نگاهی گذرا به مهاجرت

مهاجرت نخبگان و متخصصان که در ادبیات مربوطه از آن به (فرار مغزها) تعبیرمی‌شود نوع خاصی از مهاجرت است که کنکاش در تعاریف و انواع آن، حدود و ثغور تعریف دقیق و جامع آن را به دست خواهد داد.
مهاجرت عبارت است از تغییر دائمی یا نیمه ‌دائمی مسکن، بدون هیچ محدودیتی در مورد فاصله‌ی حرکت و ماهیت اختیاری یا اجباری مهاجرت همچنین بدون هیچ‌گونه تمایزی بین مهاجرت داخلی یا خارجی.
تعریف دیگری که از مهاجرت وجود دارد (مهاجرت ‌بین‌المللی) را از (مهاجرت داخلی) جدا می‌کند عبارت است از (تغییر محل اقامت) ضمن عبور از مرزهای سیاسی برای مدتی بیش از یک سال، این تعریف که یک تعریف کاربردی و عملیاتی است، رفت و آمد روزانه‌ی کارگران مرزی و افراد محلی را به آن طرف مرزها استثنا می‌کند.
از نظر (اداره‌ی امور اجتماعی سازمان ملل) کسانی مهاجر تلقی می‌شوند که:
۱) جهانگرد، بازرگان، دانشجو و یا مسافر عادی نباشند.
۲) ساکنان نواحی مرزی نباشند (که به طور عادی بین دو کشور رفت وآمد می‌کنند).
۳) جزء پناهندگان یا افراد و یا جمعیت‌های جابه جا شده یا انتقال یافته نباشند. پس کسانی مهاجر خطاب می‌شوند که در جستجوی شغل دائمی، فصلی یا موقت در یک سطح جغرافیائی جابه‌جا شوند. یکی از تعاریفی که ما را به مقصود نزدیک می‌کند واژه‌ی (مهاجرت منفی) است. مهاجرت زمانی یک مسأله‌ی اجتماعی تلقی می‌شود که میزان مهاجرت از داخل به خارج در مدت یک سال بیش از میزان مهاجرت از خارج به داخل باشد. علاوه بر بُعد کمی قضیه، توجه به چند نکته‌ی دیگر ضروری است. نخست این که بین مهاجرت نیروی کار که به طور عمده شامل کارگران ماهر می‌شوند و یک پدیده‌ی عام است، یا مهاجرت نیروهای نخبه و متخصص باید تفاوت قائل شد. ثانیاً مهاجرت نیروهای متخصص زمانی به عنوان یک پدیده‌ی منفی مورد ارزیابی قرارمی‌گیرد که در داخل کشور به تخصص آنان نیاز مبرم وجود داشته باشد و تخصص علمی و کاری آنها با داخل کشور به کلی قطع شود.
پدیده‌ی مهاجرت نخبگان و متخصصان به خارج از مرزها برای نخستین بار در دهه ی ۱۹۶۰ به صورت مهاجرت اندیشمندان، متخصصان و صاحبنظران کشورهای در حال توسعه به ایالات متحده‌ی آمریکا، کانادا و اروپای غربی و اقامت آنها در این مناطق ظهور و بروز یافت. به این ترتیب، سرمایه‌‌ی ‌اصلی کشورهای در حال توسعه که نیروی انسانی متخصص است به بهائی ارزان در اختیار کشورهای توسعه یافته قرارمی‌گیرد و این کشورها هر ساله میلیاردها دلار از طریق مهاجرت مغزها از دست می‌دهند. در محاسبات اقتصادی کشورهای صنعتی، جذب هر فرد تحصیلکرده با مدرک کارشناسی ارشد یا دکتری از کشورهای جهان سوم یک میلیون دلار سود عاید آنها می‌کند به این ترتیب ملاحظه‌ می‌شود که کشورهای جهان سوم به رغم دارا بودن ۸۰ درصد جمعیت جهان تنها ۲۰ درصد درآمد جهان و ۱۰ درصد توان علمی جهان را دراختیار دارند.
براساس اطلاعات منتشر شده‌ی صندوق بین‌المللی پول از کشور ایران ۱۰۵ هزار نفر با تحصیلات عالی به آمریکا مهاجرت کرده‌اند. تعداد ذکر شده جدا از ۳۰۰ هزار نفر مهاجر با تحصیلات ابتدایی و ۴۱ هزار نفر مهاجر با تحصیلات متوسطه است که به آمریکا مهاجرت کرده‌اند. نتایج این بررسی که در مورد ۶۱ کشور کمتر توسعه یافته انجام شده است، نشان می‌دهد که بیشترین رشد مهاجرت مربوط به افراد با تحصیلات عالی بوده است.
