آموزه های دینی در رسانه ملی

رویکرد جدید صداوسیما در سالهای اخیر مبنی بر تهیه و پخش فیلم های مناسبتی در ماه مبارک رمضان برگزاری این جشنواره در سال جاری و استقبال قابل توجه مردم از آن بار دیگر جایگاه آموزه های دینی در رسانه ملی و نقش مثبت این فیلم ها در رشد فرهنگ دینی مردم را در کانون توجه همگان قرار داده است .
تردیدی وجود ندارد که هم جامعه دینی ما مشتاق چنین رویکردی در صداوسیمای جمهوری اسلامی باشد و هم مسئولان و دست اندرکاران رسانه ملی تلاش های در خوری در این زمینه مصروف داشته اند که قابل تقدیر و تشکر است .
البته از صداوسیمای جمهوری اسلامی ایران که حضرت امام آن را دانشگاه نامیده اند این انتظار اینست که در این جهت حرکت کند و هر چه بیشتر مخاطبان متدین خود را راضی نماید. اما واقعیت این است که هم انتظار جامعه متدین حوزه های علمیه مراجع معظم تقلید و رهبر معظم انقلاب از صداوسیما بیش از این است و هم رسانه ملی تا رسیدن به وضعیت مطلوب در این زمینه فاصله زیادی دارد. به نظر می رسد کاستی های موجود به نوع نگاه دست اندرکاران رسانه ملی به جایگاه آموزه های دینی در برنامه های آن برمی گردد و تا مورد تجدیدنظر جدی قرار نگیرد صداوسیما نمی تواند در این زمینه به جایگاه مطلوب خود دست یابد. به برخی از کاستی های مبنایی در اینجا اشاره می شود :
۱) نگاه مناسبتی و بخشی نگر
مروری بر برنامه های صداوسیما نشان می دهد که سیاست گذاران و مدیران آن در اصل جایگاه آموزه های دینی در برنامه های صداوسیما دچار خطا می باشند.
باید توجه داشت که با عنایت به شیوه زندگی امروزی و نقش فراگیر صداوسیما در زندگی روزمره مردم نسبت آموزه های دینی با صداوسیما تنها نسبت یک رسانه با آموزه های دینی نیست بلکه همان نسبت دین با اجتماع است که در فرایند سکولاریزه کردن جوامع انسانی دچار چالش جدی شده است .
اسلام بر خلاف مسیحیت محصور شده در پستوهای خانه و کلیسا به عنوان یک دین کامل و جامع در سراسر زندگی انسانی حضور دارد و باید داشته باشد و هم می تواند انسان را از گهواره تا گور اداره نماید. این امر باید در دنیای سکولارزده امروز به عنوان یک راهبرد جدی در صداوسیما دنبال شود. مسولین صداوسیما باید بگونه ای برنامه ریزی نمایند که آموزه های دینی در تمامی سال و در سراسر برنامه های رسانه ملی چون خون و رگ ها جاری گردد. مقصود از آموزه های دینی تنها چند شعار مذهبی و احکام مشهور آن نیست بلکه تمامی نیکی ها چون کرامت امانت صداقت محبت شجاعت ایثار انفاق وفای به عهد تواضع کمک واحترام به دیگران قانون گرایی و... همه و همه از آموزه های دین هستند که اگر بصورت صحیح و همه جانبه در برنامه های صداوسیما بویژه بصورت غیرمستقیم نشان داده شوند فرهنگ دینی را در جامعه نهادینه کرده و اهداف الهی را پیاده می کند.
