نقش تربیتی حضرت زهرا(سلا‌م الله علیها) در خانواده

خانواده در اسلام به‌عنوان اساسی‌ترین بنیاد نظام اجتماعی شناخته شده است. فرد در خانواده بسیاری از ارزش‌های نظام اجتماعی را آموخته و آن ارزش‌ها در او نهادینه می‌شود . از این‌رو خانواده محملی برای تمرین عادات وهنجارهایی است که یک نظام اجتماعی به آن نیازمند است. بدیهی است که نقش خانواده نقشی محوری بوده و سلامت یا عدم سلامت آن تاثیرگذار در سلامت یا عدم سلامت جامعه است. از این‌رو در اسلام سه قشر و بعد از ابعاد فرد را باید مدنظر قرار داد .
۱) فرد بما هو فرد یعنی شخصیتی است که برای خود دارای هویت و نظام فکری می‌باشد هر چند منابع نظام فکری او می‌تواند خانواده یا جامعه باشد
۲) خانواده به‌عنوان معبری بین فرد وجامعه که بسیاری از استعدادهای فرد در این عمل شکوفا شده و برای ورود به جامعه ‌آماده می‌شود
۳) جامعه نیز به‌عنوان سومین قشر از نظام اجتماعی در عین اینکه از یک طرف محل بروز هویت شخصی فرد وارزش‌های نهادینه شده وی در خانواده است ؛ از طرف دیگر محل بازتاب عملکرد صحیح یا ناصحیح دو قشر اولیه نیز می‌باشد .
در اسلام خانواده با ازدواج زن و مرد تشکیل می‌شود . مرد رئیس خانواده و زن مدیر خانواده است. از این‌رو نقش ما درخانواده در تربیت فرزندان بسیار مهم است . شخصیت مادر در شخصیت فرزندان بسیار تاثیرگذار است. پیامبر اکرم(ص) می‌فرماید: “ اعظم الناس حقا علی المراه زوجها و اعظم الناس حقا علی الرجل امه”(کنز العمال ، ۴۴۷۷۱) از این‌رو در اسلام نقش مادر بیشتر نافذ به بعد تربیتی بوده و در صورتی که زن بتواند بهترین نقش همسری را برای شوهرش و بهترین نقش مادری را برای فرزندانش ایفا کند هم به وظیفه خود عمل کرده وهم موجبات استحکام پایه‌های خانواده را فراهم می‌آورد که تاثیرگذار در تعالی جامعه است وهم موجب رضای خداوند متعال می‌شود .
در این مجال سعی شده با استناد از شخصیت حضرت فاطمه الزهرا ( سلام‌الله علیها )به‌عنوان سرور زنان عالم تاثیر تربیتی این شخصیت عظیم را در نظام‌های حق و تکلیفی مختلف بررسی شود .
نقش‌های مختلف حضرت زهرا در خانواده خود ابتدا در مقابل رسول اکرم (صلی‌الله علیه و آله) به‌عنوان دختر آن حضرت پس در مقابل حضرت امیر ( سلام‌الله علیه) به‌عنوان همسر آن حضرت و در انتها در مقابل فرزندان آن حضرت به‌عنوان مادر ‌آن تقسیم می‌شود .
● دختر نبوت :
مهمترین لقبی که از سوی پیامبر (ص) به دخترشان اعطا شد لقب ام‌ابیها بوده است .(اسدالغابه ۵۲۰/۵) لقب ام‌ابیها تنها لقبی از روی محبت و علاقه قلبی پدر به دخترش نیست بلکه برآیند نوعی نظام حق وتکلیف بوده و حاوی ارزش‌ها و بارمعنایی فراوانی می‌باشد. در زیر چند روایت تاریخی که حاکی از ایفای نقش دختری در خانواده می‌باشد بیان می‌گردد:
در بسیاری از منابع تاریخی محبت شدید حضرت زهرا ( سلام‌الله علیه) به پدر بزرگوارشان نقل شده است. بعد از درگذشت حضرت خدیجه ( سلام‌الله علیها)و حضرت ابوطالب ( سلام‌الله علیه) در سال نهم بعثت که در بین سیره نویسان به سال عام الحزن معروف شده فاطمه الزهرا (سلام‌الله‌علیها) توانست جای مادر را برای پدرش بگیرد همان طور که حضرت امیر( سلام‌الله علیه) توانست جای پدر بزرگوارشان را برای حضرت (ص) بگیرد.
