وقتی که آب بالا بیاید

قرار است آبگیری سد سیوند یك سال دیگر آغاز شود. پس فرصتی به اندازه یك چشم بر هم زدن برای نجات دو سایت جهانی پرسپولیس و پاسارگاد با ۲۵۰۰ سال قدمت وجود دارد.اما بالا آمدن آب، تبعات دیگری هم دارد، چون رطوبت ناشی از شكل گیری یك دریاچه پشت آب های سد و تغییرات موضعی آب و هوا در آن منطقه، روی آثار دشت پاسارگاد و سازه های معماری آن تأثیر می گذارد.
اگر رطوبت هوا زیاد شود...
ساخت سد سیوند در سال ۱۳۷۱ در تنگه بلاغی و روی رودخانه پلوار آغاز شد. این سد در یك صد كیلومتری شمال شیراز و پنجاه كیلومتری تخت جمشید در حال احداث است. سد سیوند در منطقه ای قرار دارد كه فاصله دهانه اصلی آن تا آثار و سازه های اصلی محوطه پاسارگاد حدود ۱۷ كیلومتر و فاصله خط پایان آبگیری دریاچه تا سازه های اصلی و آرامگاه كوروش حدود ۹ كیلومتر است. پیش بینی می شود با آغاز آبگیری سد سیوند، دست كم هشت كیلومتر از تنگه بلاغی همراه با آثار درون آن زیر آب رود. این در حالی است كه در فصل بهار و با آغاز سیلاب های بهاری دشت بلاغی، آثار بیشتری تهدید خواهند شد.
بر اساس نظر كارشناسان، پس از آبگیری سد سیوند تعدادی از تپه های باستانی پیش از تاریخ، كوره های ذوب فلز، غار و سكونت گاههای پیش از تاریخ، دو قبرستان بزرگ مربوط به اشكانیان، چهار كیلومتر سنگ چین شاهی، هفت كیلومتر مرز سنگی مربوط به دوران اشكانی، گورهای سنگی مربوط به دوران فرمانروایان فارس (خرقه داران)، دو قسمت از جوی سنگی و راه شاهی در شرق تنگه بلاغی و شش قسمت از راه شاهی در غرب این تنگه زیر آب خواهند رفت.
اما در این میان مشكل دیگری نیز وجود دارد كه به سست بودن خاك منطقه برمی گردد. بابك كیال مدیر داخلی مجموعه باستانی پاسارگاد و كارشناس مرمت آثار باستانی است. وی عقیده دارد «با توجه به آبرفتی و سست بودن خاك منطقه، حدس زده می شود جمع شدن آب در دریاچه سد باعث افزایش شدید رطوبت هوا در منطقه و بالا آمدن میزان آب سطحی شود. این اتفاق می تواند به پی اصلی كاخ ها و آرامگاه كوروش آسیب برساند.»البته بین برخی از كارشناسان و مسئولان سدساز در ارتباط با این موضوع كه آبگیری سد سیوند به مجموعه پاسارگاد و آرامگاه كوروش آسیب می رساند، اختلاف نظر وجود دارد؛ به طوری كه جلال جامعی مجری پروژه ساخت سد سیوند می گوید به دلیل وجود ۹ كیلومتر فاصله بین آخرین نقطه آبگیری سد سیوند با مجموعه پاسارگاد، آبگیری این سد هیچ تأثیری بر پی سازه های پاسارگاد نخواهد داشت.پاسارگاد ششمین محوطه جهانی ایران است كه طی آخرین جلسه یونسكو كه تیر ماه سال ۱۳۸۱ در چین برگزار شد، به علت دارا بودن شاخصه های فراوان با صد در صد آرا در فهرست میراث جهانی به ثبت رسید. پیش از آن «تخت جمشید »،«چغازنبیل »، «میدان نقش جهان »،«تخت سلیمان »و«ارگ بم»نیز در فهرست جهانی یونسكو ثبت شده بودند كه البته ارگ بم پس از زلزله ویران كننده بم در فهرست میراث در خطر جای گرفت.
