از مرز عبودیت و بندگی است، منمایید؛) كه او از حدّ گذرندگان را دوست نمی دارد.
و نیز می فرماید:
"وَ اِذا سَاَلَكَ عِبادی عَنّی فَاِنّی قَریب اُجیبُ دَعوَهَ الدّاعِ اِذا دَعانِ فَلیَستَجیبُوا لی وَ لیُؤمِنُوا بی لَعَلَّهُم یَرشُدُون"۱۲
و هر گاه بندگان من، از تو دربارهٔ من بپرسند، ]بگو[ من نزدیكم، و دعای دعاكننده را ـ به هنگامی كه مرا بخواند ـ اجابت می كنم، پس [آنان] باید فرمان مرا گردن نهند و به من ایمان آورند، باشد كه راه یابند.
● دعا از دیدگاه "روایات"
از پیامبر اكرم (ص) مأثور است:
"اِفزَعوا الی الله فی حوائِجِكُم. وَ الجَؤُوا اِلَیه فی مُلِمّاتِكُم. وَ تَضَرَّعوا اِلَیه وَ الدعُوهُ فاِنَّ الُّدعاءَ مُخُّ العِبادَهِ. وَ مامِن مُؤمِنً یَدعُو الله اِلّا استَجابَ. فَاِمّا اَن یُعَجِّلَهُ لَهُ فِی الدُّنیا، اَو یُؤَجِّلَ لَهُ فِی الآخِرَهِ، وَ اِمّا اَن یُكَفِّرَ عَنهُ مِن ذُنُوبِهِ بِقَدرِما دَعا، مالَم یَدعُ بِما ثَمٍ"۱۳
در حوایج خویش از خدا استغاثه نمایید. در شداید زندگی به پناه خدا بروید. به درگاه او تضرع كنید و او را بخوانید. چه آنكه دعا، مغز عبادت است. و هیچ فرد باایمانی نیست كه خدا را بخواند مگر اینكه خدا دعای او را مستجاب گرداند. منتها یا در همین دنیا خواسته اش را می دهد؛ و یا به آخرت تأخیر انداخته و آنجا عنایت می فرماید، و یا بقدر آنچه دعا كرده از گناهانش می آمرزد؛ مادام كه كار نامشروعی را از خدا طلب نكند.
از امام صادق (ع) منقول است كه فرمود:
"یا مُیَسِّرُ، اُدعُ و لاتَقُل: اِنَّ الاَمرَ قَد فُزِغَ مِنهُ. اِنَّ عِندَاللهِ عزَّوَجَلَّ مَنزِلَهً لاتُنالُ اِلّا بِمَساَلَهٍ. وَ لَو اَنَّ عَبداً سَدَّفاهُ وَ لَم یَسأل، لَم یُعطَ شَیئاً. فَسَل اُعطَ. یا مُیَسَّرُ. اِنَّهُ لَیسَ مِن بابٍ یُقرَعُ اِلّا یوشِكُ اَن یُفتَحَ لِصاحِبِهِ"۱۴
ای میسر (اسم راوی است) دعا كن و مگو كه كار تمام شده است [همه چیز از تقدیر خدا گشته و دیگر دعا فایده ای ندارد]. چه آنكه نزد خدای عزوجل منزلتی است كه به آن نمی شود دست یافت مگر از طریق دعا و تقاضای از خدا. و اگر بنده ای دهان خود را ببندد و از خدا نخواهد، چیزی به او داده نمی شود. پس بخواه تا به تو بدهند. ای مُیسّر، حقیقت آنكه هیچ دری نیست كه كوبیده شود مگر آنكه به زودی به روی كوبنده اش گشوده گردد.
در عظمت و اهمیت دعا ، روایات بی شماری از لسان معصومین علیهم السلام وارد شده است كه به دو نمونه اكتفا شد.
●آفاق تعبیر در دعا
"دعاها با الفاظی فصیح و بلیغ، واژه هایی حساس و هیجان بار، تركیبهایی جذاب و نفوذگر، مضمون هایی ژرف و بیانی تكان دهندهٔ روح و بخشندهٔ حیات به دل ادا گشته اند. در دعاها آفاقی از تعبیر پدید آمده است كه به خوبی می توانند دل را بیدار كنند، و شور درونی انسان را برآشوبند، و شعور ناب را در آدمی فعال سازند، و اعماق فطرت را به هیجان آورند، و روح را صیقل دهند، و به انسان صلابت دهند".۱۵
● آفاق جلیل تربیت
دعاهای مختصر و مفصل، با مضمون های بی مانند انسان ساز و جامعه پرداز، در انواع مختلف معرفت، و تعهد و رسالت و صلابت و حضور، چنان فراوان است كه به چندین مجلد می رسد. ما در اینجا به اختصار به ذكر یك نمونه می پردازیم.
