”استروئیدهای آنابولیک؛ عوارض جانبی“

استروئیدهای آنابولیک گرچه در افزایش توان ورزشکاران مؤثرند اما به‌علت ایجاد اثرات مخرب می‌توانند تهدیدی برای سلامت ورزشکار محسوب شوند. از آنجا که استروئیدهای آنابولیک بر روی بسیاری از دستگاه‌های بدن اثر می‌گذارند، اثرات مخرب آنها نیز متعدد خواهند بود. به‌طور کلی اثرات جانبی ناشی از تجویز این مواد به‌صورت خوراکی، بیش از تجویز تزریقی می‌باشد. علاوه بر این، همانطور که ورزشکاران جهت دستیابی به اثرات دلخواه به نوع استروئید مصرفی توجه می‌کنند، اثرات زیانبار ایجاد شده نیز به نوع استروئید بستگی دارد. به‌خصوص استروئیدهائی که یک گروه IV- آلکیل دارند، بالقوه اثرات مخرب بیشتر، به‌خصوص بر روی کبد دارند یکی از مشکلاتی که در مورد ورزشکاران به‌خصوص ورزشکاران قدرتی و بدنسازان وجود دارد، مصرف همزمان استروئیدهای خوراکی و تزریقی (بارگیری) آن هم با مقادیری بسیار بیشتر از مقدار تجویز شده در مصارف پزشکی (۱۰ تا ۴۰ برابر) می‌باشد.
شیوع و شدت اثرات جانبی در افراد مختلف وابسته به عواملی مثل حساسیت شخص نسبت به استروئید، پاسخ دستگاه‌های مختلف بدن نسبت به آن ماده، نوع استروئید، مقدار مصرف شده و مدت زمان مصرف بسیار متفاوت است. در ادامه مطلب اثرات زیانبار استروئیدها را بر روی سیستم‌های مختلف بدن بررسی خواهیم کرد.
● عوارض روی کبد
استروئیدهای آنابولیک می‌توانند اثرات زیانبار بسیار جدی بر روی کبد اعمال کنند. این مطلب خصوصاً در مورد استروئیدهای خوراکی صادق است و به‌نظر می‌رسد استروئیدهای تزریقی اثرات کمتری بر روی کبد داشته باشند. ظاهراً تستوسترون سپپیونات، تستوسترون انانتات و سایر استروئیدهای تزریقی اثرات زیانبار ناچیزی بر روی کبد دارند. گرچه آسیب کبدی پس از تزریق نور تستوسترون و استرهای تستوسترون گزارش شده است.
مطالعات وسیعی درباره اثر استروئیدهای آنابولیک بر روی کبد صورت گرفته است. اکثر این مطالعات بر روی بیماران بستری که برای مدت‌های طولانی تحت درمان بوده‌اند انجام شده است. این بیماران به ناخوشی‌های مختلفی از جمله کم‌خونی، نارسائی کلیوی، ناباروری و اختلالات غده هیپوفیز مبتلا بوده‌اند. در این مطالعات درمان با استروئیدهای آنابولیک سبب کاهش کارکرد ترشحی کبد شده است.
علاوه بر این، به دام افتادن صفرا در داخل کبد (کلستاز) که علائمی مانند خارش و زردی ایجاد می‌کند و پلیوز کبدی در این افراد مشاهده شده است (پلیوز کبدی یک تغییر بافتی کبد به‌صورت کیست‌های خونریزی‌دهنده است که ممکن است به سمت فیبروز کبدی و فشار خون بالا پیشرفت کند. پارگی یک کیست می‌تواند باعث یک خونریزی کشنده گردد).