گاه دشمنان سنگدل خاک یا خاکستر بر سر پیامبر(ص) می‌پاشیدند هنگامی که پیامبر(ص) به خانه می‌آمد فاطمه (س) خاک وخاکستر را از سر وصورت پدر پاک می‌کرد در حالی که اشک در چشمانش حلقه زده بود پیامبر (ص) فرمود :” دخترم! غمگین مباش و اشک مریز که خداوند حافظ ونگهبان پدر توست .” (سیره ابن‌هشام ۴۱۶/۱)
گاه دشمنان در حجر اسماعیل اجتماع داشتند و به بت‌ها سوگند می‌خورند که هر کجا محمد (ص) را پیدا کنند او را به قتل برسانند . فاطمه (س) این خبر را شنید و به اطلاع پدر می‌رسانید تا مراقبت بیشتری از خود کند .( مناقب ابن‌شهر آ‌شوب ۷۱/۱/)
هنگامی که جنگ احد پایان یافت و تازه لشکر دشمن صحنه را ترک گفته بود و پیامبر (ص) با دندان شکسته و پیشانی مجروح هنوز در میدان احد بود فاطمه (س) با سرعت به احد آمد و با اینکه هنوز نوجوان کم سن وسالی بود فاصله میان مدینه تا احد را با پای پیاده و با شوق زیاد طی کرد صورت پدر را با آب شستشو داد خون را از چهره پدر زدود اما زخم پیشانی همچنان خونریزی می‌کرد. قطعه حصیری را سوزاند و خاکستر آن رابر جای زخم ریخت ومانع خونریزی شد وعجیب‌تر اینکه برای جنگی که در روز بعد اتفاق می‌افتاد دو اسلحه برای پدر فراهم می‌کرد .( اسناب الاشراف ،ص ۳۲۴، مغازی ص ۲۴۹)
از حوادث تاریخی که گذشت دریافت می‌شود که آن حضرت تنها به‌عنوان دختر برای رسول خدا نبوده و در سال‌های سخت بعد از عامل‌الحزن تا هجرت به مدینه که واقعا عرصه بر رسول خدا(ص) تنگ شده بود فاطمه الزهرا ( سلام‌الله علیها) به‌عنوان حامی و پشتیبان آن حضرت بوده و در تسکین آلام پیامبر (ص) می‌کوشیده. این تنها ناشی از رابطه نسبی نیست بلکه به خاطر شدت ادب وعلم حضرت زهرا ( سلام‌الله علیها )نسبت به مقام رسول اکرم (ص) بوده که خود را موظف به پاسداری از حضرت رسول(ص) می‌دانستند. در تاریخ است که وقتی آیه “ لا تجعلوا دعاء الرسول بینکم کدعا بعضکم بعضا “ ( نور آیه ۶۳) نازل شد.مسلمانان پیامبر را با خطاب “یا محمد” صدا نکردند بلکه یا رسول‌الله و یا “ایها النبی” می‌گفتند . فاطمه الزهرا ( سلام‌الله علیها )می‌گوید: بعد از نزول این آیه من دیگر جرات نکردم پدرم را با ‌عنوان “ یا ابتاه” صدا کنم و هنگامی که به خدمتش رسیدم یا رسول‌الله می‌گفتم.
یکی دو بار این خطاب را تکرار کردم دیدم پیامبر ناراحت شد و از من روی برتافت بار سوم رو به من کرد و فرمود :
“ یا فاطمه انها لم تنزل فیک ولا فی اهلک و لا نسلک. انت منی وانا منک انما ترلت فی اهل الجفاء و الغلفه من قریش .”
( ای فاطمه ! این آیه درباره تو نازل نشده و نه درباره خاندان و نسل تو، تو از منی و من از توام ، این در مورد جفاکاران و تندخویان بی‌ادب از قریش نازل شده است.)
پس این جمله عجیب و روح پر را افزود : “ قولی! یا ابت! فانها احیاء للقلب و ارضی للرب “( مناقب شهرآشوب)
(بگو پدر جان که این سخن قلب مرا زنده می‌کند و خدا را خشنود می‌سازد .)
● همسر ولایت:
حضرت زهرا ( سلام‌الله علیها )پس از اول ذی حجه سال دوم هجرت عهده‌دار نقش همسری در خانه علی‌بن ابیطالب ( سلام‌الله علیه) شد .آن حضرت پس از ازدواج با امیرالمومنین تا پایان عمر کوتاهشان در لحظه لحظه زندگی در کنارش بود. سخن امیرالمومنین در هنگام دفن پیکر مطهر حضرت زهرا ( سلام‌الله علیها ) خطاب به رسول‌خدا (ص) بیانگر میزان عشق و علاقه میان این دو زوج می‌باشد .
