جایگاه شوراها در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران

استقرار نظام شورایی در كشور ایران پس از انقلاب اسلامی (در سال ۱۳۵۷) چنان مورد توجه و اهمیت قرار گرفته است كه یك فصل و ۸ اصل از قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران به شوراها اختصاص یافت. اصل هفتم قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران می گوید: «طبق دستور قرآن كریم: «و امرهم شوری بینهم» و «شاورهم فی الامر» شوراها؛ مجلس شورای اسلامی، شورای استان، شهرستان، شهر، محل، بخش، روستا و نظایر اینها از اركان تصمیم گیری و اداره امور كشور هستند و موارد طرز تشكیل و حدود اختیارات و وظایف شوراها را این قانون و قوانین ناشی از آن معین می كند.»
● همچنین اصول ۱۰۰ تا ۱۰۶ قانون اساسی ایران نیز به شوراها اختصاص یافته است، به ترتیبی كه ملاحظه می شود:
▪ اصل یكصدم: «برای پیشبرد سریع برنامه های اجتماعی، اقتصادی، عمرانی، بهداشتی، فرهنگی، آموزشی و سایر امور رفاهی از طریق همكاری مردم با توجه به مقتضیات محلی اداره امور هر روستا، بخش، شهر،شهرستان یا استان با نظارت شورایی به نام شورای ده، بخش، شهر، شهرستان یا استان صورت می گیرد كه اعضای آن را مردم همان محل انتخاب می كنند. شرایط انتخاب كنندگان و انتخاب شوندگان و حدود وظایف و اختیارات و نحوه انتخاب و نظارت شوراهای مذكور و سلسله مراتب آنها را كه باید با رعایت اصول وحدت ملی و تمامیت ارضی و نظام جمهوری اسلامی و تابعیت حكومت مركزی باشد، قانون معین می كند.»
اصل یكصدو یكم: «به منظور جلوگیری از تبعیض و جلب همكاری در تهیه برنامه های عمرانی و رفاهی استان ها و نظارت بر اجرای هماهنگ آنها شورای عالی استان ها مركب از نمایندگان شوراهای استان تشكیل می شود.»
▪ اصل یكصدو دوم: «شورای عالی استان ها حق دارد در حدود اختیارات خود طرح هایی تهیه و مستقیم یا از طریق دولت به مجلس شورای اسلامی پیشنهاد كند. این طرح ها باید در مجلس مورد بررسی قرار گیرد».
▪ اصل یكصدو سوم: «استانداران، فرمانداران، بخشداران و سایر مقامات كشوری كه از سوی دولت تعیین می شوند در حدود اختیارات شوراها ملزم به رعایت تصمیمات آنها هستند.»
▪ اصل یكصدو چهارم: «به منظور تأمین قسط اسلامی و همكاری در تهیه برنامه ها و ایجاد هماهنگی در پیشرفت امور در واحدهای تولیدی، صنعتی و كشاورزی، شوراهایی مركب از نمایندگان كارگران و دهقانان و دیگر كاركنان و مدیران، و در واحدهای آموزشی، اداری، خدماتی و مانند اینها شوراهایی مركب از نمایندگان اعضای این واحدها تشكیل می شود.»
▪ اصل یكصدوپنجم: «تصمیمات شوراها نباید مخالف موازین اسلام و قوانین كشور باشد.»
▪ اصل یكصدو ششم: «انحلال شوراها جز در صورت انحراف از وظایف قانونی ممكن نیست، مرجع تشخیص انحراف و ترتیب انحلال شوراها و طرز تشكیل مجدد آنها را قانون معین می كند.»
● لزوم تأسیس شوراها
«این شوراها باید باشد در شهرها، بعد هم در سایر نقاط ان شاءالله تأسیس بشود. و سرنوشت هر شهرستانی، هر شهری كه آن شوراها در آن هست با خود این شوراهاست، كه از طرف مردم تعیین می شوند افرادش.»
