تهران آبستن فاجعه ای بزرگ

انگار این یك وظیفه شهروندی است كه هر ساله در تهران حدود ۱۰ هزار نفر بر اثر آلودگی هوا جان بسپارند. این یك فاجعه واقعی است، اما هیچ گاه مورد توجه نبوده است. در سال گذشته در هر روز ۲۷ نفر بر اثر آلودگی هوا در تهران جان باختند، آیا این خبر تكان دهنده تر از حادثه شهر دونورا نیست؟
چگونه می توان حادثه ۵دسامبر سال ۱۹۵۲ شهر لندن را فراموش كرد. هنگامی كه در آن روز هوای لندن از حركت ایستاد و ناگهان مه-دود غلیظی به تدریج شهر را فرا گرفت و به مدت چهار روز شگفت انگیز ترین حادثه را آفرید. وارونگی دما، در چهار روزی كه شهر لندن را فرا گرفته بود، مرگ بیش از ۴هزار نفر را موجب شد. شاید این اتفاق چنان رعب آور بود كه تا سالها حتی امروز نیز از آن به عنوان، اتفاقی بسیار ناگوار یاد می كنند. اگرچه نمونه های دیگر این حادثه كه در اثر آلودگی هوا رخ داد، در نقاط مختلف جهان تا پیش از آن رخ داده بود.
به عنوان مثال می توان به حادثه دره میوز بلژیك اشاره كرد. در دسامبر ۱۹۳۰ حدود ۶۰ نفر انسان و تعداد زیادی گاو و گوسفند به علت وجود وارونگی دما و تراكم آلاینده های خروجی از صنایع سازنده اسید سولفوریك، شیشه سازی و كارخانه تهیه روی تلف شدند. حالت وارونگی دما حدود ۵ روز طول كشید و بیشتر مرگ و میرها در روزهای چهارم و پنجم دسامبر اتفاق افتاد.
از سویی در شهر دونورا ایالت پنسیلوانیا ایالات متحده اتفاق مشابه دیگری افتاد. ناگهان وارونگی دما رخ داد و آلاینده هایی كه از صنایع فولادی شهر را احاطه كرده بودند، باعث بیماری نیمی از جمعیت شهر شدند.
بسیاری از ساكنان شهر دونورا بستری شدند و پس از چندی، هوای شهر تمیز شد، اما دیگر هیچ شهروندی حاضر نبود تا كارخانه های ساخت قطعات فولادی در آن شهر به فعالیت بپردازند.
هیچ كس این حوادث ناگوار را فراموش نمی كند. تأثیر این اتفاقات شاید بر زندگی كسانی كه از آن اطلاع یافتند، بسیار زیاد بود و گاه حتی موجب شد كه بسیاری از آلاینده ها از حاشیه شهرها نیز برچیده شود و این همه با تلاش مردم اتفاق افتاد. چرا كه آنان اولین قربانیان این پدیده جهان مدرنند.
●تلنگری كوچك
خبر ناگوار است. ناگوار و بسیار تكان دهنده. اگر بشود آن را با وسواس بیشتری مرور كرد، شاید تمام آن اتفاقات نادر جهانی را كه افتاده به گوشه ای براند، اما از آنجا كه هر روز از زبان كسی به هزار شكل و شمایل گفته می شود، شاید چندان جلب توجه نكند. درست است كه تعداد ۴ هزار كشته بر اثر آلودگی هوا در شهر لندن آن هم در طول چهار روز به یك فاجعه جهانی تبدیل شد و كشته شدن ۶۰ نفر طی چند روز در دره میوز در بلژیك در حافظه جهان مثل میخی كوبیده شد، اما آنچه كه فاجعه می نامند، هر روز در همین شهر تهران اتفاق می افتد و هیچ كس هم حتی تعجب نمی كند. انگار این یك وظیفه شهروندی است كه هر ساله در تهران حدود ۱۰ هزار نفر بر اثر آلودگی هوا جان بسپارند. این یك فاجعه واقعی است، اما هیچ گاه مورد توجه نبوده است. در سال گذشته در هر روز ۲۷ نفر بر اثر آلودگی هوا در تهران جان باختند، آیا این خبر تكان دهنده تر از حادثه شهر دونورا نیست؟! آیا مرگ سالانه حدود ۱۰ هزار نفر در شهر تهران بر اثر آلودگی هوا، یك فاجعه بزرگ نیست؟!