“ قل یا رسول‌الله عن صفیتک صبری ورق علیها تجلدی ،... و اما حزنی فسد مد و اما لیلی فمشهد “
(ای رسول خدا از جدایی دردانه دخترت صبرم لبریز گشته و تاب و توان از کفم رفته است . اما از این پس اندوه من همیشگی خواهد بود و شب‌هایم به بیداری خواهد گذشت .)
مهمترین بنیان تشکیل خانواده وارتباط بین زن و مرد محبت است که قرآن کریم از آن به‌عنوان “ مودت” تعبیر می‌کند .” وجعل بینکم موده و رحمه “ (روم ، ۲۱) این شاخص در زندگی فاطمه‌الزهرا ( سلام‌الله علیها ) و امیرالمومنین به خوبی به چشم می‌آید .
علی‌بن عیسی اربلی از امیرالمومنین ( سلام‌الله علیه) این چنین نقل می‌کند :
پیغمبر (ص) شب عروسی زهرا به من گفت با همسرت به لطف و مدارا رفتار کن ! که او پاره تن من است. هر که او را بیازارد مرا آزرده است. سپس فرمود : شما را به خدا می‌سپارم به خدا سوگند تا فاطمه زنده بود او را به خشم نیاوردم او نیز کاری نکرد که مرا به خشم آرد. هر گاه به او می‌نگریستم غم و اندوه من برطرف می‌شد .( کشف الغمه ، ج۱،ص ؛۳۶۳ بحار ،ص ۱۳۴-۱۳۳، ج ۴۳)
بین حضرت زهرا(س)و امیرالمومنین(ع) تقسیم کار صورت گرفت. از امام محمد باقر علیه‌السلام منقول است که فاطمه ( سلام‌الله علیه) کار خانه و تمیز کردن و نان پختن و نظافت را عهده گرفت و علی علیه‌السلام نیز در برابر کارهای بیرون خانه مانند آوردن هیزم و خریدن غذا و امثال آ‌ن را متعهد شده بود.( تفسیر عیاشی، ج۱،ص۱۷۱)
حضرت زهرا(س) هر چند وظیفه اداره منزل و کارهای داخل بیت و تربیت فرزندان را برعهده گرفت ولی هرگز نقش سیاسی و اجتماعی یک زن را فراموش نکرد. در ماجرای غصب فدک همین طور در دفاع از حریم ولایت وارد این عرصه شد والگویی تمام عیار نقش سیاسی اجتماعی را برای زنان مسلمانان ترسیم کرد.
علی علیه‌السلام درباره زهرا ( سلام‌الله علیها ) فرمود : (وقتی به خانه می‌آمدم به زهرا نگاه می‌کردم تمام غم واندوه هم بر طرف می‌شد.( ) مناقب خوارزمی، ص۲۵۶)
در جای دیگر فرمود : به خدا سوگند هرگز کاری نکردم که فاطمه‌( سلام‌الله علیها )از من خشمناک شود و فاطمه نیز هیچ گاه مرا خشمناک ننمود .( ) بحارالانوار ،‌ج ۴۳،ص ۱۹۱)
مادر امامت:
نقش مادر در تربیت فرزندان به‌عنوان مدیر خانه مهم و ضروری است . مطمئنا فرزندانی که باید در آینده امام امت شوند نیازمند مادری هستند که بتواند از عهده تربیت درست و صحیح آ‌نان برآید. یکی از جنبه‌های تربیتی مادر در خانه اهمیت دادن به “عبادت “ است. فرزند وقتی درمی‌یابد که والدین بالاخص مادر خانواده تاکید و توجه زیادی به عبادت دارد این توجه در روح و جان او نفوذ می‌کند.
امام صادق علیه‌السلام از پدران خویش از حسن به علی روایت کرد که :
مادرم شب‌های جمعه را تا بامداد در محراب عبادت می‌ایستاد و چون دست به دعا برمی‌داشت مردان و زنان با ایمان را دعا می‌کرد. اما درباره خود چیزی نمی‌گفت ؛ روزی بدو گفتم : مادر ! چرا برای خود نیز مانند دیگران دعای خیر نمی‌کنی! گفت : فرزندم همسایه مقدم است ( ! کشف الغمه /۱ص ۴۴۸)
مطلب را با حدیثی از حضرت حجت‌‌ سلام الله علیه به پایان می‌بریم که فرموده :” مرا فاطمه دختر پیامبر الگویی نیکوست .”

سید جواد حسینی

منبع : روزنامه رسالت