● شوراها جزء برنامه های اسلام است
«این جزء برنامه های اسلام است، و بنای ما هم بر همین هست. نه تنها شما، هرجا، در هر استانی، در هر جایی كه هست، همان طوری كه از اول قانون هم همین معنا بوده است، باید شوراهای ولایتی باشد. اینها باید بشود، و می شود و درصدد هستند. الان مشغول طرح ریزی آن هستند كه شما برای خودتان، مسائل خودتان باشد. انتخابات مال خودتان باشد؛ خودتان انجام بدهید. كارهایتان محول به خودتان باشد. نه تنها شما؛ خراسان هم همین طور، اصفهان هم همین طور، همه جا همین طور. این شوراها باید همه جا باشد و هرجایی خودش اداره كند خودش را. این، هم برای ملت خوب است، هم برای دولت خوب است. دولت نمی تواند همه جا را خودش تحت نظر بگیرد، وقتی محول كرد كار را به خود مردم، مردم در منطقه ای هستند برای خودشان دلسوزتر هستند، بهتر اطلاع دارند به احتیاجات خودشان. اینها یك برنامه هایی است كه در دست اجراست».
● فرمان تهیه آیین نامه اجرایی شوراهای شهر و روستا
بسم الله الرحمن الرحیم
شورای انقلاب اسلامی در جهت استقرار حكومت مردمی در ایران و حاكمیت مردم بر سرنوشت خویش، كه از ضرورت های جمهوری اسلامی است، لازم می دانم بی درنگ به تهیه آیین نامه اجرایی شوراها برای اداره امور محلی شهر و روستا در سراسر ایران اقدام، و پس از تصویب به دولت ابلاغ نمایید تا دولت بلافاصله به مرحله اجرا درآورد. روح الله الموسوی الخمینی
● وظایف عمده شورای شهر
«شورای شهر؛ یعنی همه كارهای شهر دست اینهاست. شهردار را هم تعیین می كند. كارهای دیگر شهر را، همه را، اینها انجام می دهند. نظارت در بازار، نظارت در همه جا، دارند. اینها اختیاراتی دارند، و ممكن است كه خدای نخواسته یك وقتی اشخاص ناباب تعیین بشود، رأی داده بشود به آنها، و برای شهر مضر، برای اسلام هم مضر.
بنابراین، یك مسئله مهمی است كه باید شما توجه به آن داشته باشید. و برسانید به دوستان خودتان، به شهرستان هایی كه می روید به دوستانتان، به اهل علم آنجا، برسانید كه مردم آگاه بشوند و روی آگاهی رأی بدهند.» (صحیفه امام، ج۱۰، ص۲۵۲)
● لزوم تعیین صلاحیت كاندیداهای عضویت در شوراها
«اگر چنانچه دقت در این امر نشود و مردم توجه به این امر نكنند، مسئولند پیش خدا. اگر فردا یك گرفتاری برای ملت به واسطه اینها پیش بیاید، ماها كه می خواهیم تعیین كنیم افراد را، مسئول هستیم، مسئولیت ما بزرگ است. امور وجاهت اسلام در خطر ممكن است باشد. اگر یك افراد نابابی در جمهوری اسلام مقدرات یك شهری را در دست بگیرند و بعدكارهای خلاف بكنند، علاوه بر اینكه برای خود آن شهر مضر است، وجهه جمهوری اسلامی را بد نمایش می دهد. و آنهایی كه با شما و با ما و با اسلام غرض دارند اینها می خواهند كه یك افرادی باشند كه این افراد هرچه بتوانند كار را از اسلام جدا كنند؛ مطالب را از اسلام جدا كنند. و ما شما و ما می خواهیم كه هر چه كار می شود اسلامی باشد... خیال نكنید كه شورای شهر یك چیز آسانی است، یك چیز كمی است.» (صحیفه امام، ج ۱۰، ص ۲۵۱)
● توجه كافی در انتخابات
اعضای شوراها
«من امیدوارم كه آقایان در هرجا و در هر محلی هستند، راجع به این مسائلی كه الان پیش است، من جمله قضیه این شوراها، جدیت كنند كه مبادا یك افراد فاسدی دراین شوراها پیدا بشود. برای اینكه این شوراها تمام مقدرات یك شهرستان دست آنهاست. و اگر خدای نخواسته یك اشخاص فاسد در این شوراها پیدا بشود، ممكن است كه شهرستان را، بلكه ایران، بلكه اسلام را به فساد بكشند. باید درست متوجه باشید اشخاصی را كه انتخاب می كنید سوابقشان را مطالعه كنید، بدانید. خوب، هر شهری می داند كه افراد معتمد، افراد صحیح، كی ها هستند. در یك شهر، ده پانزده (نفر از) افرادی كه شناسا باشند، از هر تیپی كه هستند، از هر جمعیتی كه هستند، شناسایی كامل: در زمان سابق چه جور بودند، در زمان انقلاب چه جور بودند؛ از اول انقلاب تا حالا چه جور بودند؛ در زمان انقلاب چه جور بودند؛ از اول انقلاب تا حالا چه جور بودند، سوابق خانوادگیشان چه هست؛ عقایدشان چه هست، مقدار معلوماتشان چه هست. درهر شهری باید یك همچو اشخاص مؤمن، معتقد، مؤمن به نهضت اسلامی، به جمهوری اسلامی، و منحرف نبودن به یكی از این مكتب های فاسد را انتخاب كنند، تا ان شاءالله مقدرات شهرتان را در دست بگیرند، و كارها را موافق صلاح ملت و صلاح شهرستان خود ان شاءالله اجرا بكنید.»