متاسفانه برخلاف این راهبرد بخشی نگری و نگاه مناسبتی به مضامین دینی در برنامه های رسانه ملی کاملا مشهود است . گاه فیلم ها و سریال های بلندی در صداوسیما ساخته می شود که اگر حجاب نیم بند زنان هنرپیشه را از آن برداریم هیچ تفاوتی با فیلم های بی محتوا و غیرجهت دار کشورهای سکولار ندارد و گاه زندگی چندین خانواده از آغاز تا فرجام در یک سریال به تصویر کشیده می شود بدون اینکه معلوم باشد دین در زندگی آنان چه نقشی دارد. در مقابل در ایام و مناسبت خاص آنچنان به اصطلاح پمپاژ معنویت می شود که بیننده را منزجر می کند. این امر اختصاص به ماه مبارک رمضان ندارد که رویکرد جدید رسانه ملی تلقی شده است بلکه عزاداری های پرحجم در تمامی شبکه های صداوسیما در ماه محرم سخنرانیهای مستقیم و برنامه های کلیشه ای بی روح و غیرجذاب در ایام شهادت ائمه اطهار(ع ) در تمامی شبانه روز گواه این مساله است . در حالی که به عنوان مثال امام حسین (ع ) آموزه ها رفتار و کردار او در طول سال در فیلم ها سریال ها و برنامه های دیگر حضور جدی ندارد. در چند روز محرم بگونه ای افراطی آن هم بصورت غیرجذاب و کم محتوا به آن پرداخته می شود. در مقابل در حالی که شیوه برخورد با وسوسه های شیطان که همواره در کمین انسان ها است در برنامه های صداوسیما جایگاه ندارد و با فرارسیدن ماه مبارک رمضان به یک باره سروکله آن پیدا شده نه تنها با وسوسه بلکه با خبرهای غیبی و اعمال سلطه گرانه همه متدینان را تحت تسخیر خود درمی آورد!
فاجعه آن که در موارد فراوان برنامه های رسانه ملی همدیگر را خنثی می کنند. در حالی که با پیروزی از الگوهای توسعه غربی رفاه زدگی تجمل گرایی و انباشت سرمایه به عنوان یک ارزش تلقی شده فردگرایی ترویج می شود در ماه رمضان همگان به انفاق و کمک به دیگران دعوت می شوند. یا در حالی که فقر و محرومیت عده ای از مردم و حتی ساده زیستی اکثریت جامعه در هیچ فیلم و سریال جایگاهی ندارد در مقطعی خاص آنچنان در این زمینه بزرگ نمایی می شود که اشک همه را درمی آورد! هنگامی که مثلا در تبلیغات سطحی به حجاب یا امربه معروف توصیه می شود در فیلم ها معمولا افراد با منزلت اجتماعی بالا بی اعتنا به حجاب بوده افراد دون پایه با حجاب کامل ظاهر می شوند و یا امربه معروف و نهی ازمنکر به عنوان بستر اجرای تمامی معارف دین هیچ جایگاهی در زندگی مردم ندارد.
خلاصه آنکه صرف نظر از تبلیغات سطحی و مقطعی رسانه ملی دین در فرایند برنامه سازی صداوسیما در حاشیه قرار دارد نه در متن و این حاکی از نگاه مناسبتی و بخشی نگر مسئولان این نهاد به آموزه های دین می باشد.
۲) سطحی نگری بجای عمق گرایی