بر اساس قوانین مربوط به ثبت یك اثر در فهرست میراث جهانی، هر اثری كه در فهرست جهانی یونسكو جای می گیرد، طبق كنوانسیون میراث طبیعی و تاریخی باید از سوی كشور نگهدارنده اثر، مورد توجه ویژه قرار گیرد و انجام هرگونه اقدامی در به خطر افتادن آن ممنوع است. بین شیراز و اصفهان، پس از تخت جمشید و در دشت مرغاب، كنار سیوند، محوطه باستانی پاسارگاد واقع شده است. محوطه باستانی پاسارگاد، آثار ارزشمند و بی نظیری را درون خود جای داده است. آرامگاه كوروش، كاخ بارعام، كاخ دروازه، كاخ اختصاصی، قبر كمبوجیه و تل تخت را می توان در پاسارگاد مشاهده كرد. پاسارگاد نخستین پایتخت هخامنشیان است كه در سال ۵۵۰ قبل از میلاد مسیح، به دستور كوروش ساخته شده است.با این وجود، سازمان آب منطقه ای فارس و وزارت نیرو امكان هرگونه تعویق در آبگیری سد سیوند را منتفی اعلام كردند. آنها تصمیم گیری در این باره را تنها به دستور مستقیم مقامات عالی رتبه كشور چون هیأت دولت موكول كردند. البته چندی پیش هیأت دولت آیین نامه ای را تصویب كرد كه بر اساس آن همه ارگان ها ملزم به استعلام از سازمان میراث فرهنگی و گردشگری پیش از انجام هرگونه عملیات اجرایی در كشور هستند.
محمدحسن طالبیان، مدیر بنیاد پژوهشی پارسه- پاسارگاد هم خبر اعلام آبگیری سد سیوند را شنیده است. او درباره تبعات ناشی از ایجاد یك دریاچه پس از آبگیری سد به همشهری گفت: آخرین نقطه آبگیری سد سیوند با پاسارگاد چند كیلومتری فاصله دارد. ولی رطوبت ناشی از آبگیری سد ممكن است بر آثار پاسارگاد تأثیر بگذارد. البته در حال حاضر هیچ كس نمی داند كه میزان تأثیر رطوبت بر آثار موجود در پاسارگاد چه اندازه است. این كار باید از طریق دستگاه های تست كننده انجام شود. اگر رطوبت به وجود آمده كم باشد، میزان تأثیر منفی بر آثار نیز كم خواهد بود. در صورتی كه رطوبت زیاد باشد تخریب آثار نیز زیاد خواهد بود. ولی باید بسنجیم كه این تأثیرات در درازمدت چگونه خواهد بود.اما طالبیان، خطرات ناشی از آبگیری سد سیوند در تنگه بلاغی را جدی تر ارزیابی می كند. مدیر بنیاد پارسه- پاسارگارد می گوید:۱۳۰ اثر در تنگه بلاغی موجود است كه باید خیلی سریع این آثار را نجات دهیم. بخشی از آثار تنگه بلاغی باید مستند نگاری شوند. آثاری را می توانیم جابه جا كنیم، در خصوص برخی دیگر از آثار می توانیم از مسئولان آب منطقه ای فارس و وزارت نیرو بخواهیم تا جایی كه مشخص می كنیم آبگیری كنند. قطعاً مسئولان سازمان آب منطقه ای فارس هم همكاری می كنند و به درخواست ما پاسخ مثبت می دهند.