(صحیفه امام، ج۱۰، ص۲۶۰)
● هشدار به طبقات مختلف ملت
«اگر خدای نخواسته در این مسئله غفلت بكنید، یا روحانیین غفلت بكنند، یا خطبا غفلت بكنند، یا فضلا غفلت بكنند، یا دانشگاهی های متعهد غفلت بكنند، یا بازاری ها غفلت بكنند، یا كشاورزان و كارگران غفلت بكنند، و یك اشخاصی كه برخلاف مسیر ملت است، برخلاف مسیر اسلام است پیدا بشود، ممكن است كه یك شهری را به فساد بكشد، و ممكن است بعد از او یك مملكتی به فساد كشیده بشود. باید با تمام قوا با تمام قدرت غفلت نكنید از این معنا؛ و علمای بلاد غفلت نكنند از این امر، اهل منبر غفلت نكنند؛ فضلایی كه در اطراف هستند، اهل علمی كه در اطراف هستند، دانشگاهیها، دانشجوها، همه غفلت از این نكنند. كه یك افرادی كه باید سرنوشت یك شهر را شما می خواهید به یك عده بدهید، سرنوشت همه چیز شهر را شما می خواهید به یك عده بدهید، سرنوشت همه چیز شهر را به یك عده می خواهید بدهید، باید یك كسی باشد كه هم سررشته داشته باشد از امور؛ و هم امین و معتقد به نهضت باشد. این یكی از مسائل بزرگ است كه ما الان مواجه با آن هستیم.
(صحیفه امام، ج۱۰، ص۲۱۹تا ۲۲۰)
● هشدار درباره نفوذیها
«قضیه شوراها را یك امر سطحی و یك امر كوچك نشمرید. این شوراها اختیاراتی دارند كه به واسطه آن اختیارات می توانند مسائل ما را ضایع كنند؛ و می توانند مسائل اسلامی را جلو ببرند. بدانید كه الان دنبال اینكه اعلام این شده است كه شوراهای شهر را بناست تشكیل بدهند، دستجاتی كه مخالف با نهضت اسلام هستند و از اسلام می ترسند، از احكام اسلام می ترسند، اینها در صدد توطئه هستند كه یك افرادی را جا بزنند به ملت. آنها می دانند كه خودشان ندارند این قدر جمعیت، عددشان این قدرها نیست كه بتوانند ببرند، لكن افرادی را جا بزنند، افرادی كه از خودشان است، از حزب خودشان است، جا بزنند به ملت، و ملت را اغفال كنند برای رأی دادن به آنها».
