حقوق متهم و محاکمه در دادگاه

● حق محاکمه متهم به اتهامات متعدد در محکمه واحد
▪ سوال؛ اگر یک نفر به انجام ۴ جرم سرقت، خیانت درامانت، جاسوسی و فرار از خدمت نظام وظیفه متهم شده باشد در کدام دادگاه رسیدگی می شود یا جدا جدا.
ـ اولاً؛ می دانیم که طبق قانون، سه دادگاه داریم که برای رسیدگی به جرائم صالح هستند.
الف) دادگاه عمومی؛ که برای رسیدگی به جرائمی که قانون به آنها عنوان جرم عمومی می دهد صالح هستند، مثل سرقت، خیانت در امانت، کلاهبرداری، چک بلامحل و...
ب) دادگاه انقلاب؛ که برای رسیدگی به جرائمی که قانون آنها را جرم سیاسی یا امنیتی تلقی کرده است، صالح هستند. مثل؛ تبلیغ علیه نظام، اقدامات علیه امنیت، جاسوسی و...
پ) دادگاه نظامی؛ که برای رسیدگی به جرایم نظامیان صالح هستند آن هم فقط در صورتی که نظامی ها در موقع انجام وظیفه نظامی خودشان مرتکب شده باشند. مثل فرار از خدمت، ضرب و شتم متهمان توسط نیروی انتظامی. پس در مورد ۴ اتهام فوق الذکر به اقدام علیه امنیت در دادگاه انقلاب، به خیانت در امانت و سرقت در دادگاه عمومی و به فرار از خدمت در دادگاه نظامی رسیدگی می شود. (۱۸)
ـ ثانیاً؛ اگر همه جرائمی که به متهم نسبت داده می شود، از نظر مجازات یکی هستند و هیچ کدام مجازاتش بیشتر از دیگری نیست و همه آنها در صلاحیت دادگاه عمومی باشند، در این صورت به همه این جرائم در یک دادگاه رسیدگی می شود.
ـ ثالثاً؛ گاهی ممکن است جرائمی که متهم به انجام آنها متهم شده است از نظر مجازات با هم فرق داشته باشند. مثلاً یکی ۳ ماه تا ۶ ماه مجازاتش باشد و دیگری یک سال تا ۳ سال و مثلاً سومی دو سال تا ۱۰ سال مجازت دارد. در این صورت به همه این اتهامات در دادگاهی رسیدگی می شود که برای رسیدگی به جرم سنگین تر (مهمتر) صالح است. مثلاً در مورد سرقت، خیانت در امانت و کلاهبرداری چون مجازات کلاهبرداری از همه بیشتر است در دادگاهی رسیدگی می شود که جرم کلاهبرداری در مقر آن دادگاه واقع شده است.
استثنا اگر کسی متهم به انجام یک جرم شده باشد مثل سرقت و رسیدگی به اتهام سرقت شروع شده باشد اما در حالی که به اتهام سرقت رسیدگی می شود یک شکایت هم به عنوان کلاهبرداری از او بشود در این صورت به اتهام کلاهبرداری هم در همان دادگاهی که به اتهام سرقت رسیدگی می کند و زودتر رسیدگی را شروع کرده، رسیدگی می شود.
● حق محاکمه شرکا و معاونین جرم، همزمان در محکمه واحد
▪ سوال؛ اگر چند نفر با هم مرتکب یک جرم شده باشند و متهم اصلی در تهران باشد اما بعضی از متهمان در قم و یکی در سمنان باشد، آیا هر کدام در شهر خودشان محاکمه می شوند؟
ـ پاسخ؛ خیر، در مواردی که جرم توسط چند نفر انجام گرفته، برای اینکه متهمان دارای شرایط مساوی برای تحقیق و رسیدگی باشند همه متهمان در دادسرا و دادگاهی مورد تحقیق و رسیدگی قرار می گیرند که به اتهام (مجرم اصلی) در آن دادسرا یا دادگاه رسیدگی می شود. فایده این نحوه رسیدگی این است که اولاً دادگاه با اشراف بیشتری به پرونده رسیدگی و حکم شایسته صادر می کند، ثانیاً ممکن است اظهارات یکی از متهمان به نفع دیگران مورد استفاده قرار گیرد و از تضییع حقوق افراد به این طریق جلوگیری می شود. (۱۹)
● حق تحصیل اطلاعات از پرونده
▪ سوال؛ آیا متهم حق دارد از محتویات پرونده اش مطلع شود یا نه؟
ـ پاسخ؛ بلی، همین که پرونده به دادگاه فرستاده شد و برای آن وقت رسیدگی تعیین شد و متهم یا وکیلش از آن مطلع شدند، حق دارند که با مراجعه به دفتر شعبه دادگاه، پرونده را مطالبه کنند و همان جا آن را مطالعه کنند و محتویاتش را هم ملاحظه کنند. مثلاً اگر کسی متهم به قتل است و دلیل آن هم دو چیز است؛ اول چاقوی خونی که کنار جسد بوده است، دوم فیلمی که در موقع وقوع قتل با دوربین های مداربسته گرفته شده است و آن فیلم نشان می دهد که متهم با چاقو به قلب مقتول زده و او را کشته است.