علی رغم خوش بینی مدیر بنیاد پارسه- پاسارگاد، مجری طرح سد سیوند نظر دیگری دارد. جلال جامعی معتقد است، بالاترین تراز آبگیری سد سیوند ۵/۱۸۲۱ متر است و این تراز با آرامگاه كوروش بیش از ۴۵ متر اختلاف دارد. بنابر این سد از مقبره پایین تر است. ضمن این كه سد از پاسارگاد ۹ كیلومتر فاصله دارد.مجری طرح سیوند با صحه گذاشتن براین مهم كه آثاری باستانی، قبرهای قدیمی و تعدادی سفال در دریاچه سد مشاهده شده است می گوید: هر چند كه ما اطلاع دقیقی از گزارش های باستان شناسان نداریم، ولی آثار مشاهده شده به حدی مهم نیست كه بهره برداری از سد را دچار مشكل كند. (ایسنا- ۷/۶/۸۴)
دور از هر گونه نگرانی
اعلام خبر آبگیری سد سیوند تا پایان امسال، بسیاری از ایرانیان و حتی جهانیان را نگران كرده است. اما این مسأله هیچ نگرانی را در سید حسین مرعشی رئیس سابق سازمان میراث فرهنگی و گردشگری به وجود نیاورد. چرا كه رئیس پیشین عقیده داشت كه نمی توان سدسازی را كه لازمه تمدن امروز و فردای ایران است، فدای حفظ آثار تاریخی كرد. بنابر این طبیعی است كه در دوران ریاست مرعشی بر سازمان مهم میراث فرهنگی و گردشگری، اقدام مناسبی در جهت حفظ و حراست از آثار منحصر به فرد محوطه بلاغی و دشت پاسارگاد صورت نگیرد. مرعشی در دوران ریاست خود بر سازمان میراث فرهنگی، براین عقیده پای فشرد كه كلیه دوره های ایران، محل زندگی مردم قدیم و دوره هایی است كه آثار تمدن كهن در آنها وجود داشته است. چون تمدن ایران ۹ هزار سال جریان داشته و این نشان می دهد كه تمدن های جدید روی تمدن های قدیمی بنا شده اند. بنابر اظهارات مرعشی به خبرگزاری ایلنا، نمی توان انتظار داشت مرعشی در مدت یك سال و اندی كه در سازمان میراث فرهنگی و گردشگری بود كار ویژه ای برای حفاظت از آثار تنگه بلاغی انجام داده باشد. همچنان كه وقتی كلنگ ساخت سد سیوند در سال ۷۱ بر زمین زده شد، سید محمد بهشتی هم كه در آن زمان رئیس سازمان میراث فرهنگی بود، از كنار این مسأله به راحتی گذشت و او هم كار چشمگیری نكرد.چرا كه گفته می شود مقامات سدساز پیش از آغاز پروژه ساخت سد سیوند طی نامه ای به سازمان میراث فرهنگی، نظر این سازمان را در باره آغاز عملیات عمرانی برای ساخت سد خواسته بودند. اما ظاهراً پرسش آنها بدون پاسخ ماند و سكوت نیز علامت رضایت است! البته محمد حسن طالبیان به كمك سید محمد بهشتی می آید و توضیح می دهد: «حدود ۱۰ سال پیش نامه ای به اداره كل میراث استان فارس نوشته می شود. با توجه به گستردگی محوطه های باستانی در ایران، طبیعی است كه شناخت كاملی از همه این محوطه ها وجود نداشته باشد. شاید حدود ۲۰ تا ۲۵ درصد آثار تاریخی و محوطه های باستانی ایران را بشناسیم. از طرفی قانونی وجود دارد كه براساس آن اگر دستگاه ها هنگام عملیات عمرانی به آثار باستانی برخورد كنند، می بایست ادامه عملیات عمرانی را متوقف كنند. اگر پاسخ دادن به نامه آنها مدتی طول كشیده است، به این معنی نیست كه آنها حق انجام عملیات عمرانی را در آن منطقه داشته اند.»
سیلاب های پرقدرت!