این نمونه ـ كه ذكر می شود ـ دعایی است بسیار عجیب و بی مانند وتكان دهنده، در مقیاس تعالی فردی، و تربیت اجتماعی، و تحققِ انسانی، در آفاق جلیل تربیت و حضور:
"اَللّهُمَّ أَدخِل علی اَهلِ القُبور السُّرور! اَللّهُمَّ آَغنِ كُلَّ فقیر! اللّهُمَّ اَشبِع كُلَّ جائعُ! اللّهُمَّ اكسُ كُلَّ عُریان! اللّهُمَّ اقضِ دین كُلَّ مَدین! اللّهُمَّ فَرِّج عن كُلَّ مَكرُوب!…"۱۶
خداوندا! اسیران خاك را [كه در اندوهان عالم برزخ گرفتارند] شاد كن. خداوندا! همهٔ ناداران را توانگرساز. خداوندا! همهٔ گرسنگان را سیر كن. خداوندا! همهٔ برهنگان را جامه بپوشان. خداوندا! قرض همهٔ قرض داران را ادا كن. خداوندا! بار غم از دل همه غمداران بردار!
"اكنون در این دعا و آفاق جلیل آن بنگرید! و روح حیاتی و موج آفرین آن را لمس كنید: این چشم اندازهای گسترده انسانی، این پهنه های كرانه ناشناس عواطف بشری، این اقیانوس موج خیز احساسات همگانی، این همه چگونه در این رواق مخلوت الهی، و تلألؤ تَألُّه الهی تعبیه شده است. در این مكتب به همه افراد تعلیم شده است كه حتی در مقام خلوت با خدای خویش چنین و اینسان به یاد همه انسان ها و نگران وضع آنان باشند، و همه دردها و گرفتاری ها را لمس كنند و برای رفع آنها خداوند را بخوانند.
واژهٔ "كل" (همه)، در این دعا بسیار آموزنده است و بسیار پربار؛ كه، همه ناداران، همهٔ گرسنگان، همهٔ برهنگان، همه غریبان، همهٔ بی سروسامان ها… و آن "همهٔ" دیگر".
در این دعا علاوه بر ابعاد توحیدی و انسانی یاد شده، پیام مهم دیگری كه وجود دارد این است كه چون مسلمان می داند كه جهان، جهان اسباب است و خداوند متعال هر كاری را با اسباب آن انجام می دهد ـ بالطبع ـ توجه می یابد كه او باید در كنار دعا كردن دست به كار نیز ببرد، و در جهت بی نیازسازی نیازمندان، و سیر كردن گرسنگان، و پوشیدن برهنگان و … با صدق و كوشایی و به اندازه توان ومقام و موقعیت خویش بكوشد.
نخستین جمله این دعا دربارهٔ مردگان است (آنان كه رفتند و دستشان از جهان كوتاه شد، و با نتایج و آثار اعتقادات و افكار و اعمال خویش محشور گشتند)، و برای آنان از درگاه خداوند متعال سرور و شادی روح مسألت شده است.
و این شروع ـ از جمله ـ برای آن است كه ما را به یاد آنان بیندازد و بلكه به یاد خودمان نیز، و به یاد روز رفتن از جهان و خفتن در دل خاك گورستان. همچنین جملهٔ آغاز دعا به ما یادآوری می كند كه مشكل در آن جهان (جهان برزخ و جهان رستاخیز)، مشكل حزن و اندوه است، حزن و اندوهی گران و ماندگار كه از یاد دنیا و از دست دادن فرصتهای دنیا بر انسان مستولی می گردد، و برای روح انسان، دوزخی گران پدید می آورد، یاد فرصت هایی كه برای عبادت خدا و امكاناتی كه برای خدمت به خلق خدا داشته ایم و و از آنها بهره نبرده ایم.
و چنین است فوران اعماق "دعا" و اشعه "آفاق صیرورت"، و پیامهای گوناگون "تربیت" كه "مكتب دعا"، تحقق بخش آنهاست.۱۷
● دعا و سلوك الهی
اینكه گفته اند: "سلوك، سیر الی الله است اولاً. و سیر فی الله است. ثانیاً، كه تمامی ندارد" از جمله بهترین مقدمات این سیر ـ هر دو ـ خواندن متأملانه دعاهای توحیدی و معتبر است. پس هر گاه طالب لعل و گوهری به هم رسد، خورشید از پرورش معدن و كان دریغ نخواهد كرد.۱۸● حوزه های گوناگون آداب دعا
كتابهای دعا از دید كلی به چند گروه تقسیم می شوند:
▪ دسته نخست: كتابهایی است كه صرفاً مشتمل بر دعاها بوده و به تناسب تقسیم بندی مؤلف و موضوع ادعیه كه دربارهٔ روزهای هفته، ماه و یا سال باشد، ترتیب یافته است.
نمونه این نوع كتب ادعیه عبارتند از: ۱- مصباح المتهجد، تألیف شیخ طوسی. ۲- اقبال الاعمال تألیف سید بن طاووس. ۳- بلدالأمین تألیف كفعمی.
▪ دسته دوم: كتابهایی است كه دربارهٔ آداب دعا نوشته شده است.
نمونه این نوع كتب ادعیه عبارتند از: ۱- عُدَّهُ الدّاعی و نَجاحُ السّاعی تألیف ابن فهد حلَی. ۲- آداب دعا تألیف سیدمحمد باقر بن اسماعیل خاتون آبادی.
▪ دستهٔ سوم: كتابهایی است كه به نحوی مربوط به امور طلسمات شده و در آنها از تعویذات و ادعیه بهره گرفته شده است.