وقتی متهم یا وکیلش به دفتر شعبه مراجعه می کنند و می خواهند از محتویات پرونده مطلع شوند، دادگاه مکلف است که هم اوراق پرونده را برای مطالعه در اختیار متهم یا وکیلش قرار بدهد و هم چاقوی خونی که ضبط شده و ضمیمه پرونده است باید به رویت متهم یا وکیلش برسد و همچنین باید امکاناتی در دفتر یا شعبه دادگاه باشد که فیلم گرفته شده را هم به متهم یا وکیلش نشان بدهند، تا بتوانند در روز محاکمه دفاع قانونی لازم را به عمل آورند. (۲۰)
● حق مطالعه صورتجلسات و هر اوراقی که برای امضا در اختیار متهم قرار می گیرد
▪ سوال؛ آیا قاضی می تواند به متهم بگوید حق نداری صورتجلسه دادگاه را مطالعه کنی یا اینکه به بهانه عجله متهم را از مطالعه صورتجلسه دادگاه یا هر مطلبی که برای امضا در اختیار او قرار دهد، منع کند؟
ـ پاسخ؛ خیر، متهم حق دارد تا زمانی که مطلبی را کاملاً مطالعه نکرده است و از محتوای آن کاملاً با خبر نشده است، از امضا ذیل آن مطلب خودداری کند و هیچ مقامی، (حتی قاضی) حق ندارد او را وادار به امضای مطلبی کند که آن را مطالعه نکرده است یا ممکن است سفید امضا باشد.
مثلاً ممکن است در بازجویی برگه یی را مقابل متهم قرار دهند و بگویند امضا کن یا انگشت بزن، این قبیل برخوردها غیرقانونی است و مقام قضایی یا هر مرجعی که امر تحقیقات به او واگذاشته شده است یا مسوول به امضای متهم در رساندن مطلبی است، مکلف است ابتدا به متهم تفهیم کند که متنی که در اختیار او قرار داده می شود بخواند و سپس در صورت تایید آن را امضا کند ، زیرا امضای هر سند و مدرکی و هر برگه یی در واقع تایید محتویات آن است و لازمه اش مطالعه و کسب اطلاع از محتویات آن برگه است.
● حق اعتراض به قرار بازداشت موقت
در صورتی که برای تضمین حضور متهم در دادسرا یا دادگاه، لازم باشد که قاضی قرار بازداشت موقت صادر کند، باید حتماً در متن قرار بازداشت موقت،
قابل اعتراض بودن آن را هم قید کند و نیز به متهم تفهیم کند که قرار بازداشت موقت قابل اعتراض است و ۱۰ روز فرصت دارد که به این قرار اعتراض کند. پس یکی دیگر از حقوق حقه متهم «داشتن حق اعتراض به قرار بازداشت موقت» است که به اعتراض وی در دادگاه رسیدگی می شود. حال اگر قرار بازداشت دوماهه صادر شود و متهم اعتراض کند ولی دادگاه قرار را تایید کند، باز متهم حق دارد بعد از یک ماه به این قرار اعتراض کند و دادسرا تکلیف دارد که اعتراض متهم را به دادگاه بفرستد تا مجدداً به آن رسیدگی شود یا ممکن است شرایطی پیش بیاید که موجبات بازداشت متهم از بین برود. در این صورت هم متهم می تواند از بازپرس بخواهد که قرار بازداشت او را فک کند.
مثلاً ممکن است دو نفر با هم مرتکب جرمی شده باشند و فقط یکی از آنها دستگیر شده و از او تحقیق شود ولی دیگری فراری باشد و بازپرس برای جلوگیری از تبانی این دو متهم با یکدیگر قرار بازداشت متهم دستگیر شده را صادر کند و بعد از ۱۵ روز متهم فراری هم دستگیر شود و تحقیقات لازم انجام بشود چون امکان تبانی با دستگیری او و انجام تحقیقات از بین رفته است. متهم اولی که بازداشت است می تواند از بازپرس تقاضا کند که قرار بازداشت او را فک کند و به قرار خفیف تر و مناسب تری تبدیل کند یا اگر موجبی برای صدور قرار نباشد بلاقید آزاد باشد.
● حق سوال از شهودی که علیه متهم شهادت می دهند
▪ سوال؛ آیا متهم حق دارد که از شهودی که علیه او شهادت می دهند سوالاتی بکند؟
ـ پاسخ؛ بلی. متهم می تواند برای روشن شدن قضیه و کشف حقیقت از شهودی که علیه او شهادت می دهند سوالاتی بکند لیکن باید سوالات خود را به قاضی دادگاه بدهد و قاضی دادگاه سوالات او را مطرح کند و از شهود پاسخ بخواهد. (۲۱)

عبدالفتاح سلطانی
مهناز پراکند
پی نوشت
(۱۸) ماده ۵۴ و ۵۵ قانون آیین دادرسی کیفری
(۱۹) ماده ۵۶ قانون آیین دادرسی کیفری
(۲۰) ماده ۱۹۰ قانون آیین دادرسی کیفری
(۲۱) ماده ۱۹۸ و ۱۹۹ قانون آیین دادرسی کیفری

منبع : روزنامه اعتماد