مسأله مهم دیگری كه محوطه پاسارگاد را تهدید می كند، وجود سیل بند بر سر راه پاسارگارد است.وجود سیل بند در راه مسیل بزرگ منطقه پاسارگاد و هدایت جریان سیل به طرف مسیل كوچكی كه از نزدیكی محوطه باستانی پاسارگاد می گذرد، خطر تخریب آرامگاه كوروش كبیر و بخش هایی از محوطه پیش از تاریخ پاسارگاد را در پی دارد.در منطقه پاسارگاد، دو مسیل وجود دارد كه یكی از آنها از دامنه كوههای شمال غربی پاسارگاد آغاز شده است و با عرضی بالغ بر یك كیلومتر در بخشی از مسیر خود از میان روستای مبارك آباد می گذرد و در ادامه به رودخانه پلوار می پیوندد. در نهایت نیز به سوی تنگه بلاغی جاری می شود.مسیل كوچك تری نیز وجود دارد كه در حد یك رودخانه فصلی، آب در آن جریان دارد و عرض متوسط آن از ۲۰ متر تجاوز نمی كند. این مسیل كوچك در سر راه خود از مجاورت تپه مشهوری كه متعلق به دوران پیش از تاریخ است به نام «تل نخودی» عبور می كند و از فاصله ای حدود یكصدمتری شمال غربی آرامگاه كوروش به طرف تنگه بلاغی منحرف می شود.سیامك اسكندری كارشناس معماری این مسأله را تأیید می كند. اسكندری در این باره می گوید: «وجود روستای مبارك آباد باعث شد تا سیل بندی سر راه مسیل بزرگ در بالای روستا احداث شود. اما احداث غیرفنی این سیل بند به گونه ای است كه در صورت وقوع سیل، همه حجم آب ناشی از سیلاب را به مسیل كوچك هدایت كند. چون حجم بالای آب با شكل طبیعی زمین در این قسمت هیچ تناسبی ندارد نتیجه هم مشخص است.» این كارشناس به سیلاب شدید زمستان سال ۱۳۷۷ اشاره می كند و می گوید: در این سیلاب حجم آب به حدی بود كه بخش زیادی از تپه های تاریخی را شست و آب از پلكان اول آرامگاه كوروش كه ۱۸۰ سانتی متر ارتفاع دارد، فراتر رفت. تا چندین روز پس از سیل هم محوطه اطراف آرامگاه كوروش همچنان زیر آب بود.سكندری تصریح می كند: «در این میان روستای مبارك آباد با تكیه بر این سیل بند كه به ناشیانه ترین شكل ممكن ساخته شده است، همچنان به رشد غیراصولی خود ادامه می دهد، تا جایی كه برخی از خانه های جدید آن در داخل مسیل ساخته می شوند. بنابراین یك مسئله مهم پیش می آید، اگر سیل بند حذف شود روستایی كه مدت ها است خطر سیل را از خود دور دیده، چه باید بكند و اگر سر جای خود باقی بماند. محوطه های تاریخی و آرامگاه كوروش خسارت می بیند. البته این خطر تنها متوجه آثار تاریخی پاسارگاد نیست و عامل زیر سیلاب رفتن روستاهای ابوالوردی و مادرسلیمان به واسطه احداث نسنجیده و غیركارشناسی این سیل بند در مواقع بارندگی شدید نیز می شود.
زمان از دست رفته!
چند روز پیش سازمان میراث فرهنگی و گردشگری طی اطلاعیه ای اعلام كرد در صورت آبگیری سد سیوند، بخشی از دره بلاغی كه آثار تاریخی دوره های مختلف در آن واقع شده است به زیر آب می رود. اما پاسارگاد و آرامگاه كوروش در امان خواهند بود. دره بلاغی كه رودخانه پلوار در آن جاری است به دلیل عبور عشایر منطقه و مسیر كاروان رو تاریخی، جاده شاهی و آثار بسیار مهمی از دوره های پیش از تاریخ تا دوره اسلامی و وجود پوشش های گیاهی و زمین های كشاورزی از اهمیت بسزایی برخوردار است. ظاهراً زمان برای نجات دادن آثار تنگه بلاغی به سرعت از دست می رود. البته بنیاد پژوهش پارسه _ پاسارگاد و پژوهشكده باستان شناسی از دو سال پیش _ و نه از سال ۱۳۷۱ كه ساخت سد سیوند آغاز شد- بررسی های مقدماتی خود را برای نجات بخشی از آثار تنگه بلاغی و پاسارگاد آغاز كرده است. در همین زمینه هم جمع آوری اطلاعات، تهیه عكس های هوایی و ماهواره ای و مستندنگاری ۱۳۰ اثر تاریخی و پیش از تاریخ انجام شده است. یك فراخوان بین المللی هم منتشر شده است و در پی این فراخوان هفت گروه پژوهشی _ دانشگاهی مشترك بین ایران و دانشگاه های بولونیای ایتالیا، ورشو لهستان، كیوتو ژاپن، پژوهشگاه لومیو فرانسه، مركز مطالعات ایران شناسی آلمان، مركز باستان شناسی آلمان و مؤسسه باستان شناسی دانشگاه تهران فصل اول كاوش خود را از اسفندماه سال ۸۳ آغاز كرده اند.
