آیا آرایش کردن زنان یک اقدام فمنیستی است؟

استفاده زنان از انواع محصولات آرایشی و زیبایی، سابقه‌ای بسیار طولانی دارد؛ ولی چنین اقداماتی در یک قرن اخیر، همواره با مخالفت گروه‌های فمنیست رو به‌ رو بوده است. به دنبال حضور بیشتر زنان در جامعه، آنان مجبور بودند که به گونه‌ای توجه مردان را به سوی توانمندی‌های خود جلب کنند و یک هویت جدید زنانه را بنیان نهند. نویسنده با نگاهی به تاریخچه و فراز و نشیب‌های این صنعت پولساز، معتقد است که زنان باید برای برهم زدن پیش فرض‌های سنتی در مورد خود، به استفاده از چنین محصولاتی روی آورند! اما آیا چنین رویکردهایی سرانجام به از بین رفتن مرزهای جنسیتی موجود در جوامع و به تبع آن تشدید بسیاری از بحران های اجتماعی و اخلاقی منتهی نخواهد شد؟
برای همه ما که با ویژگی‌های کنونی بازار محصولات آرایشی و زیبایی آشنا هستیم، بسیار سخت است که بپذیریم، زنان در قرن‌های هجدهم و نوزدهم میلادی، به دنبال داشتن پوستی کاملاً سفید و حتی رنگ پریده بودند، ایده آلی که شاخصه زیبایی در آن زمان به شمار می‌رفت. اما اینک ما شاهد تغییراتی بسیار متفاوت با آن سال‌ها هستیم. البته در سال‌های اخیر، زنان سراسر دنیا دیگر بار به سوی آن الگوهای فراموش شده زیبایی حرکت کرده اند. استفاده از پودرهای سفید کننده به ویژه پودر «نارس لاگونا» همراه با آرایش غلیظ صورت، جزو شاخصه‌های این زنان به شمار می‌رود. اما آیا چنین رفتارهایی به معنای خیانت آنان به همجنس‌هایشان نخواهد بود؟
تعدادی از فمنیست‌های رادیکال، به دلیل سرزنش زنان استفاده ‌کننده از این محصولات آرایشی و زیبایی، از دیرباز شناخته شده هستند. این منتقدان معتقدند که در سایه مشغول شدن زنان به فعالیت‌هایی که به دلربایی و زیبایی آنان از نگاه مردان می‌انجامد، پایه‌های نظام مرد ‌سالاری در جوامع ما تقویت خواهد شد.
● صنعتی که با حمایت دختران، در حال رشد است
اولین و احتمالاً مهم ترین نکته این است که زنان از دیرباز، اصلی‌ترین مصرف ‌کنندگان این صنعت بوده‌اند. برندهایی نظیر «هلنا رابینسون»، «الیزابت اردن»، «مادام سی.جی.واکر»، «استی لاودر» و «مری کای‌اش» از سال‌ها پیش در سراسر دنیا شناخته ‌شده اند و عمر این ابرشرکت‌های فعال در بازار تولید و عرضه محصولات آرایشی و زیبایی، به بیش از یکصد سال می‌رسد و کارآفرینانی نظیر «هازل بیشاپ» و «آنی تورنبو مالرون» که ممکن است چندان شناخته شده نباشند، برای اولین بار ساخت رژ لب‌های با طول عمر بالا و با تمرکز بر روی زنان سیه‌ چرده را روانه بازار کردند؛ کاری که در آن دوره، عملی برجسته و توجه برانگیز به حساب می‌آمد.
رهبری زنان بر صنعت بهره‌ گیری از فنون و محصولات مختلف آرایشی، به قرن‌ها پیش باز می‌گردد و حتی سال‌ها پیش از پیدایش جنبش «فمنیسم»، ما با یک صنعت پرسود مواجه بودیم. مثلاً زنان مصری در عصر فرعون از گیاهی کوهی جهت ترسیم خط چشم و ریمل استفاده می‌کردند و یا زنان سرخ پوست آمریکایی از سال‌ها پیش از یک ماده گیاهی برای ترمیم نواقص پوست صورت خود بهره می‌برده‌اند. از عصر ملکه ویکتوریا به بعد، همان‌طور که آقای ترسا ریوردان نیز در کتاب پرمخاطب خود با عنوان «اختراع زیبایی» به آن اشاره می‌کند، ما شاهد عرضه گسترده انواع محصولات آرایشی صنعتی به بازار بوده ایم. البته هنوز هم ردپای شیوه‌های ساخت مواد آرایشی و بهداشتی خانگی را می‌توانیم در بازار دنبال کنیم.