نمونه این نوع كتب ادعیه عبارتند از: ۱- مُهَجَ الدَّعوات و مَنهَجُ العبادات، تألیف سید بن طاووس.
▪ دسته چهارم: كتابهای مربوط به استخاره است. دلیل احتساب این آثار در میان كتابهای دعا، این است كه دعاهای عندالاستخاره به تفصیل در آنها آمده است؛ علاوه بر اینكه، خود استخاره نوعی دعا است.
نمونه این نوع كتب ادعیه عبارتند از: ۱- فتحُ الابواب تألیف سید بن طاووس. ۲- مفاتیح الغیب تألیف علامه مجلسی.
▪ دسته پنجم: كتابهای مشتمل بر زیارات است كه به هر روی از همان آغاز پیوسته به كتابهای دعا بوده است، كتابهایی كه از آنها با عنوان المزار یا شبیه آن یادشده است. شیخ صدوق، شیخ مفید، شهید اول و شماری دیگر از علمای شیعه در این باب تألیفاتی دارند.
نمونه این نوع كتب ادعیه عبارتند از: ۱- كامل الزیارات تألیف ابن قولویه. ۲- المزار تألیف شیخ مفید.
گفتنی است كه فرهنگ دعا و زیارت تا اندازه زیادی به یكدیگر آمیخته بوده و به طور معمول در كنار یكدیگر قرار داشته است.۱۹
● مراحل آداب دعای شیعی و جوامع مهم و شاخص هر دوره
الف) آداب دعای شیعی تا زمان شیخ طوسی
پیش از شیخ طوسی، آثار فراوانی در گردآوری ادعیه در میان جامعه فرهنگی شیعه تألیف شد، آثاری كه شیخ طوسی و عالمان شاخص در زمینه ادعیه، تا قرنها از آنها در تألیف كتابهای دعایی خویش بهره برده اند، اما به مرور زمان آن آثار از میان رفته است. اما علیرغم از بین رفتن بسیاری از آثار، با آگاهی از نام كتابها، با ادبیات شیعی در هر موضوع و گستردگی آن آشنا می شویم. در زمینه دعا هم می توانیم با رجوع به فهرست هایی همچون فهرست نجاشی، فهرست طوسی و …فهرستی از ادب دعا را در شیعه به دست آوریم.۲۰ تا قبل از شیخ طوسی، یكی از مهمترین آثار شاخص در زمینه دعا و زیارت، كتاب كامل الزّیارات تألیف ابن قولویه قمی است.
ابن قولویه قمی، فقیه محدث در قرن چهارم هجری و متوفای ۳۶۸ هـ.ق است. و هر گاه به طور مطلق "ابن قولویه" گفته شود منظور وی، یعنی جعفر بن محمد بن قولویه است.۲۱
شیخ طوسی می نویسد: وی تألیفات فراوانی دارد از جمله تصنیفات او كتاب جامع الزیارات است.۲۲
كتاب كامل الزیارات در ۱۰۸ باب، تألیف شده كه به تصدیق ارباب فن از بهترین كتابهای تصنیف شده در باب زیارت چهارده معصوم علیهم السلام ـ است۲۳ با حمد و سپاس به درگاه ایزد الهی، شروع، و با عبارت "تمت بعون الملك الوهاب فی تاریخ یوم الاربعاء…" تمام می شود.
ب)آداب دعای شیعی از شیخ طوسی تا ابن طاووس
شیخ طوسی مهم ترین شخصیت و دانشمند شاخص در قرن پنجم (م ۴۶۰ هـ.ق) محسوب می شود و صاحب تألیفات فراوانی در زمینه كتب متعدد علوم اسلامی در فقه، اصول، حدیث، رجال، درایه، تفسیر كلام، دعا و .. است.
مهمترین اثر دعایی كه شیخ طوسی تألیف كرده و در اصل پدر ادب دعایی شیعه باید خوانده شود كتاب سترگ و پرارج "مصباح المتهجد" است.
مصباح المتهجد، از كتب نفیس و كم نظیر شیعه است. این كتاب گرانقدر مشتمل بر عبادات و دعاهایی است كه از ائمه طاهرین علیهم السلام در ساعات و روزها و هفته ها و ماههای سال رسیده است. این كتاب یكی از پرارزش ترین كتب ادعیه شیعه است كه از حیث صحت و اعتبار و قدمت، در میان كتب مشابه خود امتیاز خاصی دارد.۲۴
این اثر مفصل در سال های اخیر به همت موسسه "فقه الشیعه" و به كوشش آقای "ابوذر بیدار" و با مقابله نسخه های متعدد به چاپ رسیده است. شیخ طوسی پس از تألیف این اثر به تلخیص آن همت گماشت كه از آن با عنوان مصباح صغیر یاد شده است۲۵. كتاب شریف مصباح المتهجد، با بیانی از طهارت و احكام طهارت شروع می شود؛ آنگاه به بیان نمازها و دعاهای نماز، و اعمال ماههای رجب، شعبان، رمضان و .. پرداخته و در آخر كتاب، را به بیان فصلی در احكام زكات اختصاص داده است۲۶
ج) ابن طاووس و ادبیات دعا در شیعه:
در تاریخ ادبیات شیعه دوازده امامی شخصیت شاخص و برجستهٔ قرن هفتم ـ م ۶۶۴ـ رضی الدین علی بن موسی بن طاووس، جایگاه ویژه ای را به خود اختصاص داده است. او متعلق به خاندانی سرشناس و مردی پرهیزگار و عالمی بزرگ بود۲۷
سید بن طاووس در جهان تشیع شهرت بسزایی دارد۲۸ او زبانزد عام و خاص در زهد و تقوا و عرفان و اخلاق بود و تقوای وی از بسیاری از عبارات تألیفاتش می درخشد.