تومورهای خوش‌خیم (آدنوم) و بدخیم (کارسینوم سلول کبدی) نیز گزارش گردیده است. شواهد معتبری وجود دارد که نشان می‌دهد تورمورهای کبدی توسط استروئیدهائی ایجاد می‌شوند که یک گروه ۱۷ آلفا - آلکیل دارند. معمولاً، تومورها خوش‌خیم بوده و با توقف مصرف استروئیدهای آنابولیک وجود دارد. از آنجا که پلیوز کبدی و تومورهای کبدی همیشه باعث ایجاد اختلال در آزمایش خون (که به‌طور معمول جهت بررسی کارکرد کبدی درخواست می‌شود) نمی‌شوند. متأسفانه اغلب این گرفتاری‌های کبدی علائمی برای بیمار ایجاد نمی‌کنند. استروئیدهای آنابولیک اغلب باعث افزایش سطح پلاسمائی آنزیم‌های کبدی نظیر آسپازتات آمینوترنسفراز (AST)، آلانین آمینوترانسفراز (ALT)، آلکالن فسفاتاز (AP)، لاکتات دهیدروژناز (LDH) و گاماگلوتامیل ترسن پپتیداز (GGT) می‌شوند.
این آنزیم‌ها با غلظت‌های بالا در داخل سلول‌های کبدی موجود هستند و افزایش سطح پلاسمائی آنها نشان‌دهنده آسیب به سلول‌های کبدی یا حداقل افزایش نفوذ‌پذیری غشاء این سلول‌ها می‌باشد. در مطالعات انجام شده بر روی سطح پلاسمائی آنزیم‌های کبدی پس ازمصرف استروئیدهای آنابولیک نتایج مختلفی گزارش گردیده است. در برخی مطالعات افزایش و در برخی دیگر عدم تغییر سطح پلاسمائی این آنزیم‌ها مشاهده شده است.
در صورتی‌که سطح پلاسمائی این آنزیم‌ها در اثر مصرف استروئیدها افزایش یابد. این افزایش در حد متوسط بوده و پس از چندین هفته از ترک مصرف آنها به حد طبیعی برمی‌گردد. به‌نظر می‌رسد احتمال نشت این آنزیم‌ها از سلول‌های کبدی تا حدودی به وضعیت کبد قبل از شروع مصرف استروئیدها بستگی داشته باشد. بنابراین، افرادی که اختلال کارکرد کبدی دارند بیش از دیگران در معرض خطر هستند.
● عوارض روی سیستم تولیدمثل مردان
تستوسترون اثرات گوناگونی بر روی سیستم تناسلی اعمال می‌کند و استروئیدهای آنابولیک نیز مشتقات این ماده هستند و به همین دلیل شگفت‌آور نیست که اثرات جانبی آنها سیستم تناسلی را نیز درگیر می‌نماید.
مصرف استروئیدهای آنابولیک باعث تجمع تستوسترون یا مشتقات آن با غلظت‌های بسیار بیشتر از غلظت فیزیولوژیک در بدن می‌گردد و از طریق چرخه فیدیک (Feed back cycle) سبب کاهش تولید و آزادسازی هورمون‌های گونادوتروپین ۱(LH.FSH) می‌گردد. استفاده طولانی‌مدت استروئیدهای آنابولیک در مقادیر نسبتاً بالا سبب کم‌کاری بیضه‌ها و در نتیجه کاهش سطح خونی تستوسترون طبیعی بدن همراه با کاهش سطح LH.FSH می‌شود. در ارتباط با اهمیت طول ‌مدت مصرف مقدار مصرف و ساختمان شیمیائی استروئیدهای آنابولیک در تعیین غلظت خونی گونادوتروپین‌ها دلایل محکم و مستدلی وجود دارد.
کاهش متوسط ترشح گونادوتروپین‌ها توسط هیپوفیز سبب آتروفی بیضه‌ها (کوچک شدن همراه با کاهش عملکرد سلول‌های مؤثر) و کاهش تولید اسپرم می‌گردد.
کاهش یا توقف تولید اسپرم و افزایش تعداد اسپرم‌های غیرطبیعی در ورزشکارانی که استروئیدهای آنابولیک مصرف می‌کند گزارش گردیده است که به‌نوبه خود باعث کاهش توانائی باروری فرد می‌گردد.