(صحیفه امام، ج۱۰، ص۲۱۸)
● ویژگی های اعضای شوراهای شهرها
«آن چیزی كه الان لازم است بر همه آقایان، بر همه شما جوانان، بزرگان و بر همه قشرهای ملت، این است كه چشمهایشان را باز كنند با مطالعه، با دقت، افرادی كه برای شوراها تعیین می كنند صفات خاصی را داشته باشند. اول: اینكه مؤمن باشند؛ مؤمن به این نهضت باشند؛ جمهوری اسلامی را بخواهند؛ طرفدار مردم باشند؛ ایمن باشند؛ اسلامی باشند، و شرقی و غربی نباشند، انحرافات مكتبی نداشته باشند؛ تا اینكه كارهایی كه می كنند برای نفع ملت، برای نفع خود شهرستان باشد. اگر خدای نخواسته در این امر كوتاهی بشود و شیاطینی كه دوره می افتند و می خواهند افرادی را جا بزنند به مردم، آن افراد منحرف یك وقتی تعیین بشوند برای شوراهای شهر، این برای خود شهر خطر دارد؛ برای كشور خطر دارد؛ برای اسلام خطر دارد. لزوم تعیین صلاحیت كاندیداهای عضویت در شوراها از این جهت، یك مسئولیتی الان گردن همه ملت هست.»
(صحیفه امام، ج۱۰، ص۲۵۰تا ۲۵۱)
● لزوم همكاری مردم با شورای شهر
«در هر صورت، مملكت باید با دست خود مردم، با دست خود اشخاص، اداره بشود، و شهرها باید به توسط خودتان اداره بشود، توسط خودتان آباد بشود. ننشینید كنار بگویید كه شورای شهر درست شد، و برویم كنار. شورای شهر خودش كاری نمی تواند. چند نفر آدمی است كه مثل دیگران، ضعیف است و نمی تواند كاری بكند. تا همه با هم نباشند، همه باهم دست به هم ندهند، نمی شود این كارها انجام بگیرد. و این وظیفه انسانی ماست، كه كمك كنیم همه به هم؛ معاونت كنیم همه باهم؛ تا بلكه ان شاءالله كارها اصلاح بشود.»
(صحیفه امام، ج۱۰، ص۳۳۷)
● وظیفه شهرداری ها
«من میل دارم كه عمل ما یا بیشتر از قولمان باشد یا موافق با قولمان. الان شهرهای ایران، روستاهای ایران، حتی شهر تهران، گرفتار یك كمبودهایی است و بوده است. و این به عهده شهرداریهاست كه با كمك مردم البته من می دانم كه خرابیها این قدر است كه شهردار تنها نمی تواند، لكن با كمك مردم اقدام بكنند و شهرهای خودشان را، روستاهای اطراف را آباد كنند، و آنچه كه مهم است این است كه آن قشر مستضعف بیشتر موردنظر باشد. در تهران، آن حاشیه های اطراف تهران و آن زاعه نشینها و آن چادرنشینهای اطراف بیشتر موردنظر باشند تا طرف شمال شهر، و در شهرهای دیگر، روستاهای دیگر، توجه به این قشر مستضعف بیشتر باشد از توجه به قشر مرفه. مع الوصف در رژیم سابق، این قشر اصلش مورد عنایت نبود، و اگر كاری می كردند برای همان قشر مرفه می كردند. و لهذا در تهران، شمال شهر، یك شهری است كه غیر از جنوب شهر است. اصلاً آن، یك شهر دیگری است، این هم یك شهر دیگری، و این غیر مطابق بودن و طبقه به این شدیدی داشتن، اسباب این می شود كه یك وقت خدای نخواسته انفجاری حاصل بشود كه كسی نتواند مهارش كند.
شما شهردارهای محترم باید توجه كنید كه امروز شهرهای ایران و دهات و روستاها، همه مال خود ملت است، دیگر مال دیگری نیست، تصرف دیگری نیست. وقتی مال خود ملت شد، خود ملت و خود مردم و خود شهردارها كه از ملت هستند باید كوشش كنند در آباد كردن این مملكت. یك قسم اعظم، آباد كردن به دست شما شهردارهاست، كه باید با تمام كوشش كوشش كنید كه آباد بشود، و خصوصاً آن طرفهایی كه خرابی داشته اند، و به آنها نرسیده بودند، دهاتی كه به آنها نرسیده بودند، شهرهایی كه دو طرف دارند، یك طرف مرفه و یك طرف غیرمرفه، از آن غیر مرفه شروع كنید، وقتی به درجه مرفه رسید آن وقت یك كار اساسی شما كردید.»

صحیفه امام

منبع : روزنامه کیهان