در كتاب "امل الامل" در ذیل شرح حال سید بن طاووس آمده است: حالات او در علم و فضل و زهد و عبادت و فقاهت و جلالت و ورع و .. مشهورتر از آن است كه ذكر شود۲۹ ابن طاووس شمار قابل توجهی تألیف در موضوعات مختلف از خود بر جای گذاشته كه مهم ترین آنها در زمینه ادعیه است.
● مهمترین آثار دعایی سید بن طاووس عبارتند از:
۱- اقبال الاعمال ۲- جمال الاسبوع ۳- الدّروع الواقیه ۴- مُهج الدّعوات و منهج العبادات ۵- فتح الابواب ۶- الأمان من اخطار الاسفار و الزمان ۷- فلاح السائل و نجاح المسائل و …
۱- اقبال الاعمال: در این كتاب دو جلدی ادعیه ماههای سال در دو بخش مجزا از ماه شوال تا ذی حجه، و از محرم تا شعبان، فراهم آمده است۳۰ همچنین این اثر شریف، توسط مكتب الاعلام الاسلامی به تحقیق جواد قیومی اصفهانی در سه مجلد گردآوری شده است.
۲- جمال الاسبوع بكمال العمل المشروع: این كتاب مستطاب سیدبن طاووس، در ۴۹ باب تدوین شده، و دربارهٔ نمازها، اذكار و ادعیه ای است كه مؤمنان باید در روزها و شب های هفته، ماه و سال بخوانند. نه باب نخست كتاب دربارهٔ دعاهای روزهای هفته است. بیشتر مطالبی كه در پی نه باب نخست می آید دربارهٔ روز جمعه و دعاهایی است كه در این روز باید خواند۳۱ كتاب مذكور توسط مؤسسه الآفاق در سال ۱۳۷۱ ش به تحقیق جواد قیومی اصفهانی به چاپ رسیده است.
۳- الدّروع الواقیه مِن الاخطار فیما یعمل فی شهر یوم علی التكرار: این كتاب، مجموعه دعاهایی است كه آدمی را از بلاها و خطاهای گوناگون نگه می دارد. كتاب مذكور در ۲۲ فصل تدوین گردیده و دعاهایی را كه در آن آمده باید در روزهای ویژهٔ هر ماه تكرار كرد۳۲
۴- مُهّجُ الدّعوات و منهج العبادات: كتاب باعظمت مهج الدعوات، مربوط به امور طلسمات بوده و در آنها از تعویذات و ادعیه بهره گرفته شده و مشتمل بر انواع حرزهای چهارده معصوم (ع)، قنوتهای ائمه معصومین و ادعیه های مأثور، است۳۳
۵-فتحُ الابواب بَینَ ذَوی الألباب و بین رَبّ الأرباب فِی الاستخارات: این كتاب مهم و مستقل كه در زمینهٔ استخاره تألیف شده فتح الابواب سیدبن طاووس است. كتاب شامل مطالبی است در دفاع از استخاره و نشان دادن استفاده های مختلفی كه می شود از آن كرد. دلیل احتساب این نوع آثار در میان كتابهای دعا، این است كه دعاهای عندالاستخاره به تفصیل در آنها آمده است؛ علاوه بر اینكه، خود استخاره نوعی دعا است.۳۴
۶-الأمان مِن أَخطار الاسفار و الزمان: این كتاب شریف سید بن طاووس در مورد ادعیه سفر و آنچه كه در سفر لازم است مراعات شود، تألیف شده است. برخی از مطالب كتاب بدین گونه است: آداب سفر و دعاهای آن و حرزهایی كه باید همراه داشت، یارانی كه باید همراهشان بود، چگونگی رفتار با همسفران، چگونگی محافظت خود از خطر و مرض، و ادعیه برای مراحل مختلف سفر.۳۵
۷- فلاح السائل و نجاح المسائل فی عمل الیوم و اللیل: این كتاب مستطاب، مشتمل بر دو جزء و شامل ۴۳ فصل است. اولین جزء مشتمل بر سی فصل و شامل ادعیه ای است كه باید میان ظهر و شب خوانده شود؛ جزء دوم مشتمل بر ادعیه ای است كه از وقت بیدار شدن برای نماز شب تا قبل از ظهر باید خوانده شود.۳۶
د) ادبیات دعا پس از ابن طاووس تا كفعمی:
از زمان درگذشت سید بن طاووس در سال ۶۶۴ تا سال درگذشت كفعمی در سال ۹۰۵ آثار دیگری بر ادبیات دعایی شیعه افزوده شد. یكی از رایج ترین این آثار كتاب "عُدهٔ الدّاعی و نجاح السّاعی" تألیف ابن فهد حلی (م ۸۴۱ ق) است.