یکی از پرسش های اساسی که در سده های اخیر فکر اصلاح گران اجتماعی مسلمان را به خود مشغول داشته این بود که علل عقب ماندگی جوامع اسلامی در چیست عده ای از خود باختگان بی هویت چنین تبلیغ کرده اند که دین گرایی و اعتقادات مذهبی مخدر بوده و مانع پیشرفت کشورهای مسلمان شده است . لذا برخی از آنان در تاریخ معاصر ایران پیشنهاد داده اند برای درک پیشرفت های دنیای مدرن باید از آموزه های دین دست کشیده بجای آن از فرق سر تا نوک پا غربی شویم . در مقابل عده ای از احیاگران و در راس آنان حضرت امام خمینی (ره ) بر این نظریه پای فشرده اند که آنچه بنام دین ملت ها را از تکامل و پیشرفت بازداشته چیزی جز نام دین و ظاهرگرایی دینی نبوده است . به دین واقعی با محتوای اصیل و حیات بخش عمل نشده تا در لوای آن پیشرفت حاصل آید. به تعبیر حضرت امام : « معاویه هم داد می کرد اسلام ! نماز جماعت هم می رفت می خواند امام جماعت هم بود. خلفای بنی العباس هم بعضی شان از فضلا و علما بودند و بعضی شان ـ یا همه شان ـ هم نماز جماعت می خواندند و آداب صوری را عمل می کردند لکن محتوای اسلام را اینها محتوای قرآن را اینها می خواستند تهی کنند ... بله اسلام اما الفاظ فقط ! دیگر از حد لفظ نرود به محتوا » (۱ )
این قاعده در بسیاری از کشورهایی که پسوند اسلامی را یدک می کشند جاری است بلکه از دیدگاه حضرت امام در سده های اخیر این یک توطئه استعماری بود که « می خواستند قشر اسلام را ـ صورتش را نگه دارند و ماها مشغول به همین صورت ها باشیم و محتوا نباشد در کار » (۲ )
امام و یاران وفادارش در وانفسای تحجر و ظاهرگرایی دینی با مجاهده طاقت فرسا و تحمل زندان و شکنجه و تقدیم هزاران شهید مردم ما را از این مرحله عبور داده طعم شیرین اسلام محمدی (ص ) را به ما چشانده اند. اما این بدان معنا نیست که خطر اسلام ظاهربین سطحی نگر و مقدس مآب تمام شده است هستند کسانی که دائما در تلاشند چهره نورانی و معقول اسلام را مخدوش کرده با سرگرم کردن مردم به برخی ظواهر کم اهمیت آنان را از محتوای اصلی دین باز دارند.
مسئولان رسانه ملی نباید در این دام گرفتار شده با دامن زدن به برخی امور ظاهری و گاه بی مبنا خوشحال باشند که حجم زیادی از برنامه های خود را به امور دینی اختصاص داده به وظیفه خود عمل کرده اند. زمانی دعاها زیارت عزاداری مداحی اعتکاف و جمکران رفتن اثربخش خواهد بود که آحاد مردم را به خدا نزدیک روابط اجتماعی را اصلاح پیشرفت تکامل و توسعه همه جانبه کشور را تضمین و آخرت همگان را آباد نماید. سرگرم کردن مردم به برخی ظواهر دینی کمیت گرایی در امور مذهبی و بزرگ کردن غیرواقعی برخی از مظاهر شعائر و اماکن سودی ندارد که هیچ خدای نکرده در درازمدت مردم به ویژه جوانان را از دین گریزان می کند.
گاه برنامه هایی از صدا و سیما در مقاطعی خاص بویژه در عزاداری ها و مداحی ها و آنچه که مربوط به صاحب الامر امام زمان (عج ) است از سطح نگری و ظاهرگرایی دینی فراتر رفته به خرافه گرایی دامن می زند. بیان خواب و خیال و موهوماتی که پایه و اساس نداشته و با عقلانیت اسلام سازگاری ندارد از زبان کسانی که از مایه های دینی بی بهره اند و معمولا نان شهرتی را می خورند که توسط رسانه ملی فراهم آمده است جز تخریب اعتقادات مردم فهیم و عاقل کارکرد دیگری ندارد.