پس از توقف مصرف استروئیدهای آنابولیک، کارکرد بیضه‌ها در عرض چندین ماه به سطح نزدیک نرمال برگشت می‌نماید گرچه ممکن است این برگشت برای ماه‌های طولانی به درازا بیانجامد.
در بدنسازی، جائی‌که معمولاً استروئیدهای آنابولیک در مقادیر بالا مورد استفاده ورزشکاران قرار می‌گیرند. پس از توقف مصرف، داروهای گونادوتروپین جفتی جهت تحریک بیضه‌ها به بازگشت به فعالیت مجدد تجویز می‌شوند که البته تأثیر این رژیم‌درمانی نامشخص می‌باشد.
مطالعات چندی نشان‌دهنده این واقعیت هستند که مصرف بیش از حد یک استروئید آنابولیک به‌صورت همزمان اثر مهاری بیشتری روی فعالیت بیضه‌ها دارد تا مصرف تنها یک استروئید آنابولیک.
پس از توقف مصرف استروئیدهای آنابولیک این تغییرات معمولاً پس از چند ماه به حالت طبیعی برگشت می‌کنند. گرچه مشاهده شده است که در برخی ورزشکاران وضعیت کم‌کاری جنسی پس از گذشت بیش از دوازده هفته از قطع مصرف استروئیدهای آنابولیک هنوز برطرف نگردیده است.
یک اثر شناخته‌شده استروئیدهای آنابولیک در مردان ایجاد بافت پستانی غیرطبیعی (ژنیکوماستی = رشد بیش از حد غدد پستانی مردان) می‌باشد. این حالت در اثر افزایش سطح خونی استروژن‌های در گردش که در حقیقت هورمون‌های جنسی زنانه هستند، ایجاد می‌شود.
پس از ورود استروئیدهای آنابولیک به بدن مردان، مقادیری از این هورمون‌ها در بافت‌های بدن به استروژن (استرادیول و استرون) تبدیل می‌شوند و افزایش سطح خونی این استروژن‌ها در بدن مرد باعث تحریک رشد پستان می‌گردد. به‌طور کلی، ژنیکوماستی غیرقابل برگشت می‌باشد.
استروئیدهای آنابولیک ممکن است بر روی میل جنسی نیز تأثیر بگذارد. گرچه مطالعات اندکی در این زمینه صورت گرفته است.
از آنجا که میل جنسی و تمایل به خشونت، تهاجم و پرخاشگری (Agressiveness) طی مصرف استروئیدهای آنابولیک بیشتر می‌شوند، خطر ایجاد مزاحمت‌های جنسی توسط مصرف‌کننده افزایش می‌یابد.
● عواض روی چربی خون و دستگاه قلبی عروقی
استروئیدهای آنابولیک اثراتی نیز بر روی سیستم قلبی عروقی و چربی خون اعمال می‌کنند. مطالعات اندکی بر روی اثر این مواد بر روی دستگاه قلب و عروق صورت گرفته است مطالعه خطی خاصی بر روی اثر این مواد در ابتلاء به بیماری‌های قلب و عروق و میزان مرگ و میر ناشی از آن انجام نشده است. اکثر تحقیقات انجام‌شده بر روی شناسائی عوامل خطر مؤثر در ایجاد بیماری‌های قلبی عروقی و به‌طور خاص اثر استروئیدهای آنابولیک بر فشار خون و چربی‌های پلاسما ۳ متمرکز هستند.