این كتاب با عنوان نبذه الداعی فی مختصر عده الداعی توسط خود ابن فهد تلخیص شده است.۳۷
ابن فهد حلی از دانشمندان و فقهای نامی، و صاحب آثار ذی قیمت علمی و دینی بوده، و از لحاظ قداست نفس و طهارت روح و تقوی و فضیلت، نظیر سید بن طاووس، سید مهدی بحرالعلوم و از اعاظم و افاخم علمای طراز اول محسوب می شوند.۳۸
كتاب كم نظیر عُدّهٔ الدّاعی و نجاح الساعی ابن فهد حلی، دارای یك مقدمه، شش باب، یك ارشاد و یك خاتمه به شرح ذیل می باشد:
▪ مقدمه: تعریف دعا، باب اول: تشویق به دعا، باب دوم: اسباب اجابت، باب سوم: اوصاف دعاكننده، باب چهارم: كیفیت دعا، باب پنجم: ذكر، باب
▪ ششم: تلاوت قرآن. ارشاد: اهمیت تقوا و ترك گناه، خاتمه: اسماء حُسنای الهی.۳۹
یكی از چهره های شاخص و درخشان در دعای شیعی، تقی الدین ابراهیم بن علی بن حسن بن محمد بن صالح عاملی جبعی معروف به كفعمی است. شیخ كفعمی از مشاهیر فضلا و محدثین و صلحا و متورعین و شخصیتی عابد و زاهد بوده و دارای تصانیف متعددی كه بیشتر در زمینه ادعیه و حدیث و موعظه است، می باشد.۴۰
در فوائد الرضویه در شرح حال ایشان آمده است: شیخ ثقه، جلیل فاضل، ادیب، محدث، شاعر، عابد و زاهد، معروف به شیخ كفعمی است. و این شیخ صاحب تألیفات شریفه است از جمله: مصباح و بلدالأمین در دعا.
درمورد مرحوم كفعمی حكایتی غریب نقل است كه ملخّصش آنكه: "وقتی یكی از كشاورزان جبل عامل، زمین را با گاو شخم می كرد برای زراعت كردن، ناگاه به سنگ بزرگی برمی خورد، آن را می كَند، مرده ای را با كفن می بیند كه مثل شخص متحیر سر از خاك برمی دارد و به طرف راست و چپ نگاه می كند آنگاه می گوید: "مگر قیامت برپا شده" این را می گوید و می افتد، آن شخص زارع نیز با دیدن این صحنه غش می كند و وقتی به هوش می آید از حقیقت امر تفتیش می كنند می بینند روی آن سنگ نوشته شده بود هذا قبر ابراهیم بن علی الكفعمی".۴۱
شیخ كفعمی، مانند سید بن طاووس، به كتابهای دعا اشتیاق وافری داشت. دو اثر مهم دعایی او كه نفوذی دیرپا در فرهنگ شیعی به دست آورد. عبارتند از: ۱- البلد الأمین. ۲- جُنهٔ الأمان الواقیه كه به عنوان مصباح كفعمی معروف است.
۱-البلد الأمین: نام كامل آن "البلد الأمین و الدّرع الحصین من الادعیه و الاعمال و الاوراد و الاذكار" است كه، از كتب مشهور و معتبر در دعا و آداب دینی و امور عبادتی محسوب می شود.
مؤلف، اثر خود را با مقدمه كوتاهی آغاز كرده، سپس به ذكر آداب تطهیر، مختصری از احكام وصیت و نماز میت و تعقیبات نماز، و دعاهای هنگام خواب پرداخته است، آنگاه ادعیه و اعمال هفته، آداب استخاره، اعمال و ادعیه ماهها ـ با آغاز از ماه رجب، و ختم به ماه جمادی آلاخر را آورده و بعد زیارات و نمازهای مستحب را به ترتیب یاد نموده است. ۴۲
۲-جُنه الامان الواقیه (مصباح): تألیف این كتاب توسط كفعمی، در ۲۷ ذی قعدهٔ سال ۸۹۵ پایان یافته است. این كتاب در پنجاه فصل تنظیم شده و شامل ادعیه و اوراد و اذكار و مشتمل بر آداب دینی و دعایی و امور عبادتی است و تفاوت چندانی با كتاب بلد الأمین ندارد. كفعمی در نقل از كتابهای دعا به طور عمده به نقلهای ابن طاووس متكی است، گر چه به صراحت به این امر اشاره نكرده است. وی در خاتمه حواشی الجُنه الأمان الواقیه (مصباح) ضمن فهرست، از نام ۲۳۹ كتاب به عنوان كتابهایی كه از آنها نقل شده، یاد كرده است.۴۳
قابل ذكر است كه آثار مرحوم كفعمی به عنوان منابع و مأخذ در تألیف آثار دعایی توسط آیندگان از جمله شیخ عباس قمی در تألیف مفاتیح الجنان و علامه مجلسی در تألیف زادالمعاد، مورد رجوع و استفاده بوده است.