صدا و سیما جمهوری اسلامی نه تنها نباید این نگاه به دین را تقویت کند بلکه باید بصورت ریشه ای و اصولی به عنوان یک وظیفه واجب با آن مبارزه کند اگر چه به قول حضرت امام « راه مبارزه با اسلام آمریکایی از پیچیدگی خاصی برخوردار است » با این حال « تمامی زوایای آن باید برای مسلمانان پا برهنه روشن گردد که متاسفانه هنوز برای بسیاری از ملتهای اسلامی مرز بین « اسلام آمریکایی » و « اسلام ناب محمدی » و اسلام پابرهنگان و محرومان و اسلام مقدس نماهای متحجر و سرمایه داران خدانشناس و مرفهین بی درد کاملا مشخص نشده است و روشن ساختن این حقیقت که ممکن نیست در یک مکتب و در یک آیین دو فکر متضاد و رو در رو وجود داشته باشد از واجبات سیاسی بسیار مهمی است » (۳ )
۳) مخاطب محوری بجای حق گرایی
به نظر می رسد در دوره اخیر مدیریت صدا و سیما مدیران رسانه ملی رضایت مخاطبان را در اولویت اول قرار داده اند. این امر تاجایی که باعث شود پیامهای اعتقادی اخلاقی و فرهنگی بصورت هنرمندانه جذاب و باورپذیر به مخاطبان منتقل شود حرکتی صحیح و اصولی است اما اگر بگونه ای باشد که جاذبه بر محتوا و مخاطب بر حق غلبه نماید غیرمطلوب خواهد بود این مساله در امور دینی و مذهبی و اخلاقی که معمولا از اصول ثابتی پیروی می نمایند نه تنها مطلوب نیست بلکه مضر و مخرب نیز می باشد. ایجاد سرگرمی و جذابیت با مضامین دینی از ظرافت خاصی برخوردار است که ظاهرا برخی از تهیه کنندگان برنامه های صدا و سیما از آن بی بهره اند. نمونه آن جشنواره فیلم های ماه مبارک رمضان امسال است . یکی از مدیران صدا و سیما اعلام کرده بود : « مسئولان سیما امسال در برنامه های مناسبتی ماه رمضان تلاش خواهند کرد تا عنصر « شادابی » را در کل برنامه ها به وجود بیاورند و سیما حضور پررنگ تری در سفره معنوی مخاطبان داشته باشد » (۴ ) این شادابی گرایی در برنامه های معنوی باعث شده بود که صرف نظر از فیلم های « اغما » و « میوه ممنوعه » که متدینان در آن ها بشکل افراطی ضعیف النفس نشان داده شده اند در « یک وجب خاک » یک عنصر ساده لوح بی خرد و بی دست و پا به عنوان یک فرد متدین نیکوکار و نوع دوست ظاهر شود تا احتمالا با حرکات ساده لوحانه او مدتی خنده بر لبان مخاطبان ظاهر شود و آنان را پای تلویزیون نگه دارد!
رسانه ملی به عنوان یک دانشگاه تمام عیار دینی باید با اصولگرایی معقولانه و درک صحیح از مبانی اسلامی افکار مخاطبان خود را شکل دهد و در این راستا از دیدگاه علما دین صاحب نظران کارشناسان خبره و البته از هنرمندان چیره دست بهره گیرد نه اینکه جذابیت شادابی و گاه لردگی را بگونه ای اصالت ببخشد که بر اصول مسلم و پذیرفته شده نیز غلبه نماید. علاوه آنکه مسئولان صدا و سیما قطعا توجه دارند که باوضعیت انحصاری که رسانه ملی در کشور ما دارد و با شرایط اجتماعی موجود طبیعتا مخاطبان آنها بویژه در ماه مبارک رمضان و پس از افطار فراوان باشند و این فراوانی البته با رضایتمندی مخاطب متفاوت است ضمن اینکه نظرسنجی های صدا و سیما نباید صرفا در « کرده ها » ی رسانه ملی منحصر شود بلکه مطالبات مردم در « نکرده ها » نیز از اهمیت بسزایی برخوردار است .
● راه حل
یکی از کارهای بایسته که در مدیریت گذشته صدا و سیما صورت تحقق یافته تاسیس مرکز پژوهش های اسلامی در قم می باشد. اگر چه این مرکز چه به لحاظ ساختاری و چه به جهت نیروی انسانی که اکثریت آنان از طلاب جوان و کم تجربه می باشند رنج می برد با این حال در صورتی که اشکالات موجود بر طرف شود می تواند حلقه واسطه مناسبی بین علما فضلا و صاحب نظران حوزه و صدا و سیما باشد. از این رو لازم است که :
▪ اولا این مرکز به جهت ساختاری تقویت شده مورد عنایت ویژه مدیریت بالای صدا و سیما قرار گیرد.
▪ ثانیا باید در کادر کارشناسی آن تجدید نظر صورت گرفته ارتباط آن با علما و فضلای خوش فکر و انقلابی بیشتر گردد.
▪ ثالثا برنامه های مذهبی رسانه ملی سخنرانان بویژه مداحان و محتوی اشعار آنان از سوی این مرکز و توسط کارشناسان واقعی مورد بررسی قرار گرفته از کارهای سلیقه ای رابطه محوری و الگوسازی های بی مورد جلوگیری شود.