در اکثر مطالعات مقطعی انجام شده کلسترول و تری‌گلیسیریدهای ۴ خون در بین مصرف‌کنندگان استروئیدهای آنابولیک و افراد عادی تفاوت معنی‌داری نداشته است. با این وجود، در طول مصرف استروئیدهای آنابولیک کلسترول کل (Total cholesterol) به‌تدریج بالا می‌رود. در حالی‌که لیپوپروتئین مفید یعنی HDL کاهش قابل‌توجهی پیدا می‌کند. به‌گونه‌ای که سطح آن به کمتر از غلظت نرمال می‌رسد.لیپوپروتئین مضر (LDL) ممکن است اندکی افزایش یافته یا تغییر نکند. به‌نظر می‌ِسد تغییرات کلسترول نام به نوع ورزش شخص مورد مطالعه نیز بستگی دارد. همچنین به‌نظر می‌رسد زمانی‌که ورزشکار به فعالیت‌‌های هوازی (ایروبیک) شدید می‌پردازد. اثر استروئیدهای آنابولیک در افزایش کلسترول با اثر فعالیت هوازی در کاهش کلسترول خنثی شده و ممکن است کاهش سطح کلسترول کل خون مشاهده گردد. به‌نظر نمی‌رسد فعالیت‌های هوازی تأثیری بر روند کاهش کلسترول مفید خون (HDL) در اثر مصرف استروئیدهای آنابولیک داشته باشند.
هنوز اثر دقیق استروئیدهای آنابولیک بر روی کلسترول LDL مشخص نمی‌باشد. به‌نظر می‌رسد استروئیدهای آنابولیک بر روی آنزیم‌های کبدی تری‌گلیسیرید لیپاز (HTL) و لیپوپروتئین لیپاز (LPL) اثر می‌گذارند. به‌طور کلی در بدن مردان سطح HTL و در بدن زنان فعالیت LPL بالاتر می‌باشد. عملکرد HTL در مرحله اول پاکسازی بدن از HDL (لیپوپروتئین مفید) است. در حالی‌که LPL موجب برداشت اسیدهای چرب آزاد و گلیسرول توسط سلول‌ها می‌گردد. در نتیجه آندروژن‌ها و استروئیدهای آنابولیک با تحریک HTL سبب کاهش سطح خونی HDL می‌شوند.
اثر استروئیدهای آنابولیک بر روی تری‌گلیسیریدها به‌درستی معلوم نمی‌باشد. به‌نظر می‌رسد که در مقادیر پائین این مواد اثری بر روی تری‌گلیسیریدهای خون ندارند در حالی‌که در مثادیر بالاتر سبب افزایش مقدار آنها می‌شوند.
در حال حاضر توافق‌نظر درباره اثر استروئیدهای آنابولیک روی فشار خون شریانی وجود ندارد. اطلاعات چندی نشان‌دهنده این حقیقت است که استروئیدهای آنابولیک در مقادیر بالا سبب افزایش فشار خون دیاستولی ۵ می‌شوند. در حالی‌که در مقادیر پائین اثری بر روی فشار خون دیاستولی ندارند. بنابراین به احتمال زیاد اثر آنها بر روی فشار خون وابسته به مقدار مصرفی آنها است. پس از ۶ الی ۸ هفته از قطع مصرف این مواد فشار خون دیاستولی به سطح نرمال برمی‌گردد. به‌نظر می‌رسد مصرف مقطعی استروئیدهای آنابولیک به‌صورت مکرر اثری بر روی فشار خون دیاستولی در فواصل بین مصرف ندارد.
شواهدی در دست است که نشان‌دهنده ایجاد تغییرات ساختاری در قلب در اثر مصرف‌ استروئیدهای آنابولیک و کاهش توان تحمل قلب در شرایط کاهش خونرسانی به ماهیچه قلبی می‌باشد. مطالعاتی که به‌وسیله اکوکاردیوگرافی بر روی بدنسازانی که استروئیدهای آنابولیک مصرف می‌کنند انجام شده نشان‌دهنده هیپروتروفی بطن چپو کاهش زمان استراحت ماهیچه قلبی در هنگام دیاستول و متعاقب آن کاهش حجم خون وارد شده به بطن در زمان دیاستول می‌باشد. برخی محققان کاردیومیوپانی ۶، انفارکتوس قلبی و حوادث عروقی - مغزی را با مصرف سو، استروئیدهای آنابولیک مربوط دانسته‌اند، گرچه اثبات این مطلب محتاج تأیید به‌وسیله مطالعات خطی می‌باشد که هنوز انجام نشده است.