و)ادبیات دعا پس از كفعمی تا شیخ عباس قمی
پس از مرحوم كفعمی، كتابهای دعایی مهمی نوشته شده، كه از میان آنها برخی شهرت ویژه یافته است كه عبارتند از:
۱) مفتاح الفلاح: مشهورترین و رایج ترین تألیف در دوره پس از كفعمی ـ دوره صفویه ـ كه در بین خواص علما معروف است. مفتاح الفلاح تألیف مرحوم شیخ بهائی (م ۱۰۳۰) است.
در كتب تراجم از شیخ بهایی به عنوان شخصیت جلیل القدر، عظیم المنزله، رفیع الشأن، كثیر الحفظ، اُستاذُ الأساتذه و المجتهدین، أحد نوابغ الأمه الاسلامیه و … یاد شده است.۴۴كتاب شریف و ارجمند مفتاح الفلاح یكی از ارزنده ترین كتب شیعی در فرهنگ دعا، محسوب می شود، اهمیت این اثر باعظمت، یكی به جهت جلالت قدر و شخصیت باعظمت نویسنده این كتاب می باشد و دیگر اینكه یك مجموعه كامل دعایی است كه برای اوقات شبانه روزی در هر ساعتی كه انسان بخواهد با پروردگار جلیلش مناجات كند، برنامه دارد.۴۵
در كتاب "نور علی نور در ذكرو ذاكر و مذكور" تألیف حسن زاده آملی آمده است:
"امید آنكه در حوزه های علمیه، صحف ادعیه و اذكار كه از ائمه اطهار ما صادر شده اند، و بیانگر مقامات و مدارج و معارج انسانند از متون كتب درسی قرار گیرند و در محضر كسانی كه زبان فهم و اهل دعا و سیر و سلوكند و راه رفته و راه نمایند، درس خوانده شوند.
در نظر این كمترین اول "مفتاح الفلاح" شیخ بهایی، و پس از آن "عده الداعی" ابن فهد حلّی، و بعد از آن … در عِداد كتب درسی درآیند كه نقش خوبی در احیای معارف اصیل اسلامی است."
معلم بزرگ آیه الله ملاحسینقلی همدانی كه به فرمودهٔ بعضی از مشایخ، سیصد تن از اولیای الهی در محضر او تربیت شده اند، می فرمود: كتاب "مفتاح الفلاح" شیخ بهایی برای عملی كردن خوب است.۴۶
۲) زاد المعاد: كتابی است در زمینه دعا، تألیف علامه ملا محمد باقر مجلسی (م ۱۱۱۰ ق) به معنی توشه آخرت، مشتمل بر اذكار و ادعیه مذهبی كه از ائمه ـ سلام الله علیهم اجمعین ـ نقل شده، و شرح مختصری است از تكالیف و اعمال مستحبی شیعه امامیه و پیش از مفاتیح الجنان شیخ عباس قمی، معروف ترین كتاب معتبرادعیه شیعه به شمار می رفته است.
این كتاب مشتمل بر چهارده باب برابر با تعداد چهارده معصوم (ع) و مجموعاً چهل و نه فصل دارد.۴۷
۳) مفاتیح الجنان: مشهورترین و رایج ترین تألیف مرحوم محدث قمی (شیخ عباس قمی) كتاب شریف و نامدار مفاتیح الجنان است، كه چون پس از قرآن مجید، نامی ترین كتاب مورد تقدس جامعه شیعه امامیه و مردم فارسی زبان است، پس از كتاب خدای عالم، در كمتر خانه فرد شیعه باایمانی است كه نباشد، لذا نیاز چندانی به معرفی و شرح و بسط مقال ندارد، مع الوصف می گوییم: محدث قمی چنان كه خود در پایان چاپ اول مفاتیح می گوید، آن را در مشهد مقدس و كنار بارگاه پرنور حضرت امام رضا (ع) به سال ۱۳۴۴ هـ.ق تألیف كرده است.
● كتاب مفاتیح الجنان شیخ عباس قمی در سه باب تدوین شده است:
▪ باب اول) در تعقیب نمازها و دعاهای ایام هفته و اعمال شب و روز جمعه و بعضی ادعیه مشهوره و مناجات خمس عشر و غیرها.
▪ باب دوم) در اعمال ماههای سال و فضیلت و اعمال روز نوروز و اعمال ماههای رومی.
▪ باب سوم) در زیارات و آنچه مناسب آن باب است.
●● جمع بندی و نتیجه
۱-آنچه توجه به آن لازم است این است كه این همه شرف و شكوه جلال، از آنِ "حال دعا" است نه صرف لقلقهٔ لسان و فقط تلفظ به زبان كه نه عشق و شوری در دل پدید آورد و نه اهتزاز و جنبشی در جان بیفكند.
-انسان، یا بالفعل و در حال حاضر گرفتار انواع بلیات است و یا بالقوه و در آینده در معرض برخورد با آفات و حوادثِ گوناگون است و لذا تنها راه رفع بلای موجود و دفع بلای متوقّع، استغاثهٔ به درگاه خدای عالمیان است كه بی خواست او هیچ سببی سببیت ندارد و بی اذن او هیچ عامل مؤثری اثرگذار نمی باشد.
