بی‌برنامگی در تهیه راهبردی ترین برنامه علمی

ما در کشور به نقشه جامع علمی احتیاج داریم، ما باید بدانیم که برای رسیدن به هدف چشم‌انداز۲۰ ساله، که نام آن مکرر برده می‌شود، نقشه جامع علمی ما چیست؟
این را باید ترسیم کنیم، بعد، این نقشه را طبق راهبردهای عملیاتی و برنامه‌ریزی‌های زمان‌دار و منظم، مثل یک پازل، به تدریج پر و کامل کنیم. این کار انجام نگرفته و ما آن را نیاز داریم و باید انجام بگیرد.»
این بخشی از سخنان مقام معظم رهبری در ۲۳ مرداد سال گذشته است. در واقع حدود ۵/۱ سال از مطرح شدن بحث نقشه جامع علمی کشور از سوی ایشان می‌گذرد.
در این مدت بحث های متفاوتی پیرامون چیستی نقشه، چگونگی تدوین آن، سازوکارهای اجرایی شدن آن و غیره درگرفته و رویدادها و همایش‌های چندی نیز در این زمینه برگزار شده است.
اما متأسفانه با وجود گذشت بیش از ۳ ماه از تأکید مجدد ایشان بر لزوم تدوین سریع این نقشه در دیدار با استادان دانشگاه‌ها (۹/۷/۸۶)، به تازگی دکتر واعظ زاده معاون علمی و فناوری رئیس‌جمهوری از تشکیل شورای تخصصی نقشه جامع علمی خبر داده و محمد حسینی مشاور وزیر علوم در امر نظارت بر دانشگاه‌ها در گفت‌وگو با فارس از نهایی شدن این نقشه تا سال آینده سخن گفته است.
با این حال برخی کارشناسان بر این باورند که تدوین این نقشه با روند مناسبی پیگیری نمی‌شود.
دکتر بهزاد سلطانی از جمله این کارشناسان است؛ شخصی که از قضا در تدوین پیش‌نویس این نقشه، نقش بسزایی داشته است و تا همین چند ماه پیش سمت مدیرکل پژوهشی وزارت علوم را بر عهده داشته است. گفت‌وگوی همشهری با این دکترای مکانیک را می‌خوانید.
به‌طور خلاصه نقشه جامع عبارت است از همان برنامه تحول برای حرکت از وضعیت موجود به سمت وضعیت مطلوب که می‌توان آن را حاصل ترکیب ۳ ادبیات مختلف دانست: ادبیات نظام های نوآوری، ادبیات مدیریت راهبردی و تحول و ادبیات آینده‌اندیشی و آینده‌نگاری.
▪ از ۴ ماه قبل، خبر داد. در زمینه سابقه تشکیل این شورا و تهیه این نقشه توضیح می‌دهید؟
ـ سابقه این بحث به خرداد ۸۵ بازمی‌گردد. در آن زمان شورای‌عالی انقلاب فرهنگی طی نامه‌ای از وزارت علوم خواست تا نسبت به تحویل سند توسعه علمی کشور اقدام کند.
وزارت علوم هم این وظیفه را به معاونت پژوهشی محول کرد و در نهایت قرار شد مرکز تحقیقات سیاست علمی کشور در این معاونت این سند را تهیه کنند. پس از آن شورای راهبری و نظارت متشکل از ۱۲ نفر تشکیل شد و مسئولیت تهیه سند را به من محول کردند.
▪ سند توسعه علمی همان نقشه جامع علمی کشور است؟
ـ در آن زمان اسمی از نقشه جامع علمی نبود، اما پس از اینکه مقام معظم رهبری در مرداد ۸۵ بحث نقشه جامع را مطرح کردند، ما با دلگرمی بیشتر کارمان را ادامه دادیم و سند توسعه علمی به نقشه جامع علمی کشور تغییر نام داد.
▪ فرض ابتدایی شما برای تهیه این نقشه یا همان سند توسعه علمی چه بود؟
ـ در ابتدا و در همان شورا ما به این نتیجه رسیدیم که تهیه سندی که قرار است برنامه ۲۰ سال آینده ما در زمینه توسعه علمی را مشخص کند، کار ساده‌ای نیست و نمی‌توان برای آن ضرب‌العجل کوتاه‌مدتی تعیین کرد و تهیه این سند دست‌کم به ۲ سال زمان نیاز دارد. در نتیجه تصمیم گرفتیم که ابتدا روی روش‌ها، متدولوژی و چارچوب‌های این سند کار کنیم و درخواست پیشنهادیه طرح یا ‌RFP ) Request For Proposal ) را تهیه کنیم.
▪ تهیه این RFP‌ها چقدر زمان برد؟
ـ ما این طرح را در شهریور ۸۶ به مرکز سیاستگذاری علمی کشور تحویل دادیم.