البته در همه سال‌های قرن بیستم، با وجود چند چهره زن فعال در این صنعت، ما با یک صنعت تقریباً مرد محور رو به‌ رو بوده‌ایم. مثلاً در سال‌های دهه بیست و سی میلادی، ساکس فاکتور به عنوان متخصص اول حوزه زیبایی در‌‌هالیوود به شمار می‌رفت. کارشناسان و صاحب‌نظران سینمای ‌هالیوود همواره بر یک نکته اتفاق ‌نظر دارند: پشت سر هر ستاره زن نامدار و سکسی ‌‌‌هالیوودی، یک طراح گریم و چهره پرداز مرد قرار دارد. البته هر یک از محصولات آرایشی و بهداشتی نیز، صدای یک مرد در یک بازار پرفراز و نشیب و سرشار از رقابت به شمار می‌رود.
● زنان رنگ‌ آمیزی شده
کارشناسان یادآوری می‌کنند که انتقادات دامنه ‌دار موجود نسبت به آرایش و خودآرایی به سال‌های قرن هفدهم باز می‌گردد، هنگامی که زنان جوان با ترکیب مواد مختلف در دسترس در خانه‌هایشان، به ساخت رژ لب و ماسک‌های پوست دست می‌زدند. مثلاً در سال ۱۶۱۶ میلادی، توماس تیوک که به فرقه دینی پیوریتن‌ها تعلق داشت، در اظهارنظری پر سر و صدا، از آرایش زنان به دلیل ایجاد یک «تصویر غیر حقیقی»، انتقاد کرده بود. با گسترده شدن استفاده زنان از چنین کالاهایی در قرن نوزدهم میلادی، بسیاری معتقد بودند که زنان از آرایش به عنوان ماسکی جهت مخفی کردن گناهان و زشتی‌ها و معایب خود بهره می‌گیرند. خانم کتی پییس در کتاب خود با عنوان «جنجال شیشه‌ای؛ پیدایش فرهنگ زیبایی آمریکایی» چنین می‌نویسد: «اخلاق‌گرایان احساس می‌کردند که زنان با صرف وقت و هزینه زیاد برای آرایش و خود آرایی، به شخصیت زنان لوند و فتنه‌گر نزدیک می‌شوند... گویی که رنگ و لعاب‌های مصنوعی استفاده شده از سوی روسپیان، به یک فرهنگ عمومی هشدار دهنده تبدیل شده بود و همه خواهان داشتن یک چهره رنگ‌آمیزی شده غیر حقیقی و ساختگی بودند.» به دنبال نهضت جنسیتی زنان در سال‌های قرن نوزدهم، زنان بسیاری این اعتقاد را پیدا کرده بودند که برای بالا بردن جاذبه جنسی و فرد گرایی خود، باید از این محصولات استفاده کنند.
از سوی دیگر، زنان بسیاری که در گذشته به سنتی بودن متهم می‌شدند، به یک باره برای کسب استقلال و گسترش دامنه آن، به استفاده از رژ لب و انواع مواد آرایشی دیگر روی آوردند تا پیش فرض‌های دیرپای خانه‌داری و مادری به عنوان وظیفه و شغل اصلی خود را به کار در مشاغلی نظیر رقص، زندگی شهری و فعالیت در عرصه مد تغییر دهند. و البته در این دورنمای رؤیایی زندگی مورد انتظار، فردگرایی و هویت جدید زنان، تنها در گروی استفاده از مواد آرایشی بود که نشانگر یک هویت جنسیتی متفاوت با گذشته نیز باشد.