ما در حالی تمام این اخبار را مرور می كنیم و برای همدیگر بیان می كنیم كه انگار از این اتفاق دوریم و تنها جاذبه این خبر است كه ما را به مرور آن می كشاند. اما دانستن این نكته كه بیش از ۸ میلیون نفر در معرض این آلودگی هستند و بیش از یك دهم جمعیت كشور در معرض این خطر قرار دارند، اندكی موجب نگرانی مان می شود. ما در واقع به آلودگی تهران عادت كرده ایم؛ درست مثل ترافیك یا بسیاری از كارهای روزمره آن. تهران و آلودگی های آن برایمان معمولی است و ما چنان با آن انس گرفته ایم كه اگر یك روز آسمان این شهر خاكستری را به رنگ آبی ببینیم، متعجب می شویم و دنبال دلیلی برای آن می گردیم.
●كاسه ای به نام تهران
تهران چگونه تهران شد؟! چه شد كه این شهر قدیمی، ناگهان به هیأت هیولایی برآمد و بر تمام ابعاد زندگی شهروندان و ساكنانش چیرگی یافت و دیگر نشانی از یك سرزمین دوست داشتنی نداشت. تهران بزرگ با مساحت ۷۰۷ كیلومتر مربعی در ارتفاع حدود یك هزار و ۲۰۰ متری سطح دریا قرار دارد. قله دماوند با ارتفاع ۵هزار و ۶۲۸ متر در شمال و قله توچال با ارتفاع ۳ هزارو ۹۳۳ متر در شمال غربی آن جای دارد. از سویی كوه های جنوب و جنوب شرقی این شهر با ارتفاعی در حدود ۲هزار متر حصار جنوبی آن را شكل داده است.
ارتفاع بخش مركزی تهران در حدود هزار و ۲۰۰ متر و بخش شمیرانات كه در شمال این شهر جای گرفته هزار و ۶۰۰ متر از سطح دریا قرار دارد. از این رو و به واسطه كوه های جنوب و جنوب شرقی، جنوب تهران نسبت به مركز آن مرتفع تر است و این ارتفاع با دور شدن به سمت جنوب افزایش می یابد. شرق و غرب تهران نیز نسبت به مركز آن مرتفع تر است و با توجه به این موارد این شهر را می توان به صورت كاسه ای نامنظم مجسم كرد كه از نظر جغرافیایی و اقلیمی مكان مناسبی برای یك شهر گسترده و بزرگ نبوده است. به لحاظ جغرافیایی و با توجه به ارتفاعات حاشیه ای شهر تهران در شمال، شمال غرب، جنوب و جنوب شرق، این شهر استعداد بسیاری در بروز یك پدیده طبیعی دارد؛ وارونگی دما . در واقع در این شهر، تقریباً دو سوم از روزهای سال وارونگی دما رخ می دهد و ارتفاع آن در حدود ۲۵۰ تا ۴۰۰ متر از سطح زمین است. وارونگی دما، موجب جمع شدن مواد آلاینده در نزدیكی سطح زمین و تشدید آلودگی هوای تهران می شود.