۳-به حكم عقل واقع بین، انسان گرفتار در "دنیای پیچیدهٔ به بلا" موظف است دائماً در حال دعا و التجا به خدا باشد، هر چند در حال حاضر، خود را غرق در نعمت و فارغ از هر گونه بلا بیند. چه آنكه جهان، جهان تغییر است و ممكن است در یك طَرفَهُٔ العین، نعمت، تبدیل به نقمت گردد و مسرت تبدیل به مصیبت شود.
۴-دعا و تذلل به درگاه خدا و درخواست حوایج از خدا، محصور به الفاظی مخصوص كه از لسان رسول اكرم (ص) و ائمه معصومین صادر شده نیست، بلكه انسان در مقام دعا آزاد است و در هر حال و در هر جا كه هست، به هر لغت و زبانی كه برایش ممكن است می تواند اظهار نیاز به درگاه بی نیاز نموده، آنچه را در دل دارد به زبان آورد و با حضرت رب كریم به میان بگذارد؛ اما چه بهتر كه سر به آستان مقربان درگاه و عارفان به شئون بندگی، یعنی خاندان عصمت و اهل بیت رسالت ـ علیهم السلام ـ گذارد و از لسان آن بزرگواران به دعا و مناجات با خدا بپردازد. چه آنكه تنها آنانند كه خدا را تا آنجا كه می شود شناخت، شناخته اند و هم به راه و رسم بندگی وعرض نیاز، آنچنان كه شایسته است پی برده اند، هم می دانند از خدا چه باید خواست و هم می دانند آن را چگونه باید خواست.

پاورقی ها:
۱- (مجلسی، بحارالانوار، ۹۳/۳۰۰؛ حر عاملی، وسائل الشیعه،۴/۱۰۸۷ ؛ متقی هندی، كنزالعمال، ۶۲/۲ )
۲- (مؤمن/ ۶۰)
۳- (طبرسی، مجمع البیان، ۲۰۹/۵ ؛ حویزی، نورالثقلین، جزء رابع / ۵۲۸)
۴- (راغب اصفهانی، مفردات / ۱۶۹)
۵- (مصطفوی، التحقیق، ۳/۲۱۷ )
۶- (همو/ ۲۱۸)
۷- (ضیاءآبادی، توبه/ ۱۷)
۸- (یونس/۲۲)
۹- (مؤمن/۶۰)
۱۰- (فرقان/۷۷)
۱۱- (اعراف/۵۵
۱۲- (بقره/۱۸۶)
۱۳- (ابن فهد حلی، عُدّه الداعی/۴۰)
۱۴- (كلینی، كافی،۲/۴۶۶ )
۱۵- (حكیمی، جامعه سازی قرآنی/۲۱۷).
۱۶- (قمی، مفاتیح الجنان/۳۲۶)
۱۷- (حكیمی، جامعه سازی قرآنی/ ۲۴۰-۲۳۷)
۱۸- (همو/ ۲۴۱)
۱۹- (مجهول، نزهه الزاهد/۱۰)
۲۰- (همو/۱۲)
۲۱- (دوانی، مفاخر اسلام،۳/۱۳۲ )
۲۲- (الفهرست/۴۲)
۲۳- (ابن قولویه قمی، كامل الزیارات مقدمه كتاب)
۲۴- (دوانی، مفاخر اسلام/۳۸۱)
۲۵- (مجهول، نزهه الزّاهد/ ۱۸)
۲۶- (طوسی، مصباح المتهجد)
۲۷- (اتان گلبرگ، كتابخانه ابن طاووس/۱۳)
۲۸- (همو/۱۴)
۲۹- (حر عاملی، امل الامل، ۲۰۵/۲ )
۳۰- (ر.ك: اقبال الاعمال، سید بن طاووس)
۳۱- (نك: جمال الاسبوع، سید بن طاووس).
۳۲- (نك: الدروع الواقیه، سید بن طاووس)
۳۳- (نك: مُهج الدعوات و منهج العبادات، سید بن طاووس)
۳۴- (نك: فتح الابواب، سید بن طاووس)
۳۵- (نك: الأمان، سید بن طاووس)
۳۶- (إتان گلبرگ، كتابخانه ابن طاووس/۵۹؛ نك: فلاح السائل، سید بن طاووس)
۳۷- (مجهول، نزهه الزاهد/۲۷)
۳۸- (نك: آئین بندگی و نیایش، غفاری)
۳۹- (نك: عُدّه الداعی، ابن فهد حلی)
۴۰- (امین عاملی، اعیان الشیعه، ۱۸۵/۲ )
۴۱- (قمی، فوائد الرضویه/۷؛ امین عاملی، اعیان الشیعه ۱۸۴/۲ )
۴۲- (نك: بلدالأمین، كفعمی)
۴۳- (نك: المصباح، كفعمی)
۴۴- (امینی، الغدیر، ۲۴۹/۱۱ ؛ حر عاملی، امل الامل ۱۵۵/۱ )
۴۵- (نك: مفتاح الفلاح، شیخ بهایی، مقدمه ناشر)
۴۶- (حسن زاده آملی، نور علی نور / ۱۱)
۴۷- (نك: زاد المعاد، مجلسی)
كتابشناسی:
- ابن فهد حلی، عده الداعی و نجاح الساعی، تهران، دارالكتب الاسلامی، چ اول، ۱۴۰۷
- ــــ ، آئین بندگی و نیایش، (ترجمه عده الداعی ابن فهد حلی: غفاری) قم: بنیاد معارف اسلامی، چ اول، ۱۳۷۵ ش.