اما مردان از شکل‌گیری این هویت جدید زنان بیمناک بودند و اعتقاد داشتند که این گرایش عمومی به آرایش و زیبایی، پوششی برای پایان دادن به مرزهای جنسیتی و تلاش برای دستیابی به برابری است. نکته‌ای که پییس هم در کتاب خود به آن اشاره می‌کند. زنان استفاده ‌کننده از مواد آرایشی نیز به عنوان زنانی مبارز، غیرقابل کنترل و خطرناک معرفی می‌شدند.
همه این مسایل، به دوره‌ای پیش از ورود رژهای لب و ماسک‌های آرایشی به محیط کار باز می‌گشت. چرا که این زنان وارد عرصه اشتغال شده، عموماً به گونه‌ای بدون شرم، استفاده از این مواد‌ آرایشی را در محیط‌های کاری جامعه آغاز کردند. پییس می‌نویسد: «با رویکرد زنان به حضور در عرصه‌های عمومی، آنان برای اثبات توانایی‌هایشان، نیازمند به دست آوردن توجه عمومی بودند تا این بازیگران جدید هم به عنوان نیرویی نوظهور به رسمیت شناخته شوند. البته چنین وضعیتی، محصول پیشگامی پاریسی‌ها و سایرین نبود؛ چراکه ما شاهد یک شیوه جدید از جلوه ‌گری عمومی زنانه بودیم که خواستار برهم زدن پیش ‌فرض‌های گذشته موجود در مورد هویت تاریخی زنان بود.»
بهت‌آور نیست که استفاده از محصولات آرایشی در سال‌های آغازین قرن بیستم میلادی، کاری عصبانی ‌کننده و خشم‌ برانگیز به شمار می‌رفت، چرا که بسیاری این کار را باعث سر خوردگی و قربانی شدن زنان می‌دانستند. مجله Vogue که در بخش مد به فعالیت می‌پردازد، در سال ۱۹۳۶ میلادی نتایج مطالعه‌ای را انتشار داد که براساس آن، تقریباً صد در صد مردان، مخالف استفاده زنان از آرایش‌های توجه‌ برانگیز بودند.
اما زنان همچنان به مخالفت با خواسته‌های شوهران و پدرانشان می‌پرداختند. البته دو سال بعد، مدیران مجله Vogue به معرفی دو محصول جدید برای ایجاد سایه لب پرداختند که با نام‌های تجاری «بانو» (Lady) و «لوند» (Hussy) به بازار عرضه شده بود. مجله «مادمازل» هم در همان سال یادآوری کرده بود که رژلب بانو برای زنانی عرضه شده که خواهان داشتن سایه لبی کوچک به عنوان زینت، همراه با پوشیدن لباس‌هایی رسمی هستند. در مقابل، رژ لب لوند برای زنانی ساخته شده بود که خواهان داشتن سایه لب تیره و کمی شوک‌ آور هستند و با کمال تعجب، فروش رژ لوند، پنج برابر رژ بانو بود.
با آغاز عصر طلایی‌هالیوود در دهه سی میلادی، بخشی از نظرات مخالف با محصولات آرایشی تغییر یافت. موفقیت تجاری زنان ستاره فیلم‌های ‌‌هالیوودی که از آرایش‌های غلیظی استفاده می‌کردند، جامعه را اقناع کرد که توانایی‌های قدرتمند بازار سازی آرایش را بپذیرد. از سوی دیگر، با تولید انبوه و تجاری این محصولات، پذیرش عمومی آنها حتی درمیان منتقدانی به وجود آمد که بهره‌گیری از چنین کالاهایی را شرم‌آور و وقیحانه می‌دانستند. خانم نل وینیگ که آثاری در حوزه زیبایی دارد، معتقد است که در آن سال‌ها، دیگر میان کاربرد محصولات آرایشی و اصول اخلاقی رابطه‌ای وجود نداشت، هر چند به ندرت از این وضعیت به عنوان سمبلی از یک انقلاب اجتماعی در حال شکل‌گیری یاد می‌شد. به هرحال، در میان نیروهای به کار گرفته شده از سوی زنان برای رهایی از قید و بند سنت‌های گذشته، استفاده از روش‌های زیبایی مصنوعی، جایگاهی ویژه و حیاتی داشته است.