اما وارونگی دما چیست؟! مهم ترین و خطرناكترین فرآیند جوی در آلودگی هوای یك ناحیه، پدیده اینورژن یا وارونگی دماست. زیرا در حالت عادی كه درجه حرارت جوی مجاور زمین بر حسب ارتفاع كاهش می یابد، وجود حرارت بیشتر و هوای سبكتر در ارتفاع پایین و حرارت كمتر و هوای سنگین تر در طبقات بالا باعث می شود كه هوای سبك از طبقات پایین به طرف بالا صعود كرده، عوامل آلوده كننده را با خود به طبقات فوقانی ببرد. به این ترتیب عوامل آلوده كننده در فضا پراكنده شده و یك تهویه طبیعی انجام می پذیرد. اما پدیده وارونگی دما موجب پایداری هوا شده و توده های هوا همراه با ناخالصی ها و عوامل آلوده كننده آن در زیر سطح وارونگی دما محبوس می شود. در این شرایط میزان اكسیژن هوا به علت مصرف تدریجی آن كاهش می یابد و میزان آلاینده ها به دلیل تولید تدریجی آنها زیاد می شود.
●شهری با هوای ساكن
تهران در هر روز با ۵/۲ میلیون خودرو پرتراكم ترین شهر ایران به لحاظ حجم وسایل نقلیه است. از سویی با افزایش تولید كارخانه های خودروسازی و واردات خودرو از خارج از كشور، این تعداد در حال افزایش است. براساس آمار منتشر شده از مجری طرح جامع كاهش آلودگی هوا، روزانه ۱۲۰۰ خودرو به تعداد خودروهای پایتخت افزوده می شود. این در حالی است كه علاوه بر وضعیت ترافیكی پایتخت كه به یك مشكل لاینحل تبدیل شده، هوای شهر روز به روز وضعیتی بحرانی تر می یابد. تصور اینكه در طول هر سال در حدود ۱۴روز به علت آلودگی هوا، شهر تهران از فعالیت باز می ماند و تمامی مراكز آن تعطیل می شود، چندان دور از ذهن نیست.
تهران به دلیل شرایط اقلیمی و جغرافیایی دارای هوایی تقریباً ساكن است. در طول یك سال تنها به مدت ۱۱ روز در این شهر، باد جریان می یابد و ۳۵۴ روز شهر تهران هوایی ساكن دارد. از سویی وجود ساختمان های بلند و مرتفع، موجب تغییر در زیست بوم این شهر شده است.بسیاری از بادهایی كه در زمان محدود در شهر تهران وزیدن می گیرد، بادهایی ضعیف هستند و قدرت جابه جایی هوای آلوده شهر را ندارند. از سویی این شهر، به دلیل حجم زیاد خودروها كه بیش از ۷۵درصد آلودگی هوای این شهر را فراهم می آورند، روند رو به رشد آلودگی را تشدید می كند و براساس پژوهش های انجام شده، می توان انتظار داشت كه تهران در سالهای آینده، شاهد مرگ و میر تعداد بسیاری از شهروندان باشد. در واقع جمع شدن دو عامل مهم در این شهر می تواند میزان تلفات جانی در این شهر را افزایش دهد؛ آلودگی هوا و وارونگی دما.
●۲۳۹ روز وارونگی دما
می توان چشم ها را بست و به آرامی روزهای آینده را تصور كرد. می توان جایی در آینده و به آرامی در گوشه ای نوشت: خبر ناگوار است. و به دنبال آن از فاجعه ای خبر داد كه امروز از آن خبری نیست.
بلافاصله و بی تردید، می توان در ادامه این خبر آورد كه: روزی از روزها، هوای تهران ایستاد. و در ادامه كلمات متقاطعی آورد با این شكل و شمایل: وارونگی... دما ... می توان راهی به آینده جست و تهرانی را تصور كرد بدون اكسیژن. به تهرانی فكر كرد كه دیگر هوایی برای نفس كشیدن در آن نیست. راستی این شهر ۸ میلیونی اگر روزی شاهد ایستایی هوا باشد، چه اتفاقی خواهد افتاد؟!
براساس تحقیقات انجام شده، تهران بیش از دو سوم روزهای سال با پدیده وارونگی دما رو به روست و این حالت بیشتر در پاییز و زمستان اتفاق می افتد. این پدیده موجب تراكم هوای آلوده در محدوده معینی می شود و هر اندازه ارتفاع وارونگی دما كوتاهتر باشد و مدت آن نیز بیشتر، خطر ناشی از آن نیز افزایش می یابد.
