کبوترخانه‌ها ، استان اصفهان

كبوترخانه‌ها، نمونه‌ای آشكار از همسویی زندگی مردم با طبیعت، اقلیم و شاهكاری از نبوغ معماری ایرانی است.
كبوترخانه‌‌ها یا «برج‌های كبوتر» به دو شكل گِرد یا چهارگوش كه هیبت قلاع نظامی و استحكامات دفاعی را دارند، در بسیاری از مناطق كشاورزی اصفهان برای جمع‌آوری فضولات كبوترها، همانند یك برج یا چند برج، در یك مجموعه ساخته می‌شد. قدمت واقعی این برج‌ها و تاریخ بنای آن‌ها هنوز به درستی معلوم نشده است. «شاردن» جهانگرد فرانسوی كه در دوره صفویان به اصفهان سفر كرده است، تعداد كبوترخانه‌های این خطه را بیش از سه هزار برج نقل كرده است.
كبوترخانه‌ها با استفاده از فن معماری ایرانی به گونه شگفت‌انگیزی از گِل، خشت خام و گچ و آجر ساخته شده‌اند. نحوه ساخت كبوترخانه‌‌ها در نواحی مختلف استان اصفهان گوناگون و در اشكال متفاوت است. در مناطق شمال شرقی و جنوبی، به شكل برج‌های مدور و در شهرستان‌های خوانسار و گلپایگان، به شكل برج‌های مكعب ساخته شده‌اند. برج‌ها با توجه به بزرگیِ خود،‌ یك یا چند گنبد دارند و بدنه آن‌ها تا سطح فوقانی،‌ از معماری ساده‌ای برخوردار است. بر فراز استوانه‌ بلند برج‌های كبوتر، گنبدهایی موسوم به «فلفل‌دان» با سوراخ‌هایی در بدنه ساخته می‌شد كه موجب سهولت ورود و خروج كبوتران به داخل برج بود.
نمای شگرف دیوارهای داخلی هر كبوترخانه مملو از هزاران لانه است كه در اندازه‌های همگون و برای نشستن و استراحت كبوتران تعبیه شده است. فضای داخلی برج‌‌ها نیز به گونه‌‌ای طراحی و اجرا شده است كه امكان آزادی پرواز و جابه‌جایی در داخل كبوترخانه‌ها را برای كبوترها فراهم می‌كند.
براساس مطالعات انجام شده، تزئینات و نمای خارجی كبوترخانه‌ها نیز متفاوت است؛ ولی برای ممانعت از صعود مارها به بالای برج، یك رشته نوار گچی به دور هر برج كشیده می‌شد كه بر زیبایی آن نیز می‌افزود. در فراز برج نیز شبكه‌‌های خانه‌خانه‌ای با آجر ساخته می‌شد تا علاوه بر تزئینات خارجی،‌ از ورود جانوران مزاحم نیز جلوگیری كند. برخی جهانگردان از نقاشی‌های روی برج‌ها خبر داده‌اند.
كبوترخانه‌‌های مكعب ‌شكل نیز كه نمونه‌هایی از آن‌ها در اطراف زمین‌های كشاورزی خوانسار وجود دارد،‌ معمولاً 14 متر طول، 6 متر عرض و 7 تا 10 متر ارتفاع دارند. سقف برج‌های مكعب، مسطح است كه با تیرهای چوبی پوشانده می‌شود. در این نوع از كبوترخانه‌ها، تزئینات خارجی برای سهولت در ورود و خروج پرندگان با آجركاریِ مشبك ساخته می‌شد. برای جمع‌آوری فضولات پرندگان، سالی یك یا چند بار صاحبان برج‌ها و كشاورزان وارد برج می‌شدند و فضولات كبوتران را جمع‌آوری می‌كردند.
امروزه برخلاف گذشته، با كم‌توجهی به حرمت كبوترها و روی آوردن كشاورزان به كودهای شیمیایی، كبوترخانه‌ها به تدریج در حال تخریب و نابودی هستند. از مجموع كبوترخانه‌های اصفهان تنها تعداد معدودی كه در مناطق شهری قرار دارند،‌ مرمت و بازسازی شده‌اند.
به هر حال، توجه به این مهم كه «برج‌های كبوتر در استان اصفهان» در شمار میراث فرهنگی و آثار درخور توجه هنری، معماری و فرهنگی مردم است، می‌‌تواند ضمن حفظ نقش و اهمیت گذشته آن‌ها، جنبه‌های سیاحتی آن‌ها را نیز افزایش دهد. در حال حاضر، بیش از 100 كبوترخانه در گوشه و كنار استان اصفهان وجود دارد.