● روی آوری مردان به آرایش
شاید عده‌ای از این موضوع متعجب شوند که چرا مردان هرگز به سوی این روش‌ها حرکت نکرده‌اند و عموماً دوست دارند که چهره طبیعی خود را حفظ کنند. البته با نگاهی به تاریخ زندگی بشر در قرون گذشته، می‌توان بر روی نقاشی‌های باستانی این واقعیت را مشاهده کرد که زنان و مردان هر دو به یک اندازه از محصولات طبیعی ویژه زیبا کردن چهره خود بهره می‌برده‌اند؛ اما در قرن‌های اخیر و به ویژه پس از اعلام استقلال ایالات متحده، مردان بیش از همیشه تاریخ به سوی استفاده از نیروی عضلانی و ویژگی‌های مردانه خود و دوری از مصرف مواد آرایشی سوق پیدا کردند. این تغییر در نگرش را باید بیش از هر چیزی به روش‌های پذیرفته شده در کاخ سفید مرتبط دانست. چراکه پس از پایان دوره ریاست جمهوری بن فرانکلین، ما شاهد به قدرت رسیدن مردانی در این سمت بودیم که با داشتن بدن‌هایی عضلانی و مردانه، یک رنسانس را در این عرصه پدید آوردند. مثلاً در دهه سی قرن نوزدهم، بازار محصولات آرایشی مردانه با افتی تاریخی و بی‌سابقه رو به ‌رو شد که با رویکردهای رئیس‌ جمهور وقت مارتین ون بوردن ارتباطی مستقیم داشت و حتی استفاده از برچسب‌هایی مرتبط برای از میدان خارج کردن حریفان انتخاباتی نظیر افشای استفاده یک کاندیدای ریاست جمهوری از کرم‌های زیبایی مختلف و رویکردهای زنانه وی، کاملاً رواج داشت. بدین ترتیب، خیلی زود، مردان خود را از این بخش کنار کشیدند.
مثلاً شرکت کوتکس در سال ۱۹۱۸ میلادی آگهی‌هایی برای محصول جدید مانیکور خود همراه با فرم ویژه ارسال نمونه رایگان به چاپ رسانید. نکته قابل توجه این بود که از میان علاقمندان به خرید این محصول، ده در صد افراد را مردان تشکیل می‌دادند، اما در نهایت هیچ مردی حاضر به خرید این محصول نشد. به علاوه در همان سال، مجله «تویلت ریکوییزتز» یادآور شده بود که ممکن است مردان از چنین کالاهایی تنها برای مسخره‌ بازی و یا شوخی‌های مردانه استفاده کنند، چرا که ارزش‌های غیر قابل انعطاف حاکم بر جامعه ما، اجازه‌ای دیگر نمی‌دهد.
پیش از پایان قرن بیستم، بازار مردانه با یک گروه از مشتریان نوظهور روبه‌رو شد: مردان همجنس‌باز، آنان به یک گروه در حال رشد از مصرف ‌کنندگان تبدیل شده‌اند که به استفاده از کرم‌ها، رنگ‌های مو و ادکلن‌های مردانه و حتی در پاره‌ای از موارد، محصولات آرایشی زنانه اشتیاق دارند.
چگونه می‌توان از واقعیت توجه عمومی مردان ما به زیباتر بودن، خوش لباس‌تر بودن و خوش‌بوتر بودن به سادگی عبور کرد؟ آیا زنان عامل اصلی به وجود آمدن این رفتارها نبوده‌اند؟ مسلماً پاسخ این سؤال مثبت است. مثلاً در سال ۱۹۸۶ میلادی و به دنبال یک مطالعه علمی، خواست مردان برای داشتن یک ظاهر رنگ و لعاب دارتر مورد تأکید قرار گرفت. چرا که عموم آنان به دلیل داشتن همکار زن در محیط‌های شغلی خود، به استفاده از این محصولات روی آورده بودند.

کیت وارد
منبع: WWW.MakeupTalk.com
منبع:ماهنامه سیاحت غرب ،شماره ۶۴
مترجم:محسن داوری
Kate Ward: فارغ‌التحصیل رشته روزنامه ‌نگاری دانشگاه نورث وسترن و از همکاران نشریات گلامور، اسکرین و تودی شیکاگو وومن. وی هم اینک در دو هفته‌نامه «اینترتینمنت» فعالیت دارد.