در فصل اول كاوش علاوه بر مستندسازی غارها و محوطه های میان سنگی و پارینه سنگی، كاوش ها به كشف آثاری از دوره باكون و ساختارهایی از روستاهای هخامنشی، فراهخامنشی، گورستان های دوره های هخامنشی تا ساسانی، مسیرها و كانال ها، مجموعه های صنعتی و تولیدی ساسانی منجر شد. لایه های مختلف این محوطه ها ثبت شده و سفال ها و اشیای كشف شده نیز به موزه منتقل شده است. قرار است تا دو یا سه هفته دیگر كاوش یكی از معادن مهم فلزكاری كهن توسط تیم ایرانی آلمانی آغاز شود. فصل دوم كاوش نیز تا یك ماه دیگر و در محدوده ای وسیع تر توسط گروه های ایرانی و خارجی آغاز خواهد شد.در عین حال سازمان میراث فرهنگی و گردشگری در تلاش است تا از فصل دوم كاوش، گزارش دقیق و نقشه هایی تفصیلی از وضعیت آثار منطقه تهیه كند تا براساس این مطالعات زمان مورد نیاز برای نجات آثار و محدوده و ارتفاع مجاز آبگیری را به گونه ای كه به آثار منقول صدمه ای وارد نیاید، مشخص كند. بنابراین سازمان میراث فرهنگی و گردشگری شاید حدود دو سال برای نجات محوطه های پشت سد سیوند فرصت دارد. چرا كه مسئولان سد ساز اعلام كرده اند حداكثر تا یك سال دیگر آبگیری سد را آغاز می كنند. با توجه به این كه دریاچه سد سیوند بیش از یازده كیلومترمربع وسعت دارد، پر شدن این حجم آب حدود یك سال زمان نیاز دارد. بنابراین شاید حدود دو سال فرصت باقی باشد. این در حالی است كه بنا به گفته برخی از كارشناسان، محوطه پشت سد سیوند و پاسارگاد ظرفیت ۵۰ سال كاوش را دارد.محوطه های پشت سد سیوند علی رغم قدمت آنها بسیار بكر هستند و به ویژه تنگه بلاغی كه نخستین جایی است كه می توان در این محل در مورد خصوصیات و نحوه زندگی مردم در دوره هخامنشی اطلاعاتی را به دست آورد. همچنین نظر باستان شناسان و گیاه شناسان دلالت بر این دارد كه به علت بكر بودن تنگه بلاغی، گیاهانی در این منطقه وجود دارد كه در صورت انجام مطالعات كامل روی آنها می توان به نوع گل ها، درختان و پوشش گیاهی و باغ های پاسارگاد پی برد. چرا كه ریشه نخستین چهارباغ ایرانی در پاسارگاد است.كاخ های پاسارگاد در نقاط مختلف محوطه پاسارگاد پراكنده بودند و از طریق باغ هایی به یكدیگر متصل می شدند. ریشه چهارباغ ایرانی هم به پاسارگاد باز می گردد. محمدرضا دهقانی استاد دانشگاه در این باره می گوید :«پاسارگاد در گذشته برخلاف امروز كه حالت بیابانی دارد، سر سبز بوده و بخش های مختلف آن با باغ هایی به یكدیگر متصل می شدند. آب این باغ ها نیز از طریق جوی های سنگی كه پس از هر چند متر در یك حوض سنگی می ریخت تأمین می شد. باغ ها از جلوی آرامگاه كوروش آغاز می شد و تا كاخ بارعام و پیكره انسان بالدار و كاخ اختصاصی ادامه داشت. به هر حال فرصت چندانی برای مطالعه و پژوهش و نجات بخشی از آثار پاسارگاد و تنگه بلاغی و حفظ جاده شاهی باقی نمانده است. جاده با شكوه ایران باستان كه تخت جمشید را به پاسارگاد و بعدها به شوش پایتخت هخامنشیان وصل كرد. جاده ای كه به فرمان داریوش بزرگ ساخت آن از سارد آغاز شد و تا شوش ادامه یافت. قرار است آبگیری سد سیوند آن طور كه مسئولان سدسازی می گویند اواخر بهمن آغاز شود. در فاصله كوتاهی بخش هایی از محلی كه روزگاری مركز حكومت جهانی ایرانیان بود زیر آب می رود. اما هنوز پاسارگاد و آن چه در این سرزمین گذشته، آن طور كه شایسته آن است شناخته شده نیست. شاید در این فرصت كوتاه تنها راه چاره كه می تواند دست كم به نجات بخشی از آثار منطقه بیانجامد مشاركت همه سازمان ها، ارگان ها و نهادهای داخلی و خارجی در عملیات نجات بخشی است. شاید این اقدام در شناخت اصلی و جایگاه محوطه های پشت سد تأثیر گذار باشد.

سید افشین امیرشاهی

منبع : روزنامه همشهری