مدارک کافی در دست است که نشان می‌دهد مصرف خوراکی استروئیدهای آنابولیک اثرات مخرب بیشتری نسبت به مصرف تزریقی آن بر روی موارد یاد شده در بالا اعمال می‌کند.
گرچه مصرف استروئیدهای آنابولیک با اثرات سوء بر روی بیماری‌های قلبی عروقی همراه است. هنوز دریارمپ اثر درازمدت این مواد اطلاعات کافی در دسترس نیست. ظاهراً اغلب اثرات یاد شده در طول ۶ الی ۸ هفته از قطع مصرف ناپدید می‌شوند. گرچه هنوز این سؤال مطرح است که آیا تغییرات ساختمانی ایجاد شده در قلب نیز برگشت‌پذیرند یا خیر.
● عوارض روانی
مصرف استروئیدهای آنابولیک می‌تواند بر روی رفتار فرد نیز تأثیر بگذارد. افزایش سطح تستوسترون خون با پرخاشگری و تهاجم و افزایش میل جنسی در ارتباط است. افزایش روحیه تهاجمی گرچه ممکن است به‌عنوان یک عامل مثبت در مسابقات ورزشی در نظر گرفته شود اما با خطر اعمال خشونت آشکار در خارج از باشگاه یا محل مسابقه همراه است. گزارشاتی مبنی بر خشونت و رفتار جنائی در افراد مصرف‌کننده استروئیدهای آنابولیک وجود دارد. سایر اثرات استروئیدهای آنابولیک شامل شادی بیش از حد، گیجی، اختلال خواب، اضطراب بیمارگونه، بدبینی و توهم هستند.
مصرف‌کنندگان استروئیدهای آنابولیک ممکن است دچار اعتباد به این مواد شده و پس از قطع مصرف علائم ترک را از خود نشان دهند. علائم ترک مصرف استروئیدها شامل رفتار خشن و تهاجمی، افسردگی همراه با قصد خودکشی، تغییرات خلقی و برخی مواد سایکوز۷ حاد هستند. اینکه چه افرادی بیش از سایرین در معرض خطر اعتیاد به استروئیدهای آنابولیک هستند در حال حاضر نامعلوم است و ممکن است اختلافات فاحشی در پاسخ افراد مختلف به این مواد وجود داشته باشد برخی افراد مصرف‌کننده جهت کاهش علائم ترک از هورمون گونادوتروپین جفتی انسانی (hCG) جهت تحریک تولید تستوسترون توسط بیضه‌ها استفاده می‌کنند. در حالی‌که کارآئی مصرف hCG در کم کردن علائم ترک مشخص نمی‌باشد.
● سایر عوارض جانبی
علاوه بر عوارض ذکر شده، مصرف استروئیدی انابولیک عواقب دیگری نیز در پی دارد. در هر دو جنس مردان و زنان، بروز آکنه ۸ شایع بوده و اغلب همراه با هیپرتروفی غدد چربی پوستی، ریزش مو و کچلی می‌‌باشد. شواهدی دال بر درگیری سیستم ایمنی بدن و در نتیجه کاهش قدرت دفاعی بدن پس از مصرف استروئیدهای آنابولیک وجود دارد. این مواد سبب کاهش تحمل گلوکز و افزایش مقاومت به انسولین (شبیه به مبتلایان به دیابت نوع ۲) می‌شوند. به‌نظر می‌رسد این تغییرات پس از قطع مصرف استروئیدهای آنابولیک برگشت‌پذیر هستند اما قطعی نیست.