بنابر نتایج آماری از ایستگاه هواشناسی مستقر در مهرآباد تهران كه در طول ۵سال به دست آمده، بیشترین میزان ارتفاع وارونگی دما در فصل پاییز ۴۱۹ متر و در فصل زمستان ۴۰۴ متر و در بهار ۳۵۴ متر و در تابستان ۳۸۴ متر بوده است. همچنین میانگین مدت زمان وارونگی دما ۲۳۹ روز بوده است كه در بهار ۵۷ روز، در تابستان ۶۱ روز و در پاییز ۵۸ روز و در زمستان ۶۳ روز اعلام شده است. به عبارتی در حدود ۲۳۹ روز تهران هوایی ساكن و آرام دارد و هیچ گونه تغییر جوی در آن روی نمی دهد.
●خودكشی
خبر ناگوار است. ناگوار و نگران كننده. بانك جهانی در جدیدترین گزارش خود از خسارات آلودگی هوا در تهران اعلام كرده است كه خسارات مرگ و میر ناشی از آلودگی هوای شهر، سالانه ۶۴۰ میلیون دلار معادل ۵هزار و یك صد میلیارد ریال است. از سویی نشانه های بیماری ناشی از آلودگی هوای شهر ۵۲۰ میلیون دلار معادل ۴هزار و یكصد میلیارد ریال برآورد شده است. همچنین بانك جهانی در این گزارش از خسارات بیماری هایی كه از آلودگی هوای تهران ناشی می شود، خبر داده است. به گزارش این سازمان، بیماری های ناشی از آلودگی هوای شهر تهران سالانه ۲۶۰میلیون دلار معادل ۲ هزار و ۱۰۰ میلیارد ریال به اقتصاد ایران آسیب می رساند.
این سازمان مجموع خسارات ناشی از آلودگی هوا در كشور ایران را یك هزار و ۸۱۰میلیون دلار معادل ۱۴هزار و ۴۲۰ میلیارد ریال می داند.
شاید تكیه بر این ارقام و آمار بیانگر میزان خسارت وارده به اقتصاد كشور باشد. شاید دیگر لازم نباشد از رتبه ۱۱۷ ایران از مجموع ۱۳۳ كشور ارزیابی شده در جدول آلودگی هوا خبر دهیم. آلودگی هوای تهران، در سالهای اخیر، به یكی از چالش های اساسی پیش روی مدیران شهر تبدیل شده است.
از سویی شركت كنترل كیفیت هوای تهران، اعلام كرده كه وضعیت هوای پایتخت رو به وخامت دارد، به نحوی كه در صورت عدم گسترش سیستم حمل و نقل عمومی، تا پنج سال دیگر هیچ منطقه ای در تهران از هوای پاك بهره مند نیست و این شهر ۷۰۷كیلومتر مربعی در زیر سایه سنگین و كشنده هوایی مسموم قرار می گیرد كه هر لحظه امكان ثبات آن وجود دارد. در واقع تهران تا پنج سال دیگر به شهری تبدیل می شود كه هر لحظه انتظار می رود هوای آن ساكن شود و انبوهی از شهروندان آن در حالی كه در زیر ابرهای سنگین و كشنده زندگی می كنند، رفته رفته، به مرگی زودرس دچار شوند.
خبر ناگوار است: تهران آبستن فاجعه ای بزرگ . شاید این گفتار مبین وضعیت این شهر فراموش شده در انبوه دودهای كشنده باشد. به راستی، اگر روزی هوای تهران ساكن شود، چه اتفاقی خواهد افتاد. شاید سالها بعد، در روزنامه ها، از فاجعه این شهر خاكستری، اخبار بسیاری خوانده شود.
تهران بسیار مشتاقانه به سمت فاجعه ای پیش می رود كه شاید هر كدام از شهروندان در بروز آن، نقش بسزایی دارند. انگار ما به دست خود، خویشتن را به سمت نابودی پیش می بریم.

عباس ثابتی راد

منبع : روزنامه همشهری