یعنی بیشتر از یک سال طول کشیده تا چارچوب‌ها و متدولوژی تهیه نقشه جامع علمی کشور تهیه شود و دست‌کم ۲ سال هم زمان برای تهیه نقشه لازم است.
▪ در این مدت تکلیف چیست؟
ـ ببینید همان زمان که بحث تهیه سند مطرح شد، ما از طولانی بودن این روند آگاهی داشتیم و۲ طرح را به صورت همزمان پیش بردیم. طرح دوم تهیه سند کوتاه مدت توسعه علمی کشور بود که جوابگوی باقی‌مانده برنامه چهارم توسعه کشور باشد، که این طرح را هم شهریور امسال تحویل دادیم.
▪ این طرح دوم هم چارچوب‌های‌های سند کوتاه‌مدت را تعیین می‌کند؟
ـ نه، این طرح در قالب۳ مجلد ارائه شده و خود سند توسعه علمی کوتاه مدت محسوب می‌شود. در این سند به‌طور مشخص ۱۵۶ برنامه عملیاتی به همراه شاخص‌های دقیق علم و فناوری همچون تعداد اعضای هیات علمی، تعداد مقاله‌های استادان و... برای ۳سال آینده تعیین شده است. در این طرح ما از سند‌های متفاوتی که در طول
سال های گذشته در کشور موجود بود، بهره برده‌ایم.
▪ برگردیم به بحث RFP. شما در این طرح دقیقا چه چیز‌هایی را لحاظ داشتید که تهیه‌اش بیش از یک سال زمان برد؟
ـ تعریف چارچوب بحث، مشخص کردن درخواست‌های کارفرما، روش تحقیق، ابعاد حقوقی و مالی و... همه در قالب همین RFP ارائه می‌شود. توجه کنید که وقتی صحبت از یک نقشه ملی است که قرار است رویکرد ۲۰ سال آینده کشور را در یک مسئله مشخص کند. طبیعی است که روش رسیدن به آن نقشه هم باید از قوت کافی برخوردار باشد.
▪ قبول دارید که این نقشه در عمل و اجرا مشکلات فراوانی خواهد داشت؛ از‌ جمله اینکه برنامه‌ریزی در این سطح کلان با نظر درگرفتن چنین مجموعه پیچیده‌ای از متغیرها و نگاه به آینده توان و ظرفیت ویژه‌ای می‌طلبد. شما در پیش‌نویس این سند جامع چه راهکاری پیشنهاد داده‌اید؟
ـ راهکار پیشنهادی ما که در قالب ۱۴ جلد تحویل وزارت علوم شده است، شکستن این برنامه کلان به ۱۴ زیر‌برنامه با در نظر گرفتن نیاز به یکپارچه‌سازی‌ آنها در طول فرآیند و پس از اتمام آن است. در واقع پیش‌بینی ما این است که با انجام این ۱۴ طرح و در نهایت انجام طرح ۱۵ که تلفیق‌کننده آنهاست، طی ۲ سال آینده به نقشه جامع علمی کشور برسیم.
▪ آقای دکتر شما در شروع بحث تعریف موجزی از نقشه جامع علمی کشور ارائه دادید.
سؤال من این است که این ترکیب فقط یک اسم دهان‌پر‌کن است یا جامع بودن، علمی بودن و ملی بودن این نقشه، حاوی مفاهیمی خاص است؟
ـ نه. تک‌تک این کلمات بار معنایی خاصی دارند که در تدوین نقشه باید مورد توجه باشند.
شور در این ترکیب به ملی بودن این نقشه اشاره می‌کند که نقشه‌ای بخشی و استانی نیست.
از سوی دیگر این نقشه قرار است جامع باشد، پس باید هم تمام علوم از پایه و مهندسی و کشاورزی گرفته تا پزشکی و انسانی و هنر را بپوشاند و هم تمام عرصه‌های علم شامل تولید، انتشار و کاربرد علم را لحاظ کند.
▪ با این اوصاف، شما از علمی بودن این نقشه چه تعریفی دارید؟
ـ نقشه باید به ما کمک کند که وضعیت فعلی علم در کشور و همه متغیر‌های مؤثر بر آن را بشناسیم، وضعیت مطلوب علمی برای خود را ترسیم کنیم و برنامه‌ای برای تحول از وضعیت فعلی به وضعیت مطلوب داشته باشیم.
این نقشه‌ قرار است وضعیت علمی ۲۰ سال آینده ما را ترسیم کند. از سوی دیگر ما بنا داریم به قدرت علمی اول منطقه تبدیل شویم. پس این نقشه علاوه بر پیش‌بینی وضعیت ما در طول ۲۰ سال آینده باید وضعیت رقبای علمی‌مان در این مدت را هم پیش‌بینی کند تا به اهدافمان برسیم.