- إتان گلبگ، كتابخانه ابن طاووس و احوال و آثار او، (ترجمه: سید علی قرائی، رسول جعفریان)، قم: كتابخانه عمومی آیت الله مرعشی نجفی، ۱۳۷۱ش.
-امین عاملی، سید محسن، أعیان الشیعه، بیروت: دار التعارف، ۱۴۰۳هـ.
-امینی، عبدالحسین، الغدیر فی الكتاب و السنه و الأدب، بیروت: دارالكتاب العربی، ۱۴۰۳ هـ،
- حر عاملی، امل الآمل، قم: دارالكتاب الاسلامی، ۱۳۶۲ش.
- ـــــ ، وسائل الشیعه، تهران: مكتبه الاسلامیه، چ پنجم، ۱۳۹۸ هـ.
- حسن زاده آملی، نور علی نور در ذكر و ذاكر و مذكور، قم: انتشارات تشیع، چ پنجم، ۱۳۷۶ش.
- حكیمی، جامعه سازی قرآنی، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چ اول، ۱۳۷۸ ش.
- حویزی، عبد علی بن جمعه العروسی، نور الثقلین، قم: بی جا، بی تا.
- خوانساری، روضات الجنات، تهران: كتابفروشی اسلامیه، ۱۴۱۰هـ.
- دوانی، علی، مفاخر اسلام، تهران: امیركبیر، چ اول، ۱۳۶۳ ش.
- راغب اصفهانی، مفردات الفاظ القرآن فی غریب القرآن، تهران: مكتبه المرتضویه، بی تا.
- سید بن طاووس، اقبال الاعمال، به تحقیق: جواد قیومی اصفهانی، قم: مكتب الاعلام الاسلامی، چ اول، ۱۴۱۴ هـ.ق.
- ــــ ، الأمان مِن أخطار الاسفار و الأزمان، بیروت: مؤسسه النور، ۱۴۰۸ هـ.
- ـــ ، جمال الاسبوع بكمال العمل المشروع، به تحقیق: جواد قیومی اصفهانی، قم: مؤسسه الآفاق، چ اول، ۱۳۷۱ ش.
- ــــ ، الدّروع الواقیه من الاخطار فیما یعمل فی شهر یوم علی التكرار.
- ــــ ، فتح الأبواب بین ذوی الالباب و بین رب الارباب فی الاستخارات، قم: موسسه آل البیت (ع) لاحیاء التراث، چ اول، ۱۴۰۹ هـ.
- ــــ ، فلاح السائل و نجاح المسائل فی عمل الیوم و اللیل، به تحقیق: غلام حسین مجیدی، قم: دفتر تبلیغات اسلامی، چ اول، ۱۴۱۹ق.
- ــــ ، مُهج الدّعوات و منهج العبادات، بیروت: مؤسسه الاعلمی، ۱۴۱۴ هـ.
- شیخ بهایی، مفتاح الفلاح، تهران: انتشارات حكمت، ۱۳۶۹ ش.
- ضیاءآبادی، سید محمد، توبه (شرحی از دعای سی و یك صحیفه سجادیه، تهران: انتشارات نبأ، چ دوم، ۱۳۸۲ ش.
- طبرسی، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، بیروت: دار المكتبه العلمیه، بی تا.
- فولادوند، محمدمهدی، ترجمه قرآن كریم، تهران: دارالقرآن الكریم، ۱۳۷۶ ش.
- قمی، ابن قولویه، كامل الزیارات، تهران: مكتبه الصدوق، چ اول، ۱۳۷۵ ش.
- قمی، شیخ عباس، مفاتیح الجنان، بیروت: دارالاضواء، ۱۴۱۹ هـ.
- طوسی، الفهرست، نجف: مكتبه المرتضویه، بی تا.
- كفعمی، علی بن ابراهیم، البلد الأمین و الدّرع الحصین، بیروت: مؤسسه الاعلمی، ۱۴۱۸هـ.
- ــــ ، المصباح فی الأدعیه و الصلوات و الزیارات، بیروت: اعلمی، ۱۴۱۴هـ.
- كلینی، اصول كافی، تهران: مكتبه الصدوق، چ دوم، ۱۲۸۱ هـ.
- متقی هندی، كنز العمال فی سنن الأقوال و الأفعال، بیروت: مؤسسه الرساله، بی تا.
- مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، تهران: مكتبه الاسلامیه، ۱۳۷۸ هـ.
- ــــ ، زادالعماد، تهران: انتشارات سعدی، چ اول، ۱۳۷۰ ش.
- طوسی، مصباح المتهجد، بیروت: مؤسسه فقه الشیعه، چ اول، ۱۴۱۱ هـ.
- مصطفوی، حسن، التحقیق فی كلمات القرآن الكریم، قم: مركز نشر الكتب، ۱۳۹۷
- مؤلّفی مجهول، نزهه الزاهد، به كوشش: رسول جعفریان، تهران: اهل قلم، چ اول، ۱۳۷۶ ش.
سید مهدی شهیدی

منبع : دانشگاه امام صادق (ع)