گزارشاتی از ابتلاء افراد مصرف‌کننده استروئیدهای آنابولیک به تومور ویلمز ۹ و سرطان (کارسینوم) پروستات موجود است. همچنین آپنه خواب (قطع تنفس در هنگام خواب) گزارش گردیده که مرتبط با افزایش گلبول‌های قرمز خون در اثر مصرف استروئیدهای انابولیک می‌باشد. این افزایش سبب کند شدن جریان خون و ایجاد لخته درون رگ‌ها می‌شود.
صمرف استروئیدهای آنابولیک ممکن است بر روی کارکرد تیروئید اثر بگذارد. به‌گونه‌ای که موجب کاهش هورمون تحریک‌کننده تیروئیدی (TSH) مترشحه از هیپوفیز، هورمون مترشحه از غده تیروئید و پروتئین حمل‌‌کننده این هورمون‌ها در جریان خون (TBG) گردد. این تغییرات در طول چند هفته از قطع مصرف استروئیدهای آنابولیک به سطح نرمال برمی‌گردند.
یکی از عواقب خطرناک استفاده از استروئیدهای آنابولیک ابتلاء به سوءمصرف چندین دارو می‌باشد. این مسئله از دو جنبه قابل بررسی است. یکی اینکه ورزشکار جهت کاهش عوارض جانبی استروئیدهای آنابولیک از داروهای مختلفی مانند hGC، هورمون‌های تیروئیدی، ضداستروژن‌ها و ضدافسردگی‌ها استفاده می‌کند. از طرف دیگر، جهت افزایش اثرات آنابولیک این مواد از هورمون‌های آنابولیک دیگری استفاده می‌شود: انواع مختلف استروئیدهای آنابولیک به‌صورت همزمان، هورمون رشد، انسولین، اریتروپویتین و کلن‌بوترول. از آنجا که تجویز و مصرف این مواد در خارج از سیستم رسمی پزشکی کشور اتفاق می‌افتد، احتمال هرگونه آسیب جدی دور از انتظار نخواهد بود.
۱. کونادوتروپین‌ها
هورمون‌هائی که سبب تحریک گونادوها (بیضه‌ها در مردان، تخمدان‌ها در زنان) می‌گردند. به‌طور خاص منظور LH,FSH می‌باشد. این دو هورمون اخیر توسط هیپوفیز تولید شده که سبب تحریک اسپرم‌سازی، تولید تستوسترون و رشد سلول‌های بیضه‌ها می‌گردند. ترشح این هورمون‌ها در پاسخ به افزایش سطح تستوسترون خون کاهش می‌یابد (چرخه فیدبک).
۲. آندروژن: هورمون جنسی مردانه شامل تستوسترون و مشتقات آن
۳. پلاسما: بخش مایع خون که عناصر خونی مانند سلول‌ها در آن شناورند.
۴. چربی‌های خون: به‌طور خلاصه شامل کلسترول، تری‌گلیسیریدها و لیپوپروتئین‌های حمل‌کننده کلسترول (HDL, LDL).
۵. دیاستول: مرحله انبساط بطن‌های قلب، فشار خون دیاستولی فشار شریان‌ها در این مرحله می‌باشد که با عدد کوچکتر در فشار خون اندازه‌گیری شده مشخص می‌گردد. مثلاً در فردی با فشار خون ۸/۱۲ فشار خون دیاستولی ۸ است.
۶. کاردیومیوپاتی: بیماری غیرالتهابی ماهیچه قلب
۷. سایکوز: اختلال در درک واقعیت، مشخصه بیماری‌هائی که در اصطلاح عامه جنون نامیده می‌شوند.
۸. آکنه: جوش، شایع‌ترین فرم آکنه و لگاریس است که جوش غرور جوانی نیز نامیده می‌شود.
۹. تومور ویلمز: یکی از انواع سرطان‌های بدخیم کلیه.

گردآوری و ترجمه: دکتر نادر افشاری

منبع : مجله دانش ورزش