مسلما همین طور است و ما باید برای ترسیم برنامه مطلوب از آینده‌پژوهی علم و فناوری دنیا استفاده کنیم. علاوه بر این باید تأثیر تمام عوامل محیطی از جمله عوامل اقتصادی، فرهنگی، اجتماعی و سیاسی کشور را در ۲۰ سال آینده لحاظ و اثرات آن را بر علم و فناوری مشخص کنیم.
▪ و برای رسیدن به چنین مختصاتی از چه مدل علمی و شیوه‌ای استفاده کرده‌اید؟
ـ در نظریات حاکم و مقبول سیاستگذاری، نظریه نظام ملی نوآوری جا‌افتاده و پذیرفته است و ما هم در پیش‌نویس نقشه از همین نظام استفاده کرده‌ایم. با تطبیق این نظام با وضعیت بومی خودمان و انتخاب مدل مناسب است که می‌توانیم وضعیت موجود و مطلوب را مشخص کنیم.
▪ یعنی این ۱۴ جلد RFP که جنابعالی و همکارانتان تهیه کرده‌اید، قرار است نقشه جامع علمی کشور را با این جزئیات تهیه کند؟
ـ ببینید ما در تهیه این پیش‌نویس از همکاری دانشجویان دوره دکترای سیاستگذاری علم و تکنولوژی دانشگاه صنعتی شریف بهره بردیم. این دوره در دانشگاه شریف با همکاری دانشگاه منچستر انگلستان برگزار شده است و دانشجویان این دوره از جدید‌ترین شیوه‌های علمی جهان در این زمینه آگاه هستند.
از سوی دیگر ما در تمام مدت تهیه این RFP‌ها از نظرات صاحب‌نظران در رشته‌های مختلف علمی بهره برده‌ایم و جلسات متعددی با اعضای شورای راهبری داشته‌ایم و نظرات اصلاحی این دوستان را لحاظ کرده‌ایم.
اگر این پیش‌نویس در تهیه نقشه جامع علمی کشور استفاده شود، می‌توانیم امیدوار باشیم که سند کاملی در پیش روی محققان و سیاستگذاران علمی کشور قرار دارد.
▪ مگر قرار است از این پیش‌نویس استفاده نشود؟
ـ شواهد که این‌گونه نشان می‌دهد. متأسفانه پس از برکناری من از مسئولیت اداره کل پژوهش در وزارت علوم، تیم جدیدی تهیه سند را بر عهده گرفته‌اند و در تهیه نقشه به این پیش‌نویس توجهی ندارند و بیشتر استفاده تبلیغاتی از این پیش‌نویس‌ها می‌شود نه استفاده عملی و کاربردی.
▪ چرا؟
ـ ظاهرا با این استدلال که تهیه نقشه با استفاده از این RFP‌ها زمان‌بر است.
شما این استدلال را قبول ندارید؟ به هرحال الان صحبت از نهایی شدن این نقشه تا سال آینده است.
ببینید تمام اصول علمی حاکی از آن است که برای یک برنامه‌ریزی درست، شما باید دست‌کم یک دهم طول اجرای آن برنامه را به برنامه‌ریزی اختصاص دهید.
یعنی وقتی این نقشه برای ۲۰ سال تدوین می‌شود، برای اصولی بودن آن لا‌اقل ۲ سال زمان برای تهیه‌اش نیاز است و کسی که خلاف این را می‌گوید با علم برنامه‌ریزی آشنا نیست.
▪ یعنی حاصل یک کار علمی ۵/۱ ساله به همین راحتی کنار گذاشته شده است؟
ـ متأسفانه این‌طور است.
به‌نظر می‌رسد که در حال حاضر تهیه این نقشه بدون توجه به اصول لازم در دستور کار قرار دارد.
در حال حاضر تنها وزارت بهداشت است که با توجه به این پیش‌نویس، تهیه نقشه را دنبال می‌کند که همین هم جای شکر دارد.
▪ به‌عنوان آخرین سؤال ممکن است توضیح مختصری در مورد طرح‌های تعریف شده در این پیش‌نویس ارائه دهید؟
ـ طرح یک تا ۳ کمک می‌کند تا تصویری از آینده داشته باشیم. تصویری از علم در دنیا، اولویت‌های علم و فناوری در کشور، تصویری از آینده علم در ایران از جمله این طرح‌هاست.طرح ۴ تا ۶ آثار محیط بر علم و فناوری را روشن می‌کند.
در طرح‌های ۷‌تا ۱۴ هم تحول در حوزه‌های مختلف پزشکی، علوم پایه، مهندسی، کشاورزی، هنر، دینی، علوم اجتماعی و علوم انسانی بررسی می‌شود.
طرح ۱۵ هم تلفیق‌کننده این طرح‌ها و هماهنگ‌کننده آنها برای رسیدن به یک نقشه جامع علمی است.

منبع : روزنامه همشهری