زمینه‌ی مسأله‌ی فرار مغزها را از نظر علوم اجتماعی (ضعف روابط اجتماعی و اصول حاکم بر آن) از نظر علوم اقتصادی (کمبود نیروی انسانی) و از نظر علوم سیاسی (ضعف نظام و تشکیلات سیاسی) و از نظر فرهنگی (نقصان بار فرهنگی آموزش) می‌دانند.
در ایران پدیده‌ی مهاجرت نخبگان و متخصصان به خارج از مرزها به عنوان یک آسیب اجتماعی از دهه‌ی ۴۰ ظهور گسترده یافت. با پیروزی انقلاب شکوهمند اسلامی، با درون مایه‌های عمیق فرهنگی، این روند تا پس از پایان جنگ تحمیلی کاهش محسوسی پیدا کرد. اما در سالهای اخیر مجدداً شاهد شکل‌جدید و در عین حال وسیعی از پدیده‌ی مهاجرت نخبگان هستیم. روند تاریخی این پدیده‌ی در کشور ما شامل سه دوره‌ی مشخص است:
۱) دهه‌های ۴۰ تا ۵۰ تا پیروزی انقلاب اسلامی است که مقارن باز شدن باب مراوده با غرب سیاست‌های اقتصادی و فرهنگی و رشد ثروتها بود.
۲) مقطع سالهای ۱۳۵۷ و ۱۳۵۸ و ابتدای جنگ تحمیلی که به طور عمده طیف ناراضیان از انقلاب اسلامی را شامل می‌شد و با تعطیل شدن دانشگاه‌ها در دوره‌ی‌ انقلاب فرهنگی تشدید گردید.
۳) دوره‌ی جدید مهاجرت که ازسال ۱۳۶۷ آغاز شد و در سال ۱۳۷۷ شتاب بیشتری گرفت.
برابر گزارشها، در حال حاضر بیش از ۱۵۰ هزار نفر مهندس و پزشک ایرانی در آمریکا زندگی می‌کنند. همچنین بر اساس اطلاعات واصله، کلیه‌ی‌ ورودی‌‌های دانشگاه‌ها و مراکز آموزش عالی با رتبه‌ی دو رقمی (۹۹-۱) در سال دوم به دانشگاه‌، نامه‌هایی ازطرف دانشگاه‌های دنیا با بهترین امکانات دریافت می‌کنند. قریب۹۰ نفر از ۱۲۵ دانش آموزی که طی سه سال گذشته در المپیادهای مختلف علمی صاحب مقام شده‌اند در یکی از بهترین دانشگاههای آمریکا تحصیل می‌کنند که امید به بازگشت آنها به میهن تنها ۳ درصد است.
آمار متقاضیان تغییر اقامت از جمهوری اسلامی ایران به سایر کشورها در سال ۱۳۷۷ نشان می‌دهد که از مجموع ۴۱۲ نفر متقاضی تعداد ۳۹۰ نفر از آنان را افراد تحصیلکرده دارای مدرک کارشناسی، کارشناسی ارشد و دکتری تشکیل داده‌اند. این نکته بیانگر این است که در بطن پدیده‌ی مهاجرت و جابه‌جایی نیروی‌انسانی که امری طبیعی است، واقعیت دیگری نهفته است وآن پدیده‌ی (مهاجرت نخبگان و متخصصان) است. پدیده‌ی مهاجرت نخبگان به خارج ازکشور در دوره‌ی جدید، با مقطع پس از پیروزی انقلاب اسلامی تفاوت فاحشی دارد زیرا بخش عمده‌یی از مهاجران یا متقاضیان مهاجرت در این دوره، افراد متدین از نسل انقلاب هستند که صرفاً برای حفظ شان و منزلت خود و در جستجوی دستیابی به محیطی مناسب و امن برای فعالیت‌های علمی به مهاجرت روی آورده‌اند.
فضای متلاطم و ناآرامی‌های سیاسی و اجتماعی، همانگونه که در حوزه‌ی اقتصاد مانع سرمایه‌گذاری بلند مدت برای تولید می‌شود، جامعه‌ را از حضور افرادی که نمی‌خواهند سرمایه‌های ذهنی‌شان در محیط‌های متلاطم هدر رود، محروم خواهند کرد.

دکتر محمودعموئی
متخصص پزشکی قانونی

منبع : هفته نامه پزشکی امروز