▪ رابعا ترتیبی اتخاذ گردد تا معارف اصیل و گمنام دینی بصورت لطیف ظریف و غیرمستقیم در تمامی برنامه های صدا و سیما گنجانده شوند.
از صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران که حضرت امام آن را دانشگاه نامیده اند انتظار این است که در این جهت هر چه بیشتر مخاطبان متدین خود را راضی نماید اما واقعیت این است که رسانه ملی تا رسیدن به وضعیت مطلوب فاصله زیادی دارد
باید توجه داشت که با عنایت به شیوه زندگی امروزی و نقش فراگیر صدا و سیما در زندگی روزمره مردم نسبت آموزه های دینی با صدا و سیما نسبت یک رسانه با آموزه های دینی نیست بلکه همان نسبت دین با اجتماع است که در فرایند سکولاریزه کردن جوامع انسانی دچار چالش جدی شده است
مسئولین صدا و سیما باید بگونه ای برنامه ریزی نمایند که آموزه های دینی در تمامی سال و در سراسر برنامه های رسانه ملی چون خون و رگ ها جاری گردد
خلاصه آنکه صرف نظر از تبلیغات سطحی و مقطعی رسانه ملی دین در فرایند برنامه سازی صدا و سیما در حاشیه قرار دارد نه در متن . و این حاکی از نگاه مناسبتی و بخشی نگر مسئولان این نهاد به آموزه های دین میباشد
حضرت امام خمینی بر این نظریه پای فشرده اند که آنچه بنام دین ملت ها را از تکامل و پیشرفت باز داشته چیزی جز نام دین و ظاهرگرایی دینی نبوده است . به دین واقعی با محتوای اصیل و حیات بخش عمل نشده تا در لوای آن پیشرفت حاصل آید
امام و یاران وفادارش در وانفسای تحجر و ظاهرگرایی دینی با مجاهده طاقت فرسا و تحمل زندان و شکنجه و تقدیم هزاران شهید مردم ما را از این مرحله عبور داده طعم شیرین اسلام محمدی (ص ) را به ما چشانده اند. اما این بدان معنا نیست که خطر اسلام ظاهر بین سطحی نگر و مقدس مآب تمام شده است هستند کسانی که دائما در تلاشند چهره نورانی و معقول اسلام را مخدوش کرده با سرگرم کردن مردم به برخی ظواهر کم اهمیت آنان را از محتوای اصلی دین باز دارند
سرگرم کردن مردم به برخی ظواهر دینی کمیت گرایی در امور مذهبی و بزرگ کردن غیر واقعی برخی از مظاهر شعائر و اماکن سودی ندارد که هیچ خدای نکرده در دراز مدت مردم به ویژه جوانان را از دین گریزان میکند
بیان خواب و خیال و موهوماتی که پایه و اساس نداشته و با عقلانیت اسلام سازگاری ندارد از زبان کسانی که از مایه های دینی بی بهره اند و معمولا نان شهرتی را می خورند که توسط رسانه ملی فراهم آمده است جز تخریب اعتقادات مردم فهیم و عاقل کارکرد دیگری ندارد
رسانه ملی به عنوان یک دانشگاه تمام عیار دینی باید با اصولگرایی معقولانه و درک صحیح از مبانی اسلامی افکار مخاطبان خود را شکل دهد و در این راستا از دیدگاه علما دین صاحب نظران کارشناسان خبره و البته از هنرمندان چیره دست بهره گیرد نه اینکه جذابیت شادابی و گاه لردگی را بگونه ای اصالت ببخشد که بر اصول مسلم و پذیرفته شده نیز غلبه نماید

مهدی پور حسین
پاورقی :
۱ ـ صحیفه امام ج ۸ ص ۱۲
۲ ـ همان
۳ ـ همان ج ۲۱ ص ۱۲۰
۴ ـ جام جم ۸۶ ۶ ۲۲

منبع : روزنامه جمهوری اسلامی