تهران شهری که بود

تهران از نظر پیشینه تاریخی در قیاس با دیگر شهرهای تاریخی ایران، شهری نوساز و جوان است. در گذشته روستایی از روستا های ری بود که محصولات کشاورزی آن به ویژه انار شهرتی خاص داشت. یاقوت حموی (سده هفتم هجری) در کتاب معجم البلدان در این خصوص آورده است؛ «تهران دهی است از ده های ری که مردم آن بسیار سرکشند و نه تنها به حاکمان وقت یاغی اند، بلکه با خود نیز در ستیزند. بدان سان که ساکنان محلات دوازده گانه نمی توانند به کوی های یکدیگر رفت و آمد کنند. ساکنان تهران در خانه هایی که در زیر زمین ساخته بودند، می زیستند.» تهران در سال ۹۶۱ هـ.ق مورد توجه شاه طهماسب صفوی قرار گرفت و بارویی گرداگرد آن کشیده شد. از آن زمان رو به آبادانی نهاد و چهره شهر به خود گرفت. دور باروی شهر حدود شش هزار گام بود و یکصد و چهارده برج و چهار دروازه داشت که عبارت بودند از دروازه حضرت عبدالعظیم، دروازه دولاب، دروازه شمیران و دروازه قزوین. شاه عباس در سال ۹۹۸ هـ.ق چنارستانی در تهران ایجاد کرد که بعدها به ارگ تبدیل شد.
پس از آنکه سلسله صفویان برچیده شد تهران به دست افغان ها افتاد و آنان در ارگ تهران ساکن شدند. پس از شکست از نادرشاه، تهران را غارت کردند و بسیاری از مردم را کشتند و گریختند. زمان کریم خان زند، تهران مرکز فرماندهی سپاه او شد و هم او بود که برای نخستین بار اندیشه پایتختی تهران را در سر پروراند. این اندیشه در زمان آغامحمدخان قاجار در سال ۱۲۰۰ هـ.ق جامه عمل پوشید و «دارالخلافه» شد. زمان فتحعلی شاه تهران رونق و آبادانی گرفت و بناهای تازه در آن ایجاد شد و جمعیتش رو به فزونی نهاد. این شهر همچنان در حصار کهن شاه طهماسبی قرار داشت تا سال ۱۲۸۴ هـ.ق که ناصرالدین شاه طرح و توسعه تهران را بر عهده میرزا یوسف مستوفی الممالک صدراعظم و میرزا عیسی وزیر دارالخلافه گذاشت. جمعی از معماران ایرانی و مهندسان خارجی زیر نظر یک مهندس فرانسوی به نام « بهلر» شهر تهران را با حصاری هشت ضلعی و دوازده دروازه ساختند. محیط شهر از سه کیلومتر به نوزده کیلومتر و مساحت آن از چهار میلیون به بیش از هجده میلیون متر مربع رسید.
در بخش شمالی شهر خیابان هایی چون «لاله زار، علاءالدوله، مریضخانه و چراغ گاز» با ساختمان ها و پارک ها و میدان های جدید چون «پارک ظل السلطان، عمارت مسعودیه، پارک و عمارت اتابک، پارک امین الدوله، باغ و عمارت بهارستان» و میدان هایی چون توپخانه و مشق به شهر یک چهره تازه بخشیدند. زیبایی عمارت های سبک معماری قاجاری به حدی بود که توجه مستشرقین را به خود جلب کرد. چهره قدیم شهر تا سال ۱۳۰۸ هـ.ش همچنان محفوظ بود و از این پس تهران بار دیگر گسترش و توسعه از سر گرفت. «رضاخان» پس از به حکومت رسیدن، تقریباً همه آثار قاجاریه را از بین برد و زیبا ترین دروازه ها و بناهای تهران را ویران کرد. اما تهران امروز شکل دیگری دارد. نه از باغ های انار در آن خبری هست و نه برج و بارویی در آن دیده می شود. دروازه تهران به مکانی تاریخی تبدیل شده و آلودگی هوای آن در جهان رتبه برترین ها را از آن این کلانشهر کرده است.وقتی باران می بارد راه آب ها می گیرد و در جنوب شهر- که روزی تهران از آنجا آغاز می شد- سیل راه می افتد. در سر چهارراه ها و پشت چراغ قرمز های طولانی دستفروش ها با گل، کبریت، روزنامه و گاهی لنگ به دست به سراغ تان می آیند.هیاهوی حاکم بر بازار تهران و صدای موتور گازی ها در میدان ارگ، باعث شده تا کسی فکر قدم زدن در یکی از قدیمی ترین بازار های ایران را در سر نپروراند.اما با همه اینها تهران هنوز دیدنی است، در یک نگاه کوتاه و سریع می توان گفت اهم جاذبه های تهران عبارتند از؛
▪ برج آزادی؛
این برج که مشخص کننده تهران است در مجموعه فرهنگی تربیتی آزادی در میدان آزادی تهران به مساحت ۵هکتار واقع شده است.
▪ دروازه باغ ملی؛
این بنا در سال ۱۹۲۲ساخته شد. این مجموعه به عنوان وزارت جنگ از ساختمان قدیمی مربوط به دوره قاجار که به مساحت چند یارد به شمال کشیده شده است و فضای وسیعی که سالیان متمادی به عنوان میدان رژه و میدان مشق شناخته می شد تشکیل شده بود. اما اکنون درست راست مرکز بزرگ فرماندهی نیروی پلیس در دوران رضاشاه به سبک هخامنشیان ساخته شده و درست در چپ این مجموعه موزه یی که در سال ۱۹۶۷ کامل شد و وزارتخانه مربوط به امور خارجیان ساخته شده است.
▪ کاخ سعد آباد؛ مجموعه فرهنگی سعدآباد از شمال با ولنجک و از شرق با کلک چال (kolak -chal) مکانی برابر ۴۱۰هکتار را دربرگرفته است. در واقع این مجموعه فرهنگی بزرگ در تهران از ۷ کاخ موزه (به غیر از ۱۸موزه که بعد از انقلاب به موزه های ملی تبدیل شده است.) تشکیل شده است.
▪ کلیسای سرکیس؛
ساخت این کلیسای باشکوه در سال ۱۹۶۴ آغاز شد و در سال ۱۹۷۰ به پایان رسید. کلیسای سرکیس (serkis) در بلوار کریم خان زند واقع شده است.
▪ شمس العماره؛
شمس العماره که یکی از اولین ساختمان های بلند تهران قدیم است به دستور ناصرالدین شاه قاجار توسط دوستعلی خان نظام الدوله (معمارالممالک) ساخته شد.
▪ کاخ گلستان؛
در طول سلطنت شاه عباس اول صفوی باغ بزرگی که چهار باغ نامیده می شد مقر فرماندهی حکومت و یک چنارستان در محل کنونی کاخ گلستان و اطراف آن به وجود آمد.
▪ کاخ نیاوران؛
محوطه این کاخ قبلاً در تهران محل اقامت شاهان قاجار بوده و اکنون کاخ صاحبقرانیه و کاخ احمدشاه از آن زمان در این محوطه باقی مانده اند.
▪ کاخ سلطنت آباد؛
این کاخ در سال ۱۳۰۵ قمری به فرمان ناصرالدین شاه در جلگه شرقی قریه رستم آباد ساخته شد. معماری و سبک ساختمان کاخ و تزئینات گچبری آن معرف هنر دوره قاجاریه است و گوی زرینی که نشانه کاخ سلطنتی است.
▪ عمارت دارالفنون؛ سنگ بنای این ساختمان به فرمان امیرکبیر در شمال ارگ سلطنتی نهاده شد و نقشه آن کار میرزا رضای مهندس است که در زمان عباس میرزا ولیعهد فتحعلی شاه برای تحصیل به انگلیس رفته بود.
▪ کاخ بهارستان (مجلس شورای ملی)؛
این بنا در قرن ۱۳ هجری قمری به همت میرزا حسین خان سپهسالار صدر اعظم ساخته شده و پس از مشروطیت به مجلس شورای ملی ایران واگذارشد. تالار و سالن های این بنا به طرز زیبا و موزونی تزئین شده و یکی از نمونه های با ارزش سبک معماری ایران در قرن سیزدهم است.
▪ عمارت باغ فردوس؛
این عمارت در باغ گسترده و پردرختی قرار دارد که توسط معیرالممالک ساخته شده است. این بنا در قرن ۱۲ هـ.ق ساخته شد و به سبب زیبایی و سرسبزی که داشت به باغ فردوس معروف شد. محل این عمارت در تجریش است.

ویدا پیرعلیزاده

منبع